آیه وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ [83]
[به خاطر آور] روزى را که ما از هر امّتى، گروهى را از کسانى که آیات ما را تکذیب مى‌کردند محشور مى‌کنیم و آن‌ها را نگه مى‌داریم تا به یکدیگر ملحق شوند.
الباقر (علیه السلام)- عَن أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ قَالَ لِی أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) یُنْکِرُ أَهْلُ الْعِرَاقِ الرَّجْعَهًَْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَمَا یَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً.
امام باقر (علیه السلام)- ابوبصیر گوید: امام باقر (علیه السلام) از من پرسید: «آیا اهل عراق رجعت را انکار می‌کنند»؟ عرض کردم: «بلی»! فرمود: «مگر این آیه: یَوْمَ نَحْشُرُ مِن کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا را نخوانده‌اند»؟!
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الرَّجْعَهًَْ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ أَیْ إِلَی الدُّنْیَا.
امام علی (علیه السلام)- امّا در رد سخن منکرین رجعت این آیه: وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ است؛ یعنی در دنیا محشور می‌شوند.
الصّادق (علیه السلام)- أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُ الْأَرْضُ عَنْهُ وَ یَرْجِعُ إِلَی الدُّنْیَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ (علیه السلام)، وَ إِنَّ الرَّجْعَهًَْ لَیْسَتْ بِعَامَّهًٍْ بَلْ هِیَ خَاصَّهًٌْ، لَا یَرْجِعُ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الشِّرْکَ مَحْضا.
امام صادق (علیه السلام)- نخستین کسی که قبرش می‌شکافد و زنده شده و به دنیا بازمی‌گردد حسین‌بن‌علی (علیه السلام) است و این رجعت عمومی نیست [که تمام مردگان زنده شده سر از قبر درآورند] بلکه افراد خاصّی به دنیا برمی‌گردند که یا مؤمن خالص و یا مشرک محض باشند.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً قَالَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قُتِلَ إِلَّا یَرْجِعُ حَتَّی یَمُوتَ وَ لَا یَرْجِعُ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً وَ مَنْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً.
امام صادق (علیه السلام)- مفضّل از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که درباره‌ی آیه: وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِن کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا فرمود: «همه‌ی مؤمنانِ کشته شده رجعت می‌کنند تا دوباره بمیرند و هیچ‌کس رجعت نمی‌کند، مگر اینکه ایمانش خالص یا مشرک محض باشد».
الصّادق (علیه السلام)- فَقَالَ رَجُلٌ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ هَذِهِ الدَّابَّهًُْ إِنَّمَا تَکْلِمُهُمْ. فَقَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): کَلَمَهُمُ اللَّهُ فِی نَارِ جَهَنَّمَ إِنَّمَا هُوَ یُکَلِّمُهُمْ مِنَ الْکَلَامِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ هَذَا فِی الرَّجْعَهًِْ قَوْلُهُ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ حَتَّی إِذا جاؤُ قالَ أَ کَذَّبْتُمْ بِآیاتِی وَ لَمْ تُحِیطُوا بِها عِلْماً أَمَّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ قَالَ: الْآیَاتُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): إِنَّ الْعَامَّهًَْ تَزْعُمُ أَنَّ قَوْلَهُ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً عَنَی یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): أَ فَیَحْشُرُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ أُمَّهًٍْ فَوْجاً وَ یَدَعُ الْبَاقِینَ لَا، وَ لَکِنَّهُ فِی الرَّجعَهًِْ، وَ أَمَّا آیَهًُْ القِیَامَهًِْ فَهِیَ وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً.
امام صادق (علیه السلام)- مردی به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: مردم می‌گویند: «آیا این جنبنده آنان را زخمی هم می‌کند»؟ فرمود: «خداوند آنان را در آتش دوزخ، داغ‌دار و نشانه‌دار کرده است و امیرالمؤمنین (علیه السلام) با سخن، آنان را می‌سوزاند و دلیل اینکه این امر در رجعت اتّفاق می‌افتد، وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِن کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ * حتّی إِذَا جَاؤُوا قَالَ أَکَذَّبْتُم بِآیَاتِی وَلَمْ تُحِیطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ است. منظور این دو آیه امیرالمؤمنین (علیه السلام) و دیگر ائمّه (علیهم السلام) هستند». آن مرد عرض کرد: «عموم مردم بر این گمان هستند که منظور از وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِن کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا روز قیامت است»! امام صادق (علیه السلام) فرمود: «آیا خداوند از هر اُمّتی جمعی را محشور کرده و بقیّه را رها می‌کند؟! هرگز! لیکن در رجعت چرا. امّا آیه‌ی قیامت این است؛ همه‌ی آنان [انسان‌ها] را برمی‌انگیزیم، و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد!. (کهف/۴۷)».
الصّادق (علیه السلام)- حَمَّادٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ مَا یَقُولُ النَّاسُ فِی هَذِهِ الْآیَهًِْ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً قُلْتُ یَقُولُونَ إِنَّهَا فِی الْقِیَامَهًِْ قَالَ لَیْسَ کَمَا یَقُولُونَ إِنَّ ذَلِکَ فِی الرَّجْعَهًِْ أَیَحْشُرُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ مِنْ کُلِّ أُمَّهًٍْ فَوْجاً وَ یَدَعُ الْبَاقِینَ إِنَّمَا آیَهًُْ الْقِیَامَهًِْ قَوْلُهُ وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً قَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌إِبْرَاهِیمَ وَ مِمَّا یَدُلُّ عَلَی الرَّجْعَهًِْ قَوْلُهُ وَحَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ فَقَالَ ألصّادق (علیه السلام)کُلُّ قَرْیَهًٍْ أَهْلَکَ اللَّهُ أَهْلَهَا بِالْعَذَابِ لَا یَرْجِعُونَ فِی الرَّجْعَهًِْ فَأَمَّا إِلَی الْقِیَامَهًِْ فَیَرْجِعُونَ وَ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً وَ غَیْرُهُمْ مِمَّنْ لَمْ یَهْلِکُوا بِالْعَذَابِ وَ مَحَضُوا الْکُفْرَ مَحْضاً یَرْجِعُونَ.
امام صادق (علیه السلام)- حمّاد می‌گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «عوام درباره این آیه: وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً چه می‌گویند»؟ گفتم: «می‌گویند: این حشر در قیامت اتفاق می‌افتد»! فرمود: «چنین نیست! این آیه درباره‌ی رجعت است؛ آیا خدا روز قیامت فقط گروهی از هر امّتی را محشور می‌کند و باقی را رها می‌سازد؟ آیه‌ی مربوط به قیامت این آیه است: همه‌ی آنان [انسان‌ها] را برمی‌انگیزیم، و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد! (کهف/۴۷)».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- یُفَرَّق‌اللَّهُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ بِخُرُوجِ دَابَّهًِْ الْأَرْضِ وَ تُقْبِلُ الرُّومُ إِلَی قَرْیَهًٍْ بِسَاحِلِ الْبَحْرِ عِنْدَ کَهْفِ الْفِتْیَهًِْ وَ یَبْعَثُ اللَّهُ الْفِتْیَهًَْ مِنْ کَهْفِهِمْ إِلَیْهِمْ مِنْهُمْ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ مَلِیخَا وَ الْآخَرُ کمسلمینا وَ هُمَا الشَّاهِدَانِ الْمُسْلِمَانِ لِلْقَائِمِ فَیَبْعَثُ أَحَدَ الْفِتْیَهًِْ إِلَی الرُّومِ فَیَرْجِعُ بِغَیْرِ حَاجَهًٍْ وَ یَبْعَثُ بِالْآخَرِ فَیَرْجِعُ بِالْفَتْحِ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَهًِْ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ أُمَّهًٍْ فَوْجاً لِیُرِیَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ فَیَوْمَئِذٍ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَهًِْ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ وَ الْوَزَعُ خَفَقَانُ أَفْئِدَتِهِمْ وَ یَسِیرُ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ بِرَایَهًِْ الْهُدَی وَ السَّیْفِ ذِی الْفَقَارِ وَ الْمِخْصَرَهًِْ حَتَّی یَنْزِلَ أَرْضَ الْهِجْرَهًِْ مَرَّتَیْنِ وَ هِیَ الْکُوفَهًُْ فَیَهْدِمُ مَسْجِدَهَا وَ یَبْنِیهِ عَلَی بِنَائِهِ الْأَوَّلِ وَ یَهْدِمُ مَا دُونَهُ مِنْ دُورِ الْجَبَابِرَهًِْ وَ یَسِیرُ إِلَی الْبَصْرَهًِْ حَتَّی یُشْرِفَ عَلَی بَحْرِهَا وَ مَعَهُ التَّابُوتُ وَ عَصَا مُوسَی (علیه السلام) فَیَعْزِمُ عَلَیْهِ فَیَزْفَرُ فِی الْبَصْرَهًِْ زَفْرَهًًْ فَتَصِیرُ بَحْراً لُجِّیّاً لَا یَبْقَی فِیهَا غَیْرُ مَسْجِدِهَا کَجُؤْجُؤِ السَّفِینَهًِْ عَلَی ظَهْرِ الْمَاءِ ثُمَّ یَسِیرُ إِلَی حَرُورَاءَ حَتَّی یُحْرِقَهَا وَ یَسِیرَ مِنْ بَابِ بَنِی أَسَدٍ حَتَّی یَزْفِرَ زَفْرَهًًْ فِی ثَقِیفٍ وَ هُمْ زَرْعُ فِرْعَوْنَ ثُمَّ یَسِیرُ إِلَی مِصْرَ فَیَصْعَدُ مِنْبَرَهُ فَیَخْطُبُ النَّاسَ فَتَسْتَبْشِرُ الْأَرْضُ بِالْعَدْلِ وَ تُعْطِی السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ الشَّجَرُ ثَمَرَهَا وَ الْأَرْضُ نَبَاتَهَا وَ تَتَزَیَّنُ لِأَهْلِهَا وَ تَأْمَنُ الْوُحُوشُ حَتَّی تَرْتَعِیَ فِی طُرُقِ الْأَرْضِ کَأَنْعَامِهِمْ وَ یُقْذَفُ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ الْعِلْمُ فَلَا یَحْتَاجُ مُؤْمِنٌ إِلَی مَا عِنْدَ أَخِیهِ مِنْ عِلْم.
امام علی (علیه السلام)- با خروج جنبنده‌ی زمین، بین حقّ و باطل فرق نهاده می‌شود، و طایفه‌ی روم به سمت روستایی در ساحل دریا نزد غار جوانان رو می‌آورد و خدا جوانان را از غارشان به سمت آنان برمی‌انگیزد. مردی از آنان به نام «ملیخا» و مرد دیگری به نام «کمسلمینا» هستند که دو شاهد تسلیم شونده‌ی قیام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هستند. آن حضرت یکی از اصحاب کهف را به سمت روم می‌فرستد و او نمی‌تواند کاری بکند، و فرد دیگری را می‌فرستد که فاتحانه برمی‌گردد و آن روز تأویل این آیه است: و تمام کسانی که در آسمان‌ها و زمین هستند، از روی اختیار یا از روی اجبار، در برابرِ [فرمان] او تسلیمند. (آل عمران/۸۳) سپس خدا از هر امتی گروهی را برمی‌انگیزد تا آنچه وعده داده می‌شدند را ببینند، و آن روز تأویل این آیه است: وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ و ترس موجب اضطراب دل‌های آنان می‌شود. و صدّیق اکبر با پرچم هدایت و شمشیر ذوالفقار و چیزی شبیه تازیانه حرکت می‌کند تا اینکه دو مرتبه به سرزمین هجرت که همان کوفه است، فرود می‌آید. پس مسجد آن را ویران نموده و آن را بر بنای نخستینش می‌سازد، و خانه‌های ستمگران را که پایین مسجد است ویران می‌کند و به بصره می‌رود تا مشرف بر دریای آن شود و همراه او تابوت و عصای موسی (علیه السلام) است. پس تصمیم بر فتح بصره می‌گیرد و نفس خود را با درنگی خارج می‌سازد تا اینکه بصره دریایی ژرف می‌شود و جز مسجد آنکه مانند سینه کشتی بر پشت آب باقی می‌ماند، چیزی در آن نمی‌ماند. سپس به «حرورا» می‌رود تا آنجا را به آتش بکشد، و از باب بنی‌سقیف می‌رود تا نفس خود را با درنگی در بین قبیله‌ی ثقیف که کشت فرعون هستند، خارج سازد. سپس به مصر می‌رود و از منبر آن بالا می‌رود و برای مردم خطبه می‌خواند و زمین را به عدالت بشارت می‌دهد. و آسمان باران خود، درختان میوه‌های خود و زمین گیاهان خود را بیرون می‌دهند، و زمین برای اهلش زینت داده می‌شود و حیوانات وحشی ایمنی می‌یابند، تا جایی که مانند چارپایان اهلی در زمین می‌چرند. و علم در قلوب مؤمنان افکنده می‌شود و هیچ مؤمنی نیازمند مطالب علمی برادر مؤمن خویش نیست.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ أَیْ یُدْفَعُونَ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ؛ یُوزَعُونَ یعنی دفع می‌شوند.