آیه وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ الَّذينَ يَبْتَغُونَ الْكِتابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فيهِمْ خَيْراً وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللهِ الَّذي آتاكُمْ وَ لا تُكْرِهُوا فَتَياتِكُمْ عَلَى الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللهَ مِنْ بَعْدِ إِكْراهِهِنَّ غَفُورٌ رَحيمٌ [33]
و كسانى كه امكانى براى ازدواج نمى‌يابند، بايد پاكدامنى پيشه كنند تا خداوند از فضل خود آنان را بى‌نياز گرداند. و آن بردگانتان كه خواستار قرار داد براى آزادى هستند، با آنان قرارداد ببنديد اگر صلاحيّت [زندگى مستقل را] در آنان احساس مى‌كنيد؛ و چيزى از مال خدا را كه به شما داده است به آنان بدهيد. و كنيزان خود را براى دستيابى شما به متاع ناپايدار زندگى دنيا مجبور به خودفروشى نكنيد. [به خصوص] اگر خودشان مى‌خواهند پاك بمانند. و هركس آن‌ها را [بر اين كار] اجبار كند، [سپس پشيمان گردد، و توبه كند] خداوند بعد از اين اجبار‌كردن آن‌ها آمرزنده و مهربان است.
الصّادق ( عَن مُعَاوِیَهًَْ‌بْنِ‌وَهْب عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتَّی یُغْنِیَهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ قَالَ یَتَزَوَّجُوا حَتَّی یُغْنِیَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ.
امام صادق ( معاویهًْ‌بن‌وهب نقل می‌کند: امام صادق (درباره‌ی کلام خداوند متعال: وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّی یُغْنِیَهُمْ اللهُ مِن فَضْلِهِ، فرمود: «ازدواج کنند تا خداوند، آنان را از فضل خویش بی‌نیاز گرداند».
أمیرالمؤمنین ( أَوَّلُ مَنْ کَاتَبَ لُقْمَانُ الْحَکِیمُ وَ کَانَ عَبْداً حَبَشِیّاً.
امام علی ( اوّلین کسی که [با ارباب خود] قراردادِ مکاتبه بست، لقمان حکیم بود که برده‌ای حبشی بوده است.
الصّادق ( عَن الحَلَبی عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (قَالَ فِی الْمُکَاتَبِ إِذَا أَدَّی بَعْضَ مُکَاتَبَتِهِ فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ کَانُوا لَا یَشْتَرِطُونَ وَ هُمُ الْیَوْمَ یَشْتَرِطُونَ وَ الْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ فَإِنْ کَانَ شُرِطَ عَلَیْهِ أَنَّهُ إِنْ عَجَزَ رَجَعَ وَ إِنْ لَمْ یُشْتَرَطْ عَلَیْهِ لَمْ یَرْجِعْ وَ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً قَالَ کَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ أَنَّ لَهُمْ مَالًا قَالَ وَ قَالَ فِی الْمُکَاتَبِ یَشْتَرِطُ عَلَیْهِ مَوْلَاهُ أَنْ لَا یَتَزَوَّجَ إِلَّا بِإِذْنٍ مِنْهُ حَتَّی یُؤَدِّیَ مُکَاتَبَتَهُ قَالَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ لَا یَتَزَوَّجَ إِلَّا بِإِذْنٍ مِنْهُ فَإِنَّ لَهُ شَرْطَهُ.
امام صادق ( حلبی نقل می‌کند: از امام صادق (روایت کرده است که درباره‌ی آنچه برده تقاضای مکاتبه کرده و بخشی از آن را پرداخته است فرمود: «مردم شرط نمی‌گذاشتند و امروزه شرط می‌گذارند، و مسلمانان اگر شرط گذارند، به شرط خویش عمل کنند، همان‌طورکه برای او شرط شد که اگر [برده] ناتوان گردید، به بردگی بازگردد و اگر شرط نشد، باز نگردد». فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً؛ «اگر قدرت بدست آوردن مال در ایشان سراغ دارید درباره‌ی غلامی مکاتب که مولایش با او شرط کرده بود تا زمانی که تمام اقساط را نپرداخته حقّ ندارد همسر اختیار کند». و فرمود: «درست نیست ازدواج کند مگر با اجازه‌ی مولایش، زیرا شرطشان لازم الوفا است».
الصّادق ( عَن الْعَلَاءِ‌بْنِ‌الْفُضَیْل عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللهِ الَّذِی آتاکُمْ قَالَ تَضَعُ عَنْهُ مِنْ نُجُومِهِ الَّتِی لَمْ تَکُنْ تُرِیدُ أَنْ تَنْقُصَهُ مِنْهَا وَ لَا تَزِیدُ فَوْقَ مَا فِی نَفْسِکَ فَقُلْتُ کَمْ فَقَالَ وَضَعَ أَبُوجَعْفَرٍ (عَنْ مَمْلُوکِهِ أَلْفاً مِنْ سِتَّهًِْ آلَافٍ.
امام صادق ( علاءبن‌فضیل نقل می‌کند: امام صادق (درباره‌ی سخن خداوند: فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْرًا وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللهِ الَّذِی آتَاکُمْ، فرمود: «یعنی از بدهکار، بخشی از آن را که نمی‌خواستی از آن کم کنی به او تخفیف ده و بیش از آنچه در نیّت تو بوده، زیاد نکن». گفتم: «به چه مقدار»؟ گفت: «امام باقر (از برده‌اش مبلغ هزار تا از شش هزار تا کم کرد».
الصّادق ( عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِم عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً قَالَ الْخَیْرُ أَنْ یَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (وَ یَکُونَ بِیَدِهِ عَمَلٌ یَکْتَسِبُ بِهِ أَوْ یَکُونَ لَهُ حِرْفَهًٌْ.
امام صادق ( محمّدبن‌مسلم نقل می‌کند: امام صادق (درباره‌ی آیه: فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً فرمود: «خیر آن است که شهادت دهد هیچ خدایی جز الله نیست و محمّد (فرستاده‌ی خداست، و او دارای شغلی می‌باشد که به‌وسیله‌ی آن ارتزاق می‌کند یا او دارای حرفه‌ای می‌باشد».
الصّادق ( عَن الْقَاسِمِ‌بْنِ‌سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللهِ الَّذِی آتاکُمْ قَالَ سَمِعْتُ أَبِی (یَقُولُ لَا یُکَاتِبْهُ عَلَی الَّذِی أَرَادَ أَنْ یُکَاتِبَهُ ثُمَّ یَزِیدُ عَلَیْهِ ثُمَّ یَضَعُ عَنْهُ وَ لَکِنَّهُ یَضَعُ عَنْهُ مِمَّا نَوَی أَنْ یُکَاتِبَهُ عَلَیْهِ.
امام صادق ( قاسم‌بن‌سلیمان گوید: از امام صادق (درباره‌ی این کلام خداوند تبارک‌وتعالی: وَ آتُوهُم مِّن مَّالِ اللهِ الَّذِی آتَاکُمْ پرسیدم. و امام صادق (فرمود: «از پدرم شنیدم که می‌فرمود: «نباید برای او آنگونه که در نظر داشته بنویسد، آنگاه بر آن بیفزاید و سپس از آن بکاهد؛ بلکه از آنچه که نیّت داشته برای او بنویسد [تخفیف بدهد] و کمتر بنویسد».
الصّادق ( عَن الحَلَبی عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً قَالَ إِنْ عَلِمْتُمْ لَهُمْ مَالًا وَ دِیناً.
امام صادق ( فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً؛ اگر دیدید و دانستید که مال و دین دارند.
أمیرالمؤمنین ( عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (أَنَّهُ قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً یَعْنِی قُوَّهًًْ عَلَی أَدَاءِ الْمَالِ.
امام علی ( از امیرمؤمنان (نقل شده که حضرت پیرامون این کلام خداوند عزّوجلّ: فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً فرمود: «منظور از خَیْراً تواناییِ پرداخت مال [در مقابل آزادی] است».
الرّسول ( عَنْ عَلِیٍّ (أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذِی آتاکُمْ قَالَ رُبُعُ الْکِتَابَهًِْ قَالَ عَلِیٌّ (یُتْرَکُ لِلْمُکَاتَبِ رُبُعُ الْکِتَابَهًْ.
پیامبر ( از امام علی (روایت است: رسول خدا (پیرامون این کلام خداوند عزّوجل: وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللهِ الَّذِی آتاکُمْ فرمود: «منظور، یک چهارمِ قراداد مکاتبه است». امام علی (فرمود: «یک چهارمِ قرارداد مکاتبه برای برده‌ای که چنین قراردادی [با ارباب خود] بسته واگذار می‌شود».
علی‌بن‌إبراهیم ( فَإِنَ الْعَبِیدَ وَ الْإِمَاءَ کَانُوا یَقُولُونَ لِأَصْحَابِهِمْ کَاتِبُونَا وَ مَعْنَی ذَلِکَ أَنَّهُمْ یَشْتَرُونَ أَنْفُسَهُمْ مِنْ أَصْحَابِهِمْ عَلَی أَنْ یُؤَدُّوا ثَمَنَهُمْ فِی نَجْمَیْنِ أَوْ ثَلَاثَهًٍْ فَیَمْتَنِعُوا عَلَیْهِمْ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً. وَ مَعْنَی قَوْلِهِ وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللهِ الَّذِی آتاکُمْ قَالَ إِذَا کَاتَبْتَهُمْ تَجْعَلُ لَهُمْ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( بردگان و کنیزان به اربابان خود می‌گفتند: «با ما قرارداد مکاتبه ببندید». و معنای آن قرارداد این بود که خودشان را از اربابانشان بازخرید می‌کردند در مقابل اینکه بهای خود را در دو یا سه قسط پرداخت نمایند، ولی اربابانشان از بستن این قراداد با آن‌ها امتناع می‌کردند [در نتیجه] خداوند فرمود: إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً و معنای اینکه فرمود: وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللهِ الَّذِی آتاکُمْ این است که چون با آن‌ها قرارداد مکاتبه می‌بندی مقداری از آن مبلغ را برای خودشان قرار بده.
أمیرالمؤمنین ( أَرْبَعُ تَعْلِیمٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی لَیْسَ بِوَاجِبَاتٍ قَوْلُهُ تَعَالَی فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً فَمَنْ شَاءَ کَاتَبَ رَقِیقَهُ وَ مَنْ شَاءَ تَرَکَ لَمْ یُکَاتِبْ.
امام علی ( چهار دستور از جانب خداوند متعال است که واجب نیستند ... یکی این کلام خداوند است که فرمود: فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً، پس هرکس که بخواهد می‌تواند با برده خود قرارداد مکاتبه ببندد و هرکس بخواهد این دستور را رها کرده و چنین قراردادی را نمی‌بندد.
الصّادق ( سَأَلَهُ (الصَّادِقَ () سَمَاعَهًُْ عَنِ الْعَبْدِ یُکَاتِبُهُ مَوْلَاهُ وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنْ لَیْسَ لَهُ قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ قَالَ فَلْیُکَاتِبْهُ وَ إِنْ کَانَ یَسْأَلُ النَّاسَ وَ لَا یَمْنَعُهُ الْمُکَاتَبَهًُْ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ لَیْسَ لَهُ مَالٌ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَرْزُقُ الْعِبَادَ بَعْضَهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالْمُحْسِنُ مُعَانٌ.
امام صادق ( سماعه از امام صادق (پرسید: «بنده‌ای را که مولایش می‌داند نه کم و نه بیش، مالی ندارد می‌تواند او را مکاتب نماید»؟ فرمود: «آری، هرچند به گدایی اقساط را بپردازد، و نباید نداری بنده مولا را از مکاتب ساختن وی بازدارد؛ زیرا خداوند عزیز روزی پاره‌ای از بندگان خویش را به‌واسطه‌ی بندگان دیگرش می‌رساند و نیز شخص خیّر و نیکوکار، کمک خواهد شد».
علی‌بن‌إبراهیم ( وَ قَولُهُ وَ لا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً قَالَ کَانَتِ الْعَرَبِ وَ قُرَیْشٍ یَشْتَرُونَ الْإِمَاءَ وَ یَجْعَلُونَ عَلَیْهِنَّ الضَّریبَهًَْ الثَّقِیلَهًَْ وَ یَقُولُونَ اِذهَبنَ وَ ازنِینَ وَ اکْتَسَبْنَ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ وَ لا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِلَی قَوْلِهِ غَفُورٌ رَحِیمٌ أَیْ لَا یُؤَاخِذهُنَّ اللَّهُ بِذَلِکَ إِذَا أکرَهنَ عَلَیْهِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( اعراب و قریش کنیزکان خود را می‌خریدند و بر آنان مالیات سنگین می‌بستند و به آنان می‌گفتند: بروید و زنا کنید و در آمد کسب کنید. امّا خدای متعال آنان را از این عمل بازداشت و فرمود: وَلَا تُکْرِهُوا فَتَیَاتِکُمْ عَلَی الْبِغَاء إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا ... غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛ یعنی اگر در انجام آن فعل مجبور بوده‌اند، خداوند آنان را مؤاخذه نمی‌کند.
الباقر ( عَن أَبِی‌الجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (قَالَ هَذِهِ الْآیَهًُْ مَنْسُوخَهًٌْ نَسَخَتْهَا فَإِنْ أَتَیْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَی الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذاب.
امام باقر ( در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر (فرمود: «این آیه توسّط آیه: اگر مرتکب فحشا شدند، پس بر آنان نیمی از عذاب [مجازات] زنان آزاد است. (نساء/۲۵) نسخ شد.