آیه وَالَّذينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلّا اللهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ [135]
و كسانى كه هرگاه مرتكب عمل زشتى شوند، يا به خود ستم كنند، خدا را ياد كرده؛ و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى‌كنند و كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد؟ و اصرار بر گناه، نمي‌ورزند، درحالى‌كه آگاهند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً یَعْنِی الزِّنَی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً؛ یعنی زنا.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ یَعْنِی بِارْتِکَابِ ذَنْبٍ أَعْظَمَ مِنَ الزِّنَا وَ نَبْشِ الْقُبُورِ وَ أَخْذِ الْأَکْفَان.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ؛ یعنی گناه بزرگ‌تر از زنا که نبش قبر و بردن کفن‌ها است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ یَقُولُ خَافُوا اللَّهَ فَعَجَّلُوا التَّوْبَهًَْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ یعنی از خدا ترسیدند و زود توبه کردند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- مَا کَانَ اللَّهُ ... لِیَفْتَحَ عَلَی عَبْدٍ بَابَ التَّوْبَهًِْ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَهًْ.
امام علی (علیه السلام) هرگاه خداوند ... در توبه را باز کرد در مغفرت را هم باز می‌کند.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَ الْعَبْدَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أُجِّلَ مِنْ غُدْوَهًٍْ إِلَی اللَّیْلِ، فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ و قَالَ: الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أَجَّلَهُ اللَّهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ شَیْءٌ وَ إِنْ مَضَتِ السَّاعَاتُ وَ لَمْ یَسْتَغْفِرْ کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَهًٌْ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیُذَکَّرُ ذَنْبَهُ بَعْدَ عِشْرِینَ سَنَهًًْ حَتَّی یَسْتَغْفِرَ رَبَّهُ فَیَغْفِرَ لَهُ وَ إِنَّ الْکَافِرَ لَیَنْسَاهُ مِنْ سَاعَتِه.
امام صادق (علیه السلام) بنده‌ی مؤمن که مرتکب گناه شود از بام تا شام مهلت می‌یابد، اگر از خداوند طلب بخشایش کند گناه او ثبت نمی‌شود. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «چون بنده‌ی مؤمن گناهی کند خدا هفت ساعت به او مهلت دهد و اگر از خدا آمرزش خواست، چیزی بر او نوشته نشود و اگر این ساعت‌ها گذشت و آمرزش نخواست، یک گناه بر او نوشته شود». راستی که مؤمن تا پس از بیست‌سال هم گناه خود را یادآور شد تا از آن به درگاه پروردگارش آمرزش جوید و او را بیامرزد و کافر همان ساعت آن را فراموش کند.
الصّادق (علیه السلام)- لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ وَالَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ صَعِدَ إِبْلِیسُ جَبَلًا بِمَکَّهًَْ یُقَالُ لَهُ ثَوْرٌ فَصَرَخَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ بِعَفَارِیتِهِ فَاجْتَمَعُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا سَیِّدَنَا لِمَ دَعَوْتَنَا قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ فَمَنْ لَهَا فَقَامَ عِفْرِیتٌ مِنَ الشَّیَاطِینِ فَقَالَ أَنَا لَهَا بِکَذَا وَ کَذَا قَالَ لَسْتَ لَهَا فَقَامَ آخَرُ فَقَالَ مِثْلَ ذَلِکَ فَقَالَ لَسْتَ لَهَا فَقَالَ الْوَسْوَاسُ الْخَنَّاسُ أَنَا لَهَا قَالَ بِمَا ذَا قَالَ أَعِدُهُمْ وَ أُمَنِّیهِمْ حَتَّی یُوَاقِعُوا الْخَطِیئَهًَْ فَإِذَا وَاقَعُوا الْخَطِیئَهًَْ أَنْسَیْتُهُمُ الِاسْتِغْفَارَ فَقَالَ أَنْتَ لَهَا فَوَکَّلَهُ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام) چون این آیه نازل شد: وَالَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ. ابلیس در مکّه بالای کوهی به نام ثور رفت و به فریاد بلند سربازان خود را خواست و به گردش آمدند و گفتند: «ای سیّد ما! برای چه ما را دعوت کردی»؟ گفت: «این آیه نازل شده چه کسی در برابر آن قیام می‌کند»؟ یکی گفت: «من به چنین وسیله»؟ گفت: «تو اهلش نیستی». دیگری چنان و چنین گفت، گفت: «تو هم اهلش نیستی». وسواس خنّاس گفت: «من اهل آنم». گفت: «به چه وسیله»؟ گفت: «به آن‌ها وعده دهم و آرزومندشان کنم تا گناه کنند و چون در گناه افتادند آمرزش را از یادشان ببرم». گفت: «تو اهل آنی و او را تا قیامت بر این وظیفه گمارد».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَنْ صَلَّی آخِرَ لَیْلَهًٍْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عَشْرَ رَکَعَات ... أنه لا یرفع رأسه من السجود حتی یغفر الله له وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ إِنَّهُ مَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاهًَْ وَ اسْتَغْفَرَ هَذَا الِاسْتِغْفَارَ یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنْهُ صَلَاتَهُ وَ صِیَامَهُ وَ قِیَامَهُ وَ یَغْفِرُ لَهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُ دُعَاءَهُ لَدَیْهِ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللهُ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) هرکس در آخرین شب از ماه رمضان ده رکعت نماز بخواند ... سرش را از سجده برنمی‌دارد تا اینکه خداوند او را می‌آمرزد. سوگند به کسی که مرا به حقّ برانگیخت هرکس این نماز را بخواند و این چنین استغفار کند خداوند نماز، روزه و شب‌زنده‌داریش را قبول می‌کند و او را می‌آمرزد و دعایش را مستجاب می‌کند؛ زیرا خدای تبارک‌وتعالی در کتابش می‌فرماید: وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللهُ.
الصّادق (علیه السلام)- رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً لَمْ یَرْضَ مِنْ نَفْسِهِ أَنْ یَکُونَ إِبْلِیسُ نَظِیراً لَهُ فِی دِینِهِ وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ نَجَاهًٌْ مِنَ الرَّدَی وَ بَصِیرَهًٌْ مِنَ الْعَمَی وَ دَلِیلٌ إِلَی الْهُدَی وَ شِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ فِیمَا أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِهِ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ مَعَ التَّوْبَهًِْ قَالَ اللَّهُ وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ وَ قَالَ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً فَهَذَا مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ وَ اشْتَرَطَ مَعَهُ بِالتَّوْبَهًِْ وَ الْإِقْلَاعِ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ فَإِنَّهُ یَقُولُ إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَ هَذِهِ الْآیَهًُْ تَدُلُّ عَلَی أَنَّ الِاسْتِغْفَارَ لَا یَرْفَعُهُ إِلَی اللَّهِ إِلَّا الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ التَّوْبَهًُْ.
امام صادق (علیه السلام) خداوند رحمت کند بنده‌ای را که راضی نمی‌شود تا ابلیس در دینش همانند و همتا برای او باشد و در کتاب خدا یعنی در استغفار به همراه توبه که کتاب خدا شما را بدان امرکرده نجات از پستی، بصیرت از کوری، راهنمایی به‌سوی هدایت و درمانی برای آنچه در سینه‌ها است می‌باشد. خداوند فرمود: وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُون و فرمود: کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت. (نساء/۱۱۰) و این استغفاری است که خداوند به آن امر نموده و بازگشت به‌سوی خدا و جداشدن از محرّمات را به همراه آن شرط نموده است؛ چون خداوند می‌فرماید: سخنان پاکیزه به‌سوی او صعود می‌کند و عمل صالح را بالا می‌برد. (فاطر/۱۰)». و این آیه دلالت می‌کند بر اینکه استغفار را جز عمل صالح و توبه، به‌سوی خداوند بالا نمی‌برد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللهُ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ أَتَاکَ عَبْدِی یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) تَائِباً فَطَرَدْتَهُ فَأَیْنَ یَذْهَبُ وَ إِلَی مَنْ یَقْصِدُ وَ مَنْ یَسْأَلُ أَنْ یَغْفِرَ لَهُ ذَنْباً غَیْرِی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) کیست که گناه را بیامرزد جز خدا! خدای عزّوجلّ می‌فرماید: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! بنده‌ام پیش تو آمد و او را راندی کجا برود و چه کسی را بخواهد و جز من از که خواهش آمرزش گناه خود کند».
الباقر (علیه السلام)- یَا مُحَمَّدَ‌بْنَ‌مُسْلِمٍ أَ تَرَی الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ یَنْدَمُ عَلَی ذَنْبِهِ وَ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ تَعَالَی مِنْهُ وَ یَتُوبُ ثُمَّ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ تَوْبَتَهُ؟ قُلْتُ: فَإِنَّهُ فَعَلَ ذَلِکَ مِرَاراً یُذْنِبُ ثُمَّ یَتُوبُ وَ یَسْتَغْفِرُ. فَقَالَ: کُلَّمَا عَادَ الْمُؤْمِنُ بِالاسْتِغْفَارِ وَ التَّوْبَهًِْ عَادَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِالْمَغْفِرَهًِْ وَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ ... وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ فَإِیَّاکَ أَنْ تُقَنِّطَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ رَحْمَهًِْ اللَّه.
امام باقر (علیه السلام) ای محمّدبن‌مسلم! مؤمن هر بار که توبه و استغفار کند خداوند نیز توبه او را درهر بار قبول می‌کند همانا خداوند آمرزنده و بخشنده است، توبه را قبول می‌کند و از بدی‌ها در می‌گذرد، پس بپرهیز از اینکه مؤمنین را از رحمت خدا ناامید کنی.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَنَّ قَائِلًا قَالَ بِحَضْرَتِهِ: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ. فَقَالَ: ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ أَ تَدْرِی مَا الِاسْتِغْفَارُ؟ الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَهًُْ الْعِلِّیِّینَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَی سِتَّهًِْ مَعَانٍ أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَی مَا مَضَی وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَی تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَی الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّی تَلْقَی اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَهًٌْ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی کُلِّ فَرِیضَهًٍْ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَی اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَی السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّی یَلْصَقَ الْجِلْدُ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَهًِْ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَهًَْ الْمَعْصِیَهًِْ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.
امام علی (علیه السلام) به شخصی که در حضور ایشان استغفراللَّه گفت، فرمود: «مادرت بر تو بگرید! آیا می‌دانی استغفار درجه افراد بسیار بلندمرتبه است و شش چیز لازمه‌ی آن است: نخست، پشیمانی بر گناه گذشته. دوّم، تصمیم، بر باز نگشتن به آن گناه برای همیشه. سوّم، پرداخت حقوق خلق خدا به ایشان تا آنکه خدا را سبک‌بار و بدون آنکه تعهّدی بر تو باشد ملاقات کنی. چهارم آنکه همه‌ی امور واجبی را که بر عهده‌ی تو بوده و ترک کرده‌ای انجام دهی. پنجم آنکه کوشش کنی گوشت‌هایی را که از حرام بر تو روییده است با اندوه‌ها آب کنی تا آنجا که پوست بدنت به استخوانت بچسبد. ششم آنکه سختی فرمانبرداری و اطاعت را به پیکر خود بچشانی همچنان که شیرینی گناه را به آن چشانده‌ای و در این هنگام می‌توان استغفر اللَّه بر زبان آورد».
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ أَیَّهًُْ آیَهًٍْ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَرْجَی عِنْدَکُمْ فَقَالَ بَعْضُهُم وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ قَالَ حَسَنَهًٌْ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا.
امام باقر (علیه السلام) علی (علیه السلام) رو به مردم کرد و فرمود: «به نظر شما، کدام آیه در کتاب خدا امیدوارکننده‌تر است»؟ بعضی گفتند: وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِم. فرمود: «آیه‌ی نیکویی است ولی امیدوارکننده‌ترین آیه نیست».
الصّادق (علیه السلام)- الْمُقِیمُ عَلَی الذَّنْبِ وَ هُوَ مِنْهُ مُسْتَغْفِرٌ کَالْمُسْتَهْزِئ.
امام صادق (علیه السلام) کسی که بر ارتکاب گناه ادامه می‌دهد و در همان حال استغفار می‌کند همچون کسی است که کار مسخره‌ای را انجام دهد.
الباقر (علیه السلام)- الإِصْرَارُ هُوَ أَنْ یُذْنِبَ الذَّنْبَ فَلَا یَسْتَغْفِرَ اللَّهَ وَ لَا یُحَدِّثَ نَفْسَهُ بِتَوْبَهًٍْ فَذَلِکَ الْإِصْرَارُ.
امام باقر (علیه السلام) اصرار بر گناه این است که کسی گناهی کند و از خدا آمرزش نخواهد و در فکر توبه نباشد، اصرار بر گناه این است.
الصّادق (علیه السلام)- إِیَّاکُمْ وَ الْإِصْرَارَ عَلَی شَیْءٍ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ فِی ظَهْرِ الْقُرْآنِ وَ بَطْنِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَلَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ إِلَی هَاهُنَا رِوَایَهًُْ الْقَاسِمِ بْنِ رَبِیعٍ یَعْنِی الْمُؤْمِنِینَ قَبْلَکُمْ إِذَا نَسُوا شَیْئاً مِمَّا اشْتَرَطَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ عَرَفُوا أَنَّهُمْ قَدْ عَصَوُا اللَّهَ فِی تَرْکِهِمْ ذَلِکَ الشَّیْءَ فَاسْتَغْفَرُوا وَ لَمْ یَعُودُوا إِلَی تَرْکِهِ فَذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ.
امام صادق (علیه السلام) بپرهیزید از اینکه در انجام محرّمات ظاهر و باطن الهی که در قرآن بیان شده پافشاری کنید، چراکه خداوند می‌فرماید: وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ؛ تا اینجا روایت قاسم‌بن‌ربیع است. یعنی مؤمنان پیشین هنگامیکه از روی فراموشی گناهی مرتکب می‌شدند درمی‌یافتند که در فروگذاشتن دستور الهی خدا را عصیان کرده‌اند و از همین رو از او طلب آمرزش می‌نمودند و دیگر بدان بازنمی‌گشتند و مقصود خداوند تبارک از آیه‌ی مذکور این است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- لَا صَغِیرَهًَْ مَعَ الْإِصْرَارِ وَ لَا کَبِیرَهًَْ مَعَ الِاسْتِغْفَار.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) با اصرار بر گناه صغیره‌ای نمی‌ماند و با استغفار کبیره‌ای نمی‌ماند (یعنی گناه کوچک با اصرار بر آن، کبیره خواهد شد و کبیره با استغفار آمرزیده خواهد شد).