آیه أَلرَّحْمنِ الرَّحيمِ [3]
بخشنده و مهربان است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ اللَّهَ عَرَجَ بِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) ... قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْآنَ وَصَلْتَ إِلَیَّ فَسَمِّ بِاسْمِی فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی أَوَّلِ السُّورَهًِْ ثُمَّ قَالَ لَهُ: احْمَدْنِی. فَقَالَ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فِی نَفْسِهِ شُکْراً. فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَطَعْتَ حَمْدِی فَسَمِّ بِاسْمِی فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ فِی الْحَمْدِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مَرَّتَیْنِ.
پیامبر ( از امام صادق (علیه السلام) نقل است که فرمود: هنگامی که خداوند پیامبر (را عروج داد ... خداوند عزّوجلّ فرمود: «الان به من رسیدی؛ پس اسم مرا یاد کن». حضرت فرمود: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و به‌همین خاطر در اوّل هر سوره گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مشروع گردید. سپس حق تعالی به آن حضرت فرمود: «مرا ستایش کن». حضرت عرضه داشت: «الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ». نبی اکرم (در نفس خود پس از تحمید عرضه داشت: «شُکراً». بلافاصله حق‌تعالی فرمود: «ای محمّد (! حمد و ستایش مرا با گفتن [شُکراً] قطع کردی پس دوباره اسم مرا ببر». و به‌همین خاطر در سوره‌ی حمد عبارت الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ دو مرتبه گفته می‌شود.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَسَمْتُ فَاتِحَهًَْ الْکِتَابِ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی فَنِصْفُهَا لِی وَ نِصْفُهَا لِعَبْدِی وَ لِعَبْدِی مَا سَأَلَ إِذَا قَالَ الْعَبْد ... فَإِذَا قَالَ: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: شَهِدَ لِی بِأَنِّی الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ أُشْهِدُکُمْ لَأُوَفِّرَنَّ مِنْ رَحْمَتِی حَظَّهُ وَ لَأُجْزِلَنَّ مِنْ عَطَائِی نَصِیبَهُ.
امام علی (علیه السلام) خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «فاتحة الکتاب را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم، نصف آن از آن خود، و نصف دیگرش برای بنده‌ام است و آنچه را که بنده‌ام طلب کند به‌دست خواهد آورد ... وقتی بگوید: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، خداوند بزرگ و با عظمت گوید: بنده‌ام شهادت داد که من رحمان و رحیم هستم، نصیب او را از رحمتم افزون خواهم کرد، و بهره‌اش را از عطا و بخششم زیاد خواهم نمود».
الصّادق (علیه السلام)- الرَّحْمنِ بِجَمِیعِ خَلْقِهِ الرَّحِیمِ بِالْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهًْ.
امام صادق (علیه السلام) الرَّحْمنِ؛ او بر تمامی آفریدگان خود رحمان و بخشنده و بر مؤمنان به‌طور خاص رحیم و مهربان است.
الرّضا (علیه السلام)- الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسْتِعْطَافٌ وَ ذِکْرٌ لآِلَائِهِ وَ نَعْمَائِهِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ.
امام رضا (علیه السلام) الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛ جلب رضایت خداوند و ذکر الطاف و نعمت‌های او بر تمام مخلوقات و بندگانش است.
الکاظم (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قَسَمْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی هَذِهِ السُّورَهًَْ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُمْ: الْحَمْدُ للهِ، فَقَدْ حَمِدَنِی. وَ إِذَا قَالَ: رَبِّ الْعالَمِینَ فَقَدْ عَرَفَنِی وَ إِذَا قَالَ: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَقَدْ مَدَحَنِی.
امام کاظم (علیه السلام) خدای تعالی فرمود: «این سوره را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم؛ هرگاه یکی از آنان بگوید: الْحَمْدُ لِلهِ، مسلّماً مرا ستایش کرده و هرگاه بگوید: رَبِّ الْعالَمِینَ، مسلّماً مرا شناخته و هرگاه بگوید: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، مسلّماً مرا ستایش کرده است».
السّجّاد (علیه السلام)- فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ‌الْحَسَنِ‌الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام): قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام): الرَّحْمَنُ الْعَاطِفُ عَلَی خَلْقِهِ بِالرِّزْقِ لَا یَقْطَعُ عَنْهُمْ مَوَادَّ رِزْقِهِ وَ إِنِ انْقَطَعُوا عَنْ طَاعَتِهِ الرَّحِیمُ بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی تَخْفِیفِهِ عَلَیْهِمْ طَاعَاتِهِ وَ بِعِبَادِهِ الْکَافِرِینَ فِی الرِّفْقِ بِهِمْ فِی دُعَائِهِمْ إِلَی مُوَافَقَتِهِ قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام) فِی مَعْنَی الرَّحْمَنِ: وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ لَمَّا سَلَبَ الطِّفْلَ قُوَّهًَْ النُّهُوضِ وَ التَّغَذِّی جَعَلَ تِلْکَ الْقُوَّهًَْ فِی أُمِّهِ وَ رَقَّقَهَا عَلَیْهِ لِتَقُومَ بِتَرْبِیَتِهِ وَ حَضَانَتِهِ فَإِنْ قَسَا قَلْبُ أُمٍّ مِنَ الْأُمَّهَاتِ لوجب {أَوْجَبَ} تَرْبِیَهًَْ هَذَا وَ حَضَانَتَهُ عَلَی سَائِرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَمَّا سَلَبَ بَعْضَ الْحَیَوَانِ قُوَّهًَْ التَّرْبِیَهًِْ لِأَوْلَادِهَا وَ الْقِیَامِ بِمَصَالِحِهَا جَعَلَ تِلْکَ الْقُوَّهًَْ فِی الْأَوْلَادِ لِتَنْهَضَ حِینَ تُولَدُ وَ تَسِیرَ إِلَی رِزْقِهَا الْمُسَبَّبِ لَهَا قَالَ (علیه السلام) وَ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: الرَّحْمنِ أَنَّ قَوْلَهُ: الرَّحْمَنِ مُشْتَقٌّ مِنَ الرَّحِمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: أَنَا الرَّحْمَنُ وَ هِیَ الرَّحِمُ شَقَقْتُ لَهَا اسْماً مِنِ اسْمِی مَنْ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَهَا قَطَعْتُهُ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) أَوَ تَدْرِی مَا هَذِهِ؟ الرَّحِمُ الَّتِی مَنْ وَصَلَهَا وَصَلَهُ الرَّحْمَنُ وَ مَنْ قَطَعَهَا قَطَعَهُ الرَّحْمَنُ.
امام سجّاد (علیه السلام) امام عسکری (علیه السلام) درباره‌ی الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فرمود: الرَّحْمنِ، همان کسی است که؛ به روزی بندگانش شدیداً متمایل است و موادّ روزی خود را از آنان نبُرد، اگرچه فرمانش نبَرند. به افراد با ایمان، در کاهش بندگی و طاعتشان الرَّحِیمِ است. و به افراد کافر کیش و ناسپاس [که خواستار کمک و همراهی‌اند، با رفق و مدارا به آنان] الرَّحِیمِ است». امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: «الرَّحْمنِ، همان کسی است که؛ به روزی بندگانش شدیداً متمایل است». فرمود: «و از رحمت اوست که چون نیروی بلندشدن و غذاخوردن از کودک، گرفته است به‌جای آن، تاب‌وتوان به مادرش داد و او را به کودک [خویش] دلسوز و مهربان آفرید تا به تربیت و پرستاریش قیام کند. و چنانچه؛ [دست روزگار] مادری از مادران را سنگدل و بی‌عاطفه پرورید، تربیت و پرستاری طفل [عاجز] را به دیگر مؤمنان، واجب گردانید. و از آنجا که نیروی تربیت و قیام به مصالح فرزند، از [شالوده‌ی وجود] برخی از حیوانات، گرفته شده، آن تاب‌وتوان را در اولاد و فرزندشان جایگزین نمود که در زاد روزش بپاخیزد و به‌دنبال روزی مقدّرش به راه افتد» و تفسیر [الرَّحْمنِ]، این است الرَّحْمنِ که قول خدا است، مشتقّ از رحم است. شنیدم رسول خدا (می‌فرماید: «خدای عزّوجلّ! فرمود: من، رحمانم، و آن، [رحم] است. برایش اسمی از اسمم مشتق نمودم، کسی که با آن، رابطه برقرار کرد، [من] با او، رابطه برقرار کردم! و کسی که از او جدا شد، از او جدا شدم»! آنگاه؛ علی (علیه السلام) فرمود: «آیا می‌دانی این «رحم» چیست؟ :که هرکه با آن، رابطه برقرار نمود، [خدای] رحمان، با او، رابطه برقرار نمود و هرکه از آن، برید [خدای] رحمان، از او برید!
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ‌الْحَسَنِ‌الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام) قَال قَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): إِنَّ الرَّحِمَ الَّتِی اشْتَقَّهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ قَوْلِهِ: الرَّحْمنِ هِیَ رَحِمُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ اللَّهِ إِعْظَامَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) إِعْظَامَ رَحِمِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ کُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهًٍْ مِنْ شِیعَتِنَا هُوَ رَحِمُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ إِعْظَامَهُمْ مِنْ إِعْظَامِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَالْوَیْلُ لِمَنِ اسْتَخَفَّ بِحُرْمَهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ طُوبَی لِمَنْ عَظَّمَ حُرْمَتَهُ وَ أَکْرَمَ رَحِمَهُ وَ وَصَلَهَا. قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: الرَّحِیمِ. قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام) وَ أَمَّا قَوْلُهُ: الرَّحِیمِ مَعْنَاهُ أَنَّهُ رَحِیمٌ بِعِبَادِهِ وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَهًَْ رَحْمَهًٍْ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَهًًْ وَاحِدَهًًْ فِی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ فَبِهَا یَتَرَاحَمُ النَّاسُ وَ تَرْحَمُ الْوَالِدَهًُْ وَلَدَهَا وَ تَحَنَّنُ الْأُمَّهَاتُ مِنَ الْحَیَوَانَاتِ عَلَی أَوْلَادِهَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ أَضَافَ هَذِهِ الرَّحْمَهًَْ إِلَی تِسْعٍ وَ تِسْعِینَ رَحْمَهًًْ فَیَرْحَمُ بِهَا أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ یُشَفِّعُهُمْ فِیمَنْ یُحِبُّونَ لَهُ الشَّفَاعَهًَْ مِنْ أَهْلِ الْمِلَّهًِْ حَتَّی إِنَّ الْوَاحِدَ لَیَجِیءُ إِلَی مُؤْمِنٍ مِنَ الشِّیعَهًِْ فَیَقُولُ اشْفَعْ لِی فَیَقُولُ: وَ أَیُّ حَقٍّ لَکَ عَلَیَّ فَیَقُولُ سَقَیْتُکَ یَوْماً فَیَذْکُرُ ذَلِکَ فَیَشْفَعُ لَهُ فَیُشَفَّعُ فِیهِ وَ یَجِیئُهُ آخَرُ فَیَقُولُ إِنَّ لِی عَلَیْکَ حَقّاً فَاشْفَعْ لِی فَیَقُولُ وَ مَا حَقُّکَ عَلَیَّ فَیَقُولُ اسْتَظَلْتَ بِظِلِّ جِدَارِی سَاعَهًًْ فِی یَوْمٍ حَارٍّ فَیَشْفَعُ لَهُ فَیُشَفَّعُ فِیهِ وَ لَا یَزَالُ یَشْفَعُ حَتَّی یُشَفَّعَ فِی جِیرَانِهِ وَ خُلَطَائِهِ وَ مَعَارِفِهِ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِمَّا یَظُنُّون.
امام علی (علیه السلام) در تفسیر امام عسکری (علیه السلام) آمده است: امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمود: رحِمی که خداوند آن را از رحمان گرفته، رحم [خویشاوندی] محمّد (است و از بزرگداشت خداوند، بزرگداشت محمّد (و از بزرگداشت محمّد (بزرگداشت خویشاوندان محمّد (است؛ و هر مرد و زن مؤمن از شیعیان ما، از خویشاوندان محمّد (به حساب میآید و گرامی‌داشتن آن‌ها گرامی‌داشتن محمّد (است. وای بر کسی که در حفظ حرمت محمّد (کوتاهی کند؛ و خوشا به حال کسی که حرمت او را به‌خوبی مراعات کند و خویشاوندان پیامبر (را گرامی داشته و با آن‌ها رابطه برقرار نماید. و فرمود: «اما الرَّحِیمِ؛ معنایش این است که خداوند نسبت به بندگانش رحیم و مهربان است و از رحمت او این است که صد رحمت آفریده و یکی از آن‌ها را بین تمام بندگان قرار داده که به‌واسطه‌ی آن، مردم نسبت به یکدیگر مهربانی می‌کنند و مادر نسبت به فرزند خود مهر می‌ورزد و حیواناتِ مادر نسبت به فرزندان خود محبّت می‌کنند. و هنگامی‌که روز قیامت شود، خدا این رحمت را نیز به نودونه قسمت دیگر اضافه می‌کند و با همه‌ی آن، امّت محمّد (را مشمول رحمت خویش قرار دهد. آنگاه شفاعت آن‌ها نسبت به هرکه از ملّت مسلمان بخواهند را می‌پذیرد تا آنجا که یک نفر نزد مؤمنی از شیعیان آمده و به او می‌گوید: «مرا شفاعت کن»! آن مؤمن گوید: «تو چه حقّی بر گردن من داری»؟ در جواب می‌گوید: «روزی تو را سیراب نمودم». مؤمن آن روز را به خاطر آورده و او را شفاعت کند و شفاعتش پذیرفته گردد. دیگری نزد او آید و گوید: «من حقّی بر گردن تو دارم، مرا شفاعت کن»! آن مؤمن گوید: «تو چه حقّی بر گردن من داری»؟ در جواب گوید: «در روزی گرم، ساعتی در سایه‌ی دیوارِ [خانه‌ی] من نشستی». مؤمن او را شفاعت کند و شفاعتش پذیرفته گردد؛ و پیوسته شفاعت می‌کند به‌طوری‌که شفاعتش در مورد همسایگان و دوستان و آشنایانش پذیرفته می‌شود، چراکه مؤمن نزد خداوند گرامی‌تر از آن است که دیگران گمان می‌کنند».
العسکری (علیه السلام)- أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی: الرَّحِیمِ فَإِنَّ أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ: رَحِیمٌ بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَهًَْ رَحْمَهًٍْ، وَ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَهًًْ وَاحِدَهًًْ فِی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ، فَبِهَا یَتَرَاحَمُ النَّاسُ، وَ تَرَحَّمُ الْوَالِدَهًُْ وَلَدَهَا، وَ تَحْنُو الْأُمَّهَاتُ مِنَ الْحَیَوَانَاتِ عَلَی أَوْلَادِهَا.
امام عسکری (علیه السلام) و امّا الرَّحِیمِ، معنایش این است که او به بندگان مؤمنش رحیم است. و از رحمت اوست که صد رحمت آفرید! از آن، رحمت واحدی در خلایق و همه‌ی آفریدگان، قرار داد. و به آن مردم به یکدیگر، رحیم و دلسوزند و مادر، به فرزندش مهربان و [ازاین رو] مادران [در عالم] حیوانات، بر اولادشان گرایش و عطوفت دارند.