آیه هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليمٌ [3]
اوست اوّل و آخر و پيدا و پنهان؛ و او به هر چيز داناست.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله) لَقَدْ أَسْرَی بِی رَبِّی فَأَوْحَی إِلَیَّ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ مَا أَوْحَی وَ کَلَّمَنِی فَکَانَ مِمَّا کَلَّمَنِی أَنْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) عَلِیٌّ (علیه السلام) الْأَوَّلُ وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ فَقَالَ یَا رَبِّ أَ لَیْسَ ذَلِکَ أَنْتَ قَالَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا الْأَوَّلُ وَ لَا شَیْءَ قَبْلِی وَ أَنَا الْآخِرُ فَلَا شَیْءَ بَعْدِی وَ أَنَا الظَّاهِرُ فَلَا شَیْءَ فَوْقِی وَ أَنَا الْبَاطِنُ فَلَا شَیْءَ تَحْتِی وَ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) عَلِیٌّ (علیه السلام) الْأَوَّلُ أَوَّلُ مَنْ أَخَذَ مِیثَاقِی مِنَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) عَلِیٌّ (علیه السلام) الْآخِرُ آخِرُ مَنْ أَقْبِضُ رُوحَهُ مِنَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) وَ هُوَ الدَّابَّهًُْ الَّتِی تُکَلِّمُهُمْ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) عَلِیٌّ (علیه السلام) الظَّاهِرُ أُظْهِرُ عَلَیْهِ جَمِیعَ مَا أَوْصَیْتُهُ إِلَیْکَ لَیْسَ لَکَ أَنْ تَکْتُمَ مِنْهُ شَیْئاً یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) عَلِیٌّ (علیه السلام) الْبَاطِنُ أَبْطَنْتُهُ سِرِّیَ الَّذِی أَسْرَرْتُهُ إِلَیْکَ فَلَیْسَ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ سِرٌّ أَزْوِیهِ عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) مَا خَلَقْتُ مِنْ حَلَالٍ أَوْ حَرَامٍ إِلَّا وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) عَلِیمٌ بِهِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- امام صادق (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «پروردگارم مرا شبانه به معراج برد و آنچه را باید وحی می‌کرد از پسِ پرده و حجاب به من وحی فرمود و با من سخن گفت. از جمله مطالبی که با من سخن گفت این بود که فرمود: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! علی (علیه السلام) اوّل، علی (علیه السلام) آخر، ظاهر و باطن است و او به هر چیز داناست». پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرضه داشت: «پروردگارا! آیا تو نیستی که چنین صفاتی داری»؟! خداوند فرمود: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! من خدایی هستم که جز من، معبودی نیست... ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! همانا! من خدایی هستم که جز من معبودی نیست، منم اوّل و چیزی قبل از من نیست و منم آخر و چیزی بعد از من نیست، منم ظاهر و چیزی آشکارتر از من نیست و منم باطن و چیزی پوشیده‌تر از من نیست، و من خدایی هستم که جز من، معبودی نیست و به هر چیزی دانا هستم؛ ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! علی (علیه السلام) اوّل است؛ اوّلین کسی که در میان امامان (علیهم السلام) پیمان مرا پذیرفت؛ ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! علی (علیه السلام) آخر است، آخرین کسی که در میان امامان (علیهم السلام) روحش را خواهم گرفت و او جنبنده‌ای است که [در آستانه‌ی رستاخیز] با مردم سخن خواهد گفت؛ ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! علی (علیه السلام) ظاهر است [یعنی] تمام آنچه به تو سفارش کرده‌ام بر او آشکار خواهم نمود و تو حق نداری چیزی را از او پنهان بداری؛ ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! علی (علیه السلام) باطن است [یعنی] آن سرّ خویش که نزد تو به راز نهادم را نزد او پنهان داشتم، پس میان من و تو سرّی وجود ندارد که بخواهم آن را از علی (علیه السلام) دریغ بدارم؛ حلال یا حرامی نیافریدم مگر اینکه علی (علیه السلام) به آن آگاه است.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- هُوَ الْأَوَّلُ قَالَ قَبْلَ کُلِّ شَیْءٍ وَ الْآخِر قَالَ یَبْقَی بَعْدَ کُلِّ شَیْءٍ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- هُو الأَول یعنی قبل از هر چیزی و الآخِرُ یعنی پس از هر چیزی باقی می‌ماند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- سَبَقَ الْأَوْقَاتَ کَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ بِتَشْعِیرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لَا مَشْعَرَ لَهُ.
امام علی (علیه السلام)- هستی او از زمان‌ها و وجود او از نیستی و همیشگی او از اول پیشی گرفته، هویدا است نه به تأویل مباشرت که با کسی روبرو شود.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- عَنْ أَبِی زُمَیْلٍ قَالَ: سَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) عَمَّا یَجِدُ الْإِنْسَانُ فِی صَدْرِهِ مِنَ الشَّکِّ فَقَالَ مَا نَجَا مِنْ ذَلِکَ أَحَدٌ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ إِذَا وَجَدْتَ ذَلِکَ فَقُلْ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- ابی زمیل گوید: از ابن‌عباس (رحمة الله علیه) در مورد شک هایی که انسان در سینه‌ی خود احساس می کند پرسیدم. جواب داد: «کسی از آن نجات نیافت و خداوند نازل کرده است: فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ؛ اگر در شک بودی هرگاه چنین احساسی داشتی بگو: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- مَعَاشِرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَثْنَی عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ هُوَ الْأَوَّلُ یَعْنِی قَبْلَ کُلِّ شَیْءٍ وَ الْآخِرُ یَعْنِی بَعْدَ کُلِّ شَیْءٍ وَ الظَّاهِرُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ وَ الْباطِنُ لِکُلِّ شَیْءٍ سَوَاءٌ عِلْمُهُ عَلَیْهِ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَأَنَا الْأَوَّلُ وَ أَنَا الْآخِرُ إِلَی آخِرِ کَلَامِه أَنَا الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیْم.
امام علی (علیه السلام)- ای مؤمنین و مسلمان‌ها خدای عزّوجلّ خود را ستوده و ثنا گفته و فرموده است که او اوّل است یعنی پیش از هر چیز و آخر است یعنی بعد از هر چیز و بر هر چیز ظاهر است و بر هر چیز باطن و علم او بر هر چیز یکسان است (ظاهراً مراد این است که علم خدا نسبت به تمام اشیاء از ظواهر و بواطن یکسان است و علم او نسبت به فرد فرد از نظر کمی و زیادی فرق نمی‌کند). سپس فرمود اکنون از من بپرسید پیش از آنکه مرا از دست دهید منم اوّل و منم آخر... منم اوّل و آخر و ظاهر و باطن و به هر چیز عالم و دانا.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَنَّ امیرالمؤمنین (علیه السلام) کَانَ قَاعِداً فِی الْمَسْجِدِ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَهًٌْ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا لَهُ حَدِّثْنَا یَا امیرالمؤمنین (علیه السلام) فَقَالَ لَهُمْ وَیْحَکُمْ إِنَّ کَلَامِی صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَعْقِلُهُ إِلَّا الْعَالِمُونَ قَالُوا لَا بُدَّ مِنْ أَنْ تُحَدِّثَنَا قَالَ قُومُوا بِنَا فَدَخَلَ الدَّارَ فَقَالَ أَنَا الذیأَنَا الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ فَغَضِبُوا وَ قَالُوا کَفَرَ وَ قَامُوا فَقَالَ (علیه السلام) علِیٌّ (علیه السلام) لِلْبَابِ یَا بَابُ اسْتَمْسِکْ عَلَیْهِمْ فَاسْتَمْسَکَ عَلَیْهِمُ الْبَابُ فَقَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنَّ کَلَامِی صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَعْقِلُهُ إِلَّا الْعَالِمُونَ تَعَالَوْا أُفَسِّرْ لَکُمْ أَمَّا قَوْلِی أَنَا الَّذِی عَلَوْتُ فَقَهَرْتُ فَأَنَا الَّذِی عَلَوْتُکُمْ بِهَذَا السَّیْفِ فَقَهَرْتُکُمْ حَتَّی آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِه (صلی الله علیه و آله) أَمَّا قَوْلِی أَنَا الْأَوَّلُ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ أَسْلَمَ وَ أَمَّا قَوْلِی أَنَا الْآخِرُ فَأَنَا آخِرُ مَنْ سَجَّی عَلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) ثَوْبَهُ وَ دَفَنَهُ وَ أَمَّا قَوْلِی أَنَا الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ فَأَنَا عِنْدِی عِلْمُ الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ قَالُوا فَرَّجْتَ عَنَّا فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ.
امام علی (علیه السلام)- روزی امیرمؤمنان (علیه السلام) در مسجد نشسته بود و گروهی از یاران ایشان، نزد حضرت بودند. به حضرت عرض کردند: «ای امیرالمؤمنین (علیه السلام) سخنی برایمان بگو»! حضرت فرمود: «وای بر شما! سخنِ من سخت و [تحمّل آن] دشوار است و جز دانایان، آن را درک نمی‌کنند». عرض کردند: «حتماً باید برایمان سخن بگویی». امام (علیه السلام) فرمود: «همراه من بیایید» و خود، داخل خانه شد و سپس فرمود: ... منم اوّل و آخر و ظاهر و باطن. (با شنیدن این سخنان) یارانِ حضرت خشمگین شده و گفتند: «علی (علیه السلام) کافر گشته است و برخاستند [که بروند]؛ علی (علیه السلام) خطاب به درب خانه فرمود: «از رفتن ایشان جلوگیری کن». درب خانه نیز مانع رفتن آن‌ها شد. حضرت فرمود: «مگر به شما نگفتم سخنِ من سخت و [تحمّل آن] دشوار است و جز دانایان، آن را درک نمی‌کنند؟ بیایید تا [آنچه گفتم] برایتان توضیح دهم؛ امّا اینکه گفتم منم آن که برتری و تسلّط یافتم [منظورم این است که] من آن کسی هستم که با این شمشیر بر شما برتری یافته و مسلّط شدم تا اینکه به خدا و رسولش ایمان آوردید ... امّا اینکه گفتم منم اوّل [منظورم این است که] من اوّلین کسی هستم که به خداوند ایمان آورده و مسلمان شدم؛ امّا اینکه گفتم منم آخر [منظورم این است که] من آخرین کسی هستم که [جنازه مطهّرِ] پیامبر (صلی الله علیه و آله) را با پیراهنش پوشانده و به خاک سپردم؛ امّا اینکه گفتم منم ظاهر و باطن (منظورم این است که) دانشِ ظاهر و باطن در اختیار من است». آن افراد گفتند: «اندوه ما را برطرف نمودی، خداوند نیز اندوه تو را برطرف کند».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ عَلِیٌّ لِلشَّمْسِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا خَلْقَ اللَّهِ الْجَدِیدَ بَعْدَ أَنْ هَمْهَمَ هَمْهَمَهًًْ تَزَلْزَلَتْ مِنْهَا الْبَقِیعُ فَأَجَابَتْهُ الشَّمْسُ وَ قَالَتْ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَخَا رسول الله (صلی الله علیه و آله) وَ وَصِیَّهُ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ أَنَّکَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رسول الله (صلی الله علیه و آله) حَقّاً ... قَالُوا یَا رسول الله (صلی الله علیه و آله) أَنَّکَ أَخْبَرْتَنَا بِأَنْ اللَّهَ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ فِی کِتَابِهِ الْمُنْزَلِ عَلَیْکَ فَقَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله) وَیْحَکُمْ وَ أَنَّی لَکُمْ بِعِلْمِ مَا قَالَتْ لَهُ الشَّمْسُ أَمَّا قَوْلُهَا إِنَّکَ الْأَوَّلُ فَصَدَقَتْ إِنَّهُ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ مِمَّنْ دَعَوْتُهُ إِلَی الْإِیمَانِ مِنَ الرِّجَالِ وَ خَدِیجَهًُْ مِنَ النِّسَاءِ وَ أَمَّا قَوْلُهَا الْآخِرُ فَإِنَّهُ آخِرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَنَا خَاتَمُ الانبیاء (علیهم السلام) وَ خَاتَمُ الرُّسُلِ وَ أَمَّا قَوْلُهَا الظَّاهِرُ فَإِنَّهُ ظَهَرَ عَلَی کُلِّ مَا أَعْطَانِیَ اللَّهُ مِنْ عِلْمِهِ فَمَا عَلِمَهُ مَعِی غَیْرُهُ وَ لَا یَعْلَمُهُ بَعْدِی سِوَاهُ وَ مَنِ ارْتَضَاهُ لِسِرِّهِ مِنْ وُلْدِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهَا الْبَاطِنُ فَهُوَ وَ اللَّهِ الْبَاطِنُ عَلَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ سَائِرِ الْکُتُبِ الْمُنْزَلَهًِْ عَلَی النَّبِیِّینَ (علیهم السلام) وَ الْمُرْسَلِینَ (علیهم السلام) وَ مَا زَادَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ عِلْمِ مَا لَمْ یَعْلَمُوهُ وَ فَضْلِ مَا لَمْ یُعْطَوْهُ فَمَا ذَا تُنْکِرُونَ فَقَالُوا بِأَجْمَعِهِمْ نَحْنُ نَسْتَغْفِرُ اللَّهَ یَا رسول الله (صلی الله علیه و آله) لَوْ عَلِمْنَا مَا تَعْلَمُ لَسَقَطَ الْإِقْرَارُ بِالْفَضْلِ لَکَ وَ لِعَلِیٍّ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ لَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللهُ لَهُمْ إِنَّ اللهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ وَ هَذَا فِی سُورَهًِْ الْمُنَافِقِینَ فَهَذَا مِنْ دَلَائِلِهِ (علیه السلام).
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- علی (علیه السلام) خورشید را مورد خطاب قرار داده و فرمود: «السلام علیک یا خلق الله الجدید» در این لحظه خداوند متعال خورشید را به سخن آورده به‌طوری‌که به زبان عربی فصیح گفت: سلام بر تو ای برادر و وصیّ رسول خدا؛ گواهی می دهم که اوّل و آخر و ظاهر و باطن تویی، و تو بنده خدا و برادر راستین رسول او هستی ... گفتند: «بلی ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! زیرا شما خود ما را در کتابی که بر شما نازل گشته آگاه کردید که اوّل و آخر و ظاهر و باطن خداست». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «وای بر شما! شما از کجا می دانید مفهوم سخنان خورشید چیست؟ منظور خورشید از «إنّک الأوّل» آن است که شهادت داده علی اوّلین کسی است که از میان مردان به رسول خدا ایمان آورده است. و خدیجه اولین زنی است که به پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایمان آورد امّا منظورش از «الآخِر» آن است که علی آخر اوصیاست چون من خاتم پیامبرانم؛ امّا مقصودش از «الظاهر» آن است که او بر تمام دانشی که خداوند به من عطا فرموده آگاهی یافته است. و غیر از من این دانش به کسی جز علی داده نشده و او نیز آن را به هرکدام از فرزندانش که بخواهد منتقل خواهد کرد. امّا منظورش از «الباطن» آن است که به خدا سوگند او بر علم اولین و آخرین واقف است و همچنین تمام کتاب هایی که بر پیامبران نازل گردیده است. و آنچه را که خداوند از علم به من آموخته بر شما پوشیده است و فضیلتی که به من داده به شما نداده است. شما چه چیزی را انکار می کنید»؟! پس جملگی باهم گفتند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! ما از خدا طلب آمرزش می‌کنیم، اگر آنچه را که شما می دانید ما هم می دانستیم، هرگز از اقرار به منزلت شما و علی روی‌گردان نمی شدیم. شما نیز از خدا برای ما طلب آمرزش کنید. سپس خداوند آیه: سَواءٌ عَلَیهِم أَستَغفَرتَ لَهُم أَم لَم تَستَغفِر لَهُم لَن یَغفِرَ اللهُ لَهُم إنَّ اللهَ لا یَهدی القَومَ الفاسِقیِنَ را نازل کرد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ سُلَیْمِ‌بْنِ‌قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَاذَرٍّ (رحمة الله علیه) جُنْدَبَ بْنَ جُنَادَهًَْ الْغِفَارِیَّ قَالَ رَأَیْتُ السَّیِّدَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ قَدْ قَالَ لِامیرالمؤمنین (علیه السلام) ذَاتَ لَیْلَهًٍْ إِذَا کَانَ غَداً اقْصِدْ إِلَی جِبَالِ الْبَقِیعِ وَ قِفْ عَلَی نَشَزٍ مِنَ الْأَرْضِ فَإِذَا بَزَغَتِ الشَّمْسُ فَسَلِّمْ عَلَیْهَا ... قَالَ (علیه السلام) السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خَلْقَ اللَّهِ الْجَدِیدَ الْمُطِیعَ لَهُ فَسَمِعُوا دَوِیّاً مِنَ السَّمَاءِ وَ جَوَابَ قَائِلٍ یَقُولُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَوَّلُ یَا آخِرُ یَا ظَاهِرُ یَا بَاطِنُ یَا مَنْ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ فَلَمَّا سَمِعَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ کَلَامَ الشَّمْسِ صَعِقُوا ثُمَّ أَفَاقُوا بَعْدَ سَاعَاتِهِمْ وَ قَدِ انْصَرَفَ امیرالمؤمنین (علیه السلام) عَنِ الْمَکَانِ فَوَافَوْا رسول الله (صلی الله علیه و آله) مَعَ الْجَمَاعَهًِْ وَ قَالُوا أَنْتَ تَقُولُ إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) بَشَرٌ مِثْلُنَا وَ قَدْ خَاطَبَتْهُ الشَّمْسُ بِمَا خَاطَبَ بِهِ الْبَارِئُ نَفْسَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ مَا سَمِعْتُمُوهُ مِنْهَا فَقَالُوا سَمِعْنَاهَا تَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَوَّلُ قَالَ صَدَقَتْ هُوَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِی فَقَالُوا سَمِعْنَاهَا تَقُولُ یَا آخِرُ قَالَ صَدَقَتْ هُوَ آخِرُ النَّاسِ عَهْداً بِی یُغَسِّلُنِی وَ یُکَفِّنُنِی وَ یُدْخِلُنِی قَبْرِی فَقَالُوا سَمِعْنَاهَا تَقُولُ یَا ظَاهِرُ قَالَ صَدَقَتْ بَطْنُ سِرِّی کُلِّهِ لَهُ قَالُوا سَمِعْنَاهَا تَقُولُ یَا مَنْ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ قَالَ صَدَقَتْ هُوَ الْعَالِمُ بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ السُّنَنِ وَ مَا شَاکَلَ ذَلِکَ فَقَامُوا کُلُّهُمْ وَ قَالُوا لَقَدْ أَوْقَعَنَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) فِی طَخْیَاءَ وَ خَرَجُوا مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- سلیم‌بن‌قیس هلالی گوید: از ابوذر شنیدم که می‌گفت: آقایم محمّد (صلی الله علیه و آله) را دیدم که شبی به امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: فردا به کوه‌های بقیع برو و بر مکان بلندی از زمین بایست. وقتی خورشید طلوع کرد بر آن سلام کن... گفت: «سلام بر تو ای اوّل، و ای آخر، و ای ظاهر، و ای باطن، و ای کسی که به هر چیزی عالم هستی! وقتی ابو بکر و عمر و مهاجرین و انصار سخن خورشید را شنیدند از هوش رفتند. آنان بعد از چند ساعت بهوش آمدند در حالی که امیر المؤمنین (علیه السلام) از آن مکان رفته بود! همگی خود را به حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسانیدند و عرض کردند: شما می‌گویی علی بشری مثل ما است. خورشید او را با سخنانی مخاطب قرار داد که خداوند خود را با آن مخاطب قرار داده است!! پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «از او چه شنیدید»؟ گفتند: از خورشید شنیدیم که می‌گفت: «سلام بر تو ای اوّل»! فرمود: «راست گفته است، او اوّل کسی است که به من ایمان آورده است». گفتند: «از خورشید شنیدیم که می‌گفت: «ای آخر»! فرمود: «راست گفته است، او آخرین کسی است که با من تجدید دیدار میکند. او مرا غسل و کفن میکند و مرا داخل قبرم می‌نماید». گفتند: «از خورشید شنیدیم که می‌گفت: «ای ظاهر»! فرمود: «راست گفته است، همه علم من برای او ظاهر شده است». گفتند: «از خورشید شنیدیم که می‌گفت: «ای باطن»! فرمود: «راست گفته است. همه اسرارم در باطن اوست». گفتند: از خورشید شنیدیم که می‌گفت: «ای کسی که به هر چیزی عالم هستی»! فرمود: «راست گفته است. اوست عالم به حلال و حرام و واجبات و مستحبات و آنچه از این قبیل است. همه برخاستند و گفتند: «محمّد ما را در ظلمت انداخت»!! و بعد از درب مسجد بیرون رفتند».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ جَابِرِ‌بْنِ‌عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَقِیتُ عَمَّاراً فِی بَعْضِ سِکَکِ الْمَدِینَهًِْ فَسَأَلْتُهُ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَأُخْبِرَ أَنَّهُ فِی مَسْجِدِهِ فِی مَلَإٍ مِنْ قَوْمِهِ وَ أَنَّهُ لَمَّا صَلَّی الْغَدَاهًَْ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَبَیْنَا نَحْنُ کَذَلِکَ وَ قَدْ بَزَغَتِ الشَّمْسُ إِذْ أَقْبَلَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) فَقَامَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَقَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ حَتَّی مُسَّتْ رُکْبَتَاهُ رُکْبَتَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ قُمْ لِلشَّمْسِ فَکَلِّمْهَا فَإِنَّهَا تُکَلِّمُکَ فَقَامَ أَهْلُ الْمَسْجِدِ وَ قَالُوا أَ تَرَی عَیْنَ الشَّمْسِ تُکَلِّمُ عَلِیّاً (علیه السلام) وَ قَالَ بَعْضٌ لَا یَزَالُ یَرْفَعُ خَسِیسَهًَْ ابْنِ عَمِّهِ وَ یُنَوِّهُ بِاسْمِهِ إِذْ خَرَجَ عَلِیٌّ (علیه السلام) فَقَالَ لِلشَّمْسِ کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا خَلْقَ اللَّهِ فَقَالَتْ بِخَیْرٍ یَا أَخَا رَسُولِ‌اللَّهِ یَا أَوَّلُ یَا آخِرُ یَا ظَاهِرُ یَا بَاطِنُ یَا مَنْ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ فَرَجَعَ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَتَبَسَّمَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ قَالَ یَا عَلِیِّ تُخْبِرُنِی أَوْ أُخْبِرُکَ فَقَالَ مِنْکَ أَحْسَنُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَمَّا قَوْلُهَا لَکَ یَا أَوَّلُ فَأَنْتَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ قَوْلُهَا یَا آخِرُ فَأَنْتَ آخِرُ مَنْ یُعَایِنُنِی عَلَی مَغْسَلِی وَ قَوْلُهَا یَا ظَاهِرُ فَأَنْتَ آخِرُمَنْ یَظْهَرُ عَلَی مَخْزُونِ سِرِّی وَ قَوْلُهَا یَا بَاطِنُ فَأَنْتَ الْمُسْتَبْطِنُ بِعِلْمِی وَ أَمَّا الْعَلِیمُ بِکُلِّ شَیْءٍ فَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عِلْماً مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ الْأَحْکَامِ وَ التَّنْزِیلِ وَ التَّأْوِیلِ وَ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ وَ الْمُحْکَمِ وَ الْمُتَشَابِهِ وَ الْمُشْکِلِ إِلَّا وَ أَنْتَ بِهِ عَلِیمٌ وَ لَوْ لَا أَنْ تَقُولَ فِیکَ طَائِفَهًٌْ مِنْ أُمَّتِی مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی عِیسَی (علیه السلام) لَقُلْتُ فِیکَ مَقَالًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ إِلَّا أَخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَیْکَ یَسْتَشْفُونَ بِهِ قَالَ جَابِرٌ فَلَمَّا فَرَغَ عَمَّارٌ (رحمة الله علیه) مِنْ حَدِیثِهِ أَقْبَلَ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) فَقَالَ عَمَّارٌ (رحمة الله علیه) وَ هَذَا سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) کَانَ مَعَنَا فَحَدَّثَنِی بِهِ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) أَیْضاً کَمَا حَدَّثَنِی عَمَّار (رحمة الله علیه).
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- جابربن‌عبدالله گوید: عمار را در کوچه‌ای در مدینه دیدم و درباره‌ی پیامبر (صلی الله علیه و آله) از او سؤال کردم. او خبری را برای من بیان کرد مبنی بر که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مسجد در میان جمعی از قومش بود. هنگامی که نماز صبح را خواند، به سوی ما آمد. با هم نشسته بودیم که خورشید طلوع کرد. در آن زمان علی‌بن‌ابی طالب (علیه السلام) بر ما وارد شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مقابلش برخاست و بین دو چشمش را بوسید و او را به گونه‌ای نزد خود نشاند که زانوهایشان به یکدیگر چسبیده بود. سپس فرمود: ای علی! برخیز و با خورشید سخن بگو، زیرا او با تو سخن می‌گوید. مردم برخاستند و می‌گفتند: آیا معتقدی که خورشید با علی سخن می‌گوید؟ برخی می‌گفتند: او همیشه پسر عموی بی‌مقدارش را مدح میکند و می‌ستاید. علی (علیه السلام) خارج شد و به خورشید گفت: ای مخلوق خداوند! چگونه‌ای؟ پس خورشید گفت: خوبم، ای برادر رسول خدا! ای اوّل و ای آخر! ای ظاهر و ای باطن! ای کسی که به همه چیز آگاه است». علی (علیه السلام) نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) بازگشت. پیامبر (صلی الله علیه و آله) لبخند زد و فرمود: «ای علی! تو می‌گویی یا من بگویم»؟ فرمود: «از زبان شما بشنوند بهتر است ای رسول خدا»! پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «سخن خورشید به تو چنین بود: ای اول، زیرا تو اوّلین کسی هستی که به خدا ایمان آورد». گفت: «ای آخر، زیرا تو آخرین کسی هستی که در هنگام غسلم مرا به چشم خود خواهی دید». گفت: «ای ظاهر! زیرا تو اوّلین کسی هستی که بر پنهانی‌های رازم آگاه می‌شوی». و گفت: «ای باطن! زیرا تو تنها تویی که باطن علم مرا می‌شناسی». و گفت: «تو عالم به هر چیزی هستی، زیرا خداوند علمی از حلال و حرام و واجبات و احکام و تنزیل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و مشکل را نازل نکرد، مگر آنکه تو عالم به آن باشی. اگر گروهی از امّتم آن چه را نصاری در مورد عیسی (علیه السلام) گفتند، در مورد تو نمی‌گفتند، سخنی می‌گفتم که بر هر گروهی می‌گذشتی، خاک قدمت را مایه شفای بیماری خویش می‌یافتند». جابر گفت: هنگامی که عمّار سخنش را به پایان رساند، سلمان آمد. عمار گفت: سلمان هم با ما بود. سلمان هم همان سخنی را گفت که عمّار بیان کرد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَانَ فِی أَوَّلِیَّتِهِ وَحْدَانِیّاً وَ فِی أَزَلِیَّتِهِ مُتَعَظِّماً بِالْإِلَهِیَّهًِْ ... وَ هُوَ الْکَیْنُونُ أَوَّلًا وَ الدَّیْمُومُ أَبَداً.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- سپاس و ستایش خدایی را سزا است که در اولویت خود تنها بوده و در ازلیّتش به الوهیّت و خدایی بزرگی را بر خود بسته، و آن پروردگار ثابت ازلی و دائم همیشگی است.
الباقر (علیه السلام)- کَانَ أَوَّلًا بِلَا کَیْفٍ وَ یَکُونُ آخِراً بِلَا أَیْن.
امام باقر (صلی الله علیه و آله)- اوّلی بود بی‌چگونگی و آخری خواهد بود بی‌کجا؛ کجا یعنی بی‌مکانی که از آن سؤال شود.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: سَأَلْتُ أبا عبد الله (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ قُلْتُ أَمَّا الْأَوَّلُ فَقَدْ عَرَفْنَاهُ وَ أَمَّا الْآخِرُ فَبَیِّنْ لَنَا تَفْسِیرَهُ فَقَالَ إِنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ إِلَّا یَبِیدُ أَوْ یَتَغَیَّرُ أَوْ یَدْخُلُهُ التَّغَیُّرُ وَ الزَّوَالُ أَوْ یَنْتَقِلُ مِنْ لَوْنٍ إِلَی لَوْنٍ وَ مِنْ هَیْئَهًٍْ إِلَی هَیْئَهًٍْ وَ مِنْ صِفَهًٍْ إِلَی صِفَهًٍْ وَ مِنْ زِیَادَهًٍْ إِلَی نُقْصَانٍ وَ مِنْ نُقْصَانٍ إِلَی زِیَادَهًٍْ إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِینَ فَإِنَّهُ لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ بِحَالَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ هُوَ الْأَوَّلُ قَبْلَ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ الْآخِرُ عَلَی مَا لَمْ یَزَلْ وَ لَا تَخْتَلِفُ عَلَیْهِ الصِّفَاتُ وَ الْأَسْمَاءُ کَمَا تَخْتَلِفُ عَلَی غَیْرِهِ مِثْلُ الْإِنْسَانِ الَّذِی یَکُونُ تُرَاباً مَرَّهًًْ وَ مَرَّهًًْ لَحْماً وَ دَماً وَ مَرَّهًًْ رُفَاتاً وَ رَمِیماً وَ کَالْبُسْرِ الَّذِی یَکُونُ مَرَّهًًْ بَلَحاً وَ مَرَّهًًْ بُسْراً وَ مَرَّهًًْ رُطَباً وَ مَرَّهًًْ تَمْراً فَتَتَبَدَّلُ عَلَیْهِ الْأَسْمَاءُ وَ الصِّفَاتُ وَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ بِخِلَافِ ذَلِکَ.
امام صادق (صلی الله علیه و آله)- ابن‌ابی‌یعفور گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند عزّوجلّ هُو الأَول والآخِرُ والظَّاهِرُ والبَاطِنُ وهُو بِکُل شَیْءٍ عَلیمٌ پرسیدم و گفتم: «مقصود از اوّل را دانستیم، امّا تفسیر آخر چیست»؟ پس فرمود: «هر چیزی نابود می‌شود و یا تغییر میکند یا دچار تغییر و زوال می‌شود، یا از رنگی به رنگ دیگر و از شکلی به شکل دیگر، از صفتی به صفت دیگر و از فزونی به نقصان تغییر می‌یابد، جز پروردگار جهانیان. او پیوسته به یک حالت است، او تنها اوّل است قبل از هر چیزی. او تنها آخر است، بی‌آنکه زوال یابد. صفات و نام‌های او تغییر نمی‌کند، درحالی‌که صفات و اسماء غیر او تغییر می‌یابد. مانند انسان که مدتی خاک است و زمانی گوشت و خون و مدتی جنازه و استخوان پوسیده و یا مانند بسر که مدتی بلح و مدتی بسر و زمانی رطب و زمانی خرما است. این چنین صفات و اسامی آن تغییر می‌یابد، حال آنکه خداوند عزّوجلّ بر خلاف آن است».
الرّضا (علیه السلام)- اعْلَمْ عَلَّمَکَ اللَّهُ الْخَیْرَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدِیمٌ وَ الْقِدَمُ صِفَتُهُ الَّتِی دَلَّتِ الْعَاقِلَ عَلَی أَنَّهُ لَا شَیْءَ قَبْلَهُ وَ لَا شَیْءَ مَعَهُ فِی دَیْمُومِیَّتِهِ فَقَدْ بَانَ لَنَا بِإِقْرَارِ الْعَامَّهًِْ مُعْجِزَهًُْ الصِّفَهًِْ أَنَّهُ لَا شَیْءَ قَبْلَ اللَّهِ وَ لَا شَیْءَ مَعَ اللَّهِ فِی بَقَائِهِ وَ بَطَلَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ کَانَ قَبْلَهُ أَوْ کَانَ مَعَهُ شَیْءٌ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَوْ کَانَ مَعَهُ شَیْءٌ فِی بَقَائِهِ لَمْ یَجُزْ أَنْ یَکُونَ خَالِقاً لَهُ لِأَنَّهُ لَمْ یَزَلْ مَعَهُ فَکَیْفَ یَکُونُ خَالِقاً لِمَنْ لَمْ یَزَلْ مَعَهُ وَ لَوْ کَانَ قَبْلَهُ شَیْءٌ کَانَ الْأَوَّلَ ذَلِکَ الشَّیْءُ لَا هَذَا وَ کَانَ الْأَوَّلُ أَوْلَی بِأَنْ یَکُونَ خَالِقاً لِلْأَوَّل.
امام رضا (علیه السلام)- علی‌بن‌محمّد از امام رضا (علیه السلام) نقل کرده است: خداوند دانایت کناد! بدان که خداوند قدیم است (یعنی از ازل بوده است) و ازلی بودن صفتی است که به آدم عاقل می‌فهماند که چیزی قبل از او نبوده است و در بقاءش نیز چیزی با او و همراه او نخواهدبود، با اقرار عامّه و معجزه صفت برای ما روشن می‌شود که چیزی قبل از خدا نبوده و در بقاءش نیز چیزی به همراهش نخواهد بود، و گفتار کسانی که گمان می‌کنند قبل از او و یا همراه او چیزی بوده است، باطل می‌گردد. زیرا اگر چیزی به همراه او می‌بود، نمی‌بایست خداوند خالق او باشد زیرا آن چیز، همیشه از ازل با خدا بوده است پس خدا چگونه می‌تواند خالق چیزی باشد که همیشه به همراهش بوده است و اگر آن شیء قبل از خدا بوده باشد، آن شیء سرآغاز خواهد بود نه این (خدا) و شایسته آن خواهد بود که آن اوّل، خالق این دوّم، باشد.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- هُوَ الْأَوَّلُ قَالَ: أَیْ قَبْلَ کُلِّ شَیْءٍ وَ الْآخِرُ قَالَ: یَبْقَی بَعْدَ کُلِّ شَیْءٍ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- هُو الأَول یعنی قبل از هر چیزی و والآخِرُ یعنی پس از هر چیزی باقی می‌ماند.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌مَهْزِیَارَ قَالَ: کَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) إِلَی رَجُلٍ بِخَطِّهِ وَ قَرَأْتُهُ فِی دُعَاءٍ کَتَبَ بِهِ أَنْ یَقُولَ یَا ذَا الَّذِی کَانَ قَبْلَ کُلِ شَیْءٍ {یَا خَالِقَ کُلِّ شَیْءٍ} ثُمَّ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ ثُمَّ یَبْقَی وَ یَفْنَی کُلُّ شَیْء.
امام جواد (علیه السلام)- علی‌بن‌مهزیار گوید: امام جواد (علیه السلام) به‌خط خویش برای مردی نوشته بود و من آن را خواندم دعایی که بخواند: ای کسی که پیش از هر چیز بوده بعد از آن هر چیزی را آفریده بعد از آن می‌ماند و هر چیزی نیست و نابود می‌شود.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِنْ قِیلَ کَانَ فَعَلَی تَأْوِیلِ أَزَلِیَّهًِْ الْوُجُودِ وَ إِنْ قِیلَ لَمْ یَزَلْ فَعَلَی تَأْوِیلِ نَفْیِ الْعَدَمِ.
امام علی (علیه السلام)- اگر گفته شود: بود؛ مقصود ازّلیت وجود اوست [نه اخبار از زمان گذشته] اگر گفته شود: خواهد بود؛ مقصود نفی نیستی مطلق از اوست [نه اخبار از آینده او].
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- الْأَوَّلُ قَبْلَ کُلِّ شَیْءٍ بِلَا ابْتِدَاءٍوَ الْآخِرُ بَعْدَ کُلِّ شَیْءٍ بِلَا انْتِهَاءٍ فَهُوَ الْکَائِنُ لَمْ یَزَلْ وَ الْبَاقِی لَا یَزَالُ وَ الظَّاهِرُ هُوَ الْغَالِبُ الْعَالِی عَلَی کُلِّ شَیْءٍ فَکُلُّ شَیْءٍ دُونَهُ وَ الْبَاطِنُ الْعَالِمُ بِکُلِّ شَیْءٍ فَلَا أَحَدَ أَعْلَمُ مِنْهُ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- او اوّل است یعنی قبل از هر چیزی بوده بدون اینکه ابتدایی داشته باشد و آخر است یعنی بعد از [فنا و نابودیِ] هر چیز خواهد بود بدون اینکه انتهایی داشته باشد؛ پس او موجودی است که همیشه بوده و همیشه جاودانه خواهد ماند؛ و او ظاهر است یعنی بر هر چیزی، غالب و چیره است و هر چیزی از او پایین‌تر است؛ و او باطن است یعنی به هر چیزی داناست و کسی از او داناتر نیست.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْمَیْمُونِ الْبَانِ قَالَ: سَمِعْتُ أباعبدالله (علیه السلام) وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الْأَوَّلِ وَ الْآخِرِ فَقَالَ الْأَوَّلُ لَا عَنْ أَوَّلٍ قَبْلَهُ وَ لَا عَنْ بَدْءٍ سَبَقَهُ وَ الْآخِرُ لَا عَنْ نِهَایَهًٍْ کَمَا یُعْقَلُ مِنْ صِفَهًِْ الْمَخْلُوقِینَ وَ لَکِنْ قَدِیمٌ أَوَّلٌ آخِرٌ لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزُولُ بِلَا بَدْءٍ وَ لَا نِهَایَهًٍْ لَا یَقَعُ عَلَیْهِ الْحُدُوثُ وَ لَا یَحُولُ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ.
امام صادق (صلی الله علیه و آله)- میمون البان گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی الاوّل و الأخر سؤال شد و آن حضرت فرمود: اوّل یعنی اوّلی پیش از او نبوده است، و آغازی قبل از او نبوده است. آخر به معنای نهایتی که صفت مخلوقات است، نمی‌باشد، بلکه به معنای قدیم است. اوّل و آخری است که پیوسته بوده و هست و آغاز و پایان ندارد و حدوث بر او واقع نمی‌شود. و از حالتی به حالت دیگر تغییر نمی‌یابد و خالق هر چیزی است.
الصّادق (علیه السلام)- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَانَ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ کَانَ لَمْ یُوجَدْ لِوَصْفِهِ کَانَ بَلْ کَانَ أَوَّلًا کَائِناً لَمْ یُکَوِّنْهُ مُکَوِّنٌ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَلْ کَوَّنَ الْأَشْیَاءَ قَبْلَ کَوْنِهَا فَکَانَتْ کَمَا کَوَّنَهَا عَلِمَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ کَانَ إِذْ لَمْ یَکُنْ شَیْءٌ وَ لَمْ یَنْطِقْ فِیهِ نَاطِقٌ فَکَانَ إِذْ لَا کَانَ.
امام صادق (صلی الله علیه و آله)- سپاس از آن خدا است که بوده است پیش از آنکه بودنی باشد. بودن نمی‌تواند وجودش را وصف کند، سپس فرمود: بود آنگاه که هیچ نبود. و گوینده‌ای او را ستایش نمی‌نمود، بود آنگاه که بود شدنی نبود.
الصّادق (علیه السلام)- أَنَّ التَّدْبِیرَ وَاحِدٌ لَمْ یَخْتَلِفْ مُتَّصِلٌ فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهَا فَبَیِّنْ لِی کَیْفَ قُلْتَ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ أَشْبَاهَ ذَلِکَ قُلْتُ هُوَ الْأَوَّلُ بِلَا کَیْفٍ وَ هُوَ الْآخَرُ بِلَا نِهَایَهًٍْ لَیْسَ لَهُ مِثْلٌ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْءٍ وَ لَا کَیْفٍ بِلَا عِلَاجٍ وَ لَا مُعَانَاهًٍْ وَ لَا فِکْرٍ وَ لَا کَیْفٍ کَمَا أَنَّهُ لَا کَیْفَ لَهُ وَ إِنَّمَا الْکَیْفُ بِکَیْفِیَّهًِْ الْمَخْلُوقِ لِأَنَّهُ الْأَوَّلُ لَا بَدْءَ لَهُ وَ لَا شِبْهَ وَ لَا مِثْلَ وَ لَا ضِدَّ وَ لَا نِدَّ لَا یُدْرَکُ بِبَصَرٍ وَ لَا یُحَسُّ بِلَمْسٍ وَ لَا یُعْرَفُ إِلَّا بِخَلْقِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ فَصِفْ لِی قُوَّتَهُ قُلْتُ إِنَّمَا سُمِّیَ رَبُّنَا جَلَّ جَلَالُهُ قَوِیّاً لِلْخَلْقِ الْعَظِیمِ الْقَوِیِّ الَّذِی خَلَقَ مِثْلَ الْأَرْضِ وَ مَا عَلَیْهَا مِنْ جِبَالِهَا وَ بِحَارِهَا وَ رِمَالِهَا وَ أَشْجَارِهَا وَ مَا عَلَیْهَا مِنَ الْخَلْقِ الْمُتَحَرِّکِ مِنَ الْإِنْسِ وَ مِنَ الْحَیَوَانِ وَ تَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ الْمُثَقَّلِ بِالْمَاءِ الْکَثِیرِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ عِظَمِهِمَا وَ عِظَمِ نُورِهِمَا الَّذِی لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ بُلُوغاً وَ لَا مُنْتَهًی وَ النُّجُومِ الْجَارِیَهًِْ وَ دَوَرَانِ الْفَلَکِ وَ غِلَظِ السَّمَاءِ وَ عِظَمِ الْخَلْقِ الْعَظِیمِ.
امام صادق (صلی الله علیه و آله)- [قسمتی از مناظره طبیب هندی با امام صادق (علیه السلام)]: طبیب هندی گفت: ... به من بگو! چگونه گفتی: خداوند اوّل و آخر است و از دقایق امور با خبر و از همه چیز آگاه است. و سخنانی مانند این»؟ من (امام صادق (علیه السلام)) گفتم: «خداوند اوّل است بدون اینکه به کیفیّت و چگونگی متّصف شود و او آخر است بدون اینکه نهایتی داشته باشد. او مانندی ندارد؛ آفریدگان و اشیاء را بدون وجود مادّه‌ای اوّلیه و بدون وجود شبیه و مانندی آفرید، بدون اینکه نیاز به ممارست داشته و رنجور و خسته گردد و نیاز به اندیشیدن داشته باشد و بدون اینکه این آفریدنش متّصف به چگونگی و صفت گردد؛ همچنانکه خودش نیز متّصف به کیفیت و چگونگی نمی‌شود؛ بلکه این اتّصاف به کیّفیت و چگونگی، مربوط به آفریدگان است [و آن‌ها هستند که کیفیّت و صفت دارند] چراکه خداوند اوّلی است که ابتدا، شبیه، مانند، مخالف و نظیر ندارد؛ با چشم، ادراک نمی‌گردد و با لمس نمودن، شناخته نمی‌شود؛ و جز با [دیدنِ] آفرینشش درک نمی‌شود». طبیب هندی گفت: «قدرت و توانایی خدا را برایم توصیف نما». من گفتم: «پروردگارمان نیرومند و قویّ نامیده شده است؛ به‌خاطر آفرینش بزرگ و نیرومندی که انجام داده است، او کسی است که همچون زمین را به همراه کوه‌ها، دریاها، ریگزارها، درختان و آفریدگان متحرّک یعنی انسان و حیوان آفریده است، و [همچنین به‌خاطر] آفرینشِ دگرگونی بادها و ابرهایی که میان آسمان و زمین مسخّرند و با آب فراوان، سنگین گشته‌اند و آفرینش خورشید و ماه و بزرگی آن‌دو و بزرگی نورشان که چشم‌ها نه آن دو را دریابند و نه به نهایت نورشان دست یابند؛ و آفرینش ستارگان شناور [در فضا] و گردش سیّارات در مدار خویش و ستَبری آسمان و بزرگی آفریدگانی که در آسمان هستند [یعنی فرشتگان]».