آیه ۶۵ - سوره کهف

امام صادق (علیه السلام)- اسحاق‌بن‌عمّار نقل می‌کند: امام صادق (علیه السلام) فرمود: مَثَل علی (علیه السلام) و ما امامان پس از او در این امّت، مَثَل موسی و خضر (علیها السلام) است هنگامی‌که موسی (علیه السلام) خضر (علیه السلام) را دید و با او سخن گفت، از او خواست اجازه دهد تا همراهیاش کند. خداوند قصّه این دیدار و این همراهی را در کتاب خود برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) آورده است و در این قصّه آمده است که خداوند به موسی (علیه السلام) فرمود: من تو را با رسالت‌های خویش، و با سخن‌گفتنم [با تو]، بر مردم برتری دادم و برگزیدم پس آنچه را به تو داده‌ام بگیر و از شکرگزاران باش! (اعراف/۱۴۴) سپس فرمود: و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم و بیانی از هرچیز کردیم. (اعراف/۱۴۴) خضر (علیه السلام) علمی داشت که برای موسی (علیه السلام) در الواح نوشته نشده بود. موسی (علیه السلام) گمان می‌کرد که همه‌ی چیزهایی که به آن احتیاج دارد در تابوتش است و تمامی علم در الواح او نوشته شده است. درست مانند کسانی که ادّعای علم و فقاهت دارند و گمان می‌کنند که هرآنچه را از علم و فقاهت که امّت به آن نیاز دارد به اثبات رساندهاند و احادیث صحیحی را که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است، یاد گرفته و آن‌ها را از بَر کرده‌اند. درحالی‌که این‌طور نیست، نه همه علم پیامبر (صلی الله علیه و آله) را به ارث بردهاند و نه علم پیامبر به آن‌ها رسیده است و نه اینکه آنان علم پیامبر (صلی الله علیه و آله) را یاد گرفتهاند. زیرا اگر درباره‌ی حلال و حرام و احکام از آنان پرسیده شود، و آنان دراین‌مورد حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نداشته باشند، از این بیم دارند که مردم آن‌ها را جاهل بدانند. و اکراه دارند از اینکه کسی از آن‌ها سؤالی بپرسد و آن‌ها نتوانند پاسخ آن را بگویند و در نتیجه مردم هم به‌سراغ سر منشأ علم بروند. به‌همین‌سبب تفسیر به رأی می‌کنند و در دین خدا قیاس می‌کنند و نص را کنار گذاشته و بدعت‌گذاری میکنند. این درحالی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرگونه بدعتی گمراهی است». پس اگر سؤال دینی از آن‌ها پرسیده شود و آنان سخنی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد آن در اختیار نداشته باشند، اگر آن را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) و پیشوایان که قدرت تشخیص کافی دارند بازگردانند، از ریشه‌های مسائل آگاه خواهند شد. [یعنی به آل محمّد (بازگردانند]. امّا آنچه که مانع از این می‌شود که آن‌ها علم را از ما بجویند، دشمنی و حسادت آن‌ها نسبت به ما است. به خدا سوگند که موسی (علیه السلام) به خضر (علیه السلام) حسادت نمی‌کرد. موسی (علیه السلام) پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و مهبط وحی او بود و به دیدار خضر (علیه السلام) رفت و با او سخن گفت و به علم او اعتراف نمود. آن‌طور که امّت پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از رحلت او به خاطر علم و میراثی که از نبیّ خدا به ارث بردیم به ما حسادت می ورزند، موسی (علیه السلام) به خضر (علیه السلام) حسادت نمی‌کرد. و آن‌طور که موسی (علیه السلام) به فراگیری علم خضر (علیه السلام) راغب بود و میل به همراهی او داشت تا از او بیاموزد و هدایت شود، این امّت میل به آموختن از ما و همراهی با ما را ندارند. هنگامی‌که موسی (علیه السلام) از خضر (علیه السلام) خواست اجازه دهد با او همراه شود، خضر (علیه السلام) می‌دانست که موسی (علیه السلام) طاقت همراه‌شدن با او را ندارد و تاب تحمّل علم او را نخواهد آورد، به موسی (علیه السلام) گفت: «و چگونه می‌توانی در برابر چیزی که از رموزش آگاه نیستی شکیبا باشی؟! (کهف/۶۸)». موسی (علیه السلام) درحالی‌که مطیع او بود و از او درخواست می‌کرد که همراهی او را بپذیرد، گفت: «به خواست خدا مرا شکیبا خواهی یافت و در هیچ کاری مخالفت فرمان تو نخواهم کرد! (کهف/۶۹)». امّا خضر میدانست که موسی (علیه السلام) بر علم او صبر ندارد. ای اسحاق‌بن‌عمّار! به خدا سوگند که حال این فقها و علمای آن‌ها و عامّه مردم هم به همین شکل است. به خدا سوگند که این‌ها تحمّل علم ما را ندارند و نمیتوانند آن را بپذیرند و تاب بیاورند و از آن پیروی نموده و بر آن پایدار بمانند؛ همان‌طوری که موسی (علیه السلام) هنگامی‌که خضر (علیه السلام) را همراهی می‌کرد و مظاهر علم او را مشاهده مینمود، نتوانست طاقت بیاورد و کارهای خضر (علیه السلام) در نظرش ناپسند بود؛ با اینکه خضر (علیه السلام) همه آن کارها را طبق دستور الهی انجام میداد. علم ما هم همین‌طور است؛ جاهلان آن را ناپسند میدانند، امّا در نزد خداوند پسندیده است و مقبول.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از ابوامامه روایت است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روزی به اصحابش فرمود: «آیا می‌خواهید در مورد خضر (علیه السلام) برایتان داستانی بگویم»؟ گفتند: «بله»، فرمود: «روزی در یکی از بازارهای بنی اسرائیل راه می‌رفت که یک مسکینی او را دید و گفت: «خداوند به تو برکت دهد، چیزی به من صدقه بده». خضر (علیه السلام) گفت: «به خدا ایمان آوردم که هرچه او بخواهد انجام می‌شود چیزی ندارم که به تو ببخشم». مسکین گفت: «به خدا سوگنت میدهم که صدقهای به من بدهی، من خیر و برکت را در چهرهات دیدم و امید خیر از تو دارم». خضر (علیه السلام) گفت: «به خدا ایمان آوردم که تو به امری عظیم چیزی از من خواستی و من چیزی ندارم که به تو ببخشم جز اینکه من را ببری و در بازار بفروشی». آن مرد فقیر گفت: «و آیا این کار امکان دارد و درست است»؟ خضر (علیه السلام) گفت: «راست می‌گویم چون به امری عظیم چیزی از من خواستی. تو من را به خداوند عزّوجلّ قسم دادی و چون به امری عظیم چیزی از من خواستی، من نمیخواهم تو را ناامید کنم پس من را ببر و بفروش»، پس آن مرد خضر (علیه السلام) را به بازار برد و به چهار صد درهم فروخت و خضر (علیه السلام) زمانی در نزد صاحبش ماند و کاری را به او نمی‌داد که انجام دهد. خضر (علیه السلام) گفت: «تو به خاطر این من را خریدی که برایت کار بکنم پس به من دستور بده تا کاری را برایت انجام بدهم». آن مرد گفت: «من دوست ندارم که بر تو سخت بگیرم چون تو پیر هستی». خضر گفت: «نه تو بر من سخت نمیگیری چنین تصور مکن ». آن مرد گفت: «پس برو و آن سنگ را جابجا کن». که آن سنگ را فقط شش نفر در یک روز کامل می‌توانستند حمل بکنند . پس خضر (علیه السلام) آن سنگ را به تنهایی در طول یک ساعت حمل کرد. آن مرد به او گفت: «آفرین تو کاری را انجام دادی که هیچ‌کس نمی‌توانست آن را انجام دهد». سپس آن مرد به سفری تجاری رفت و به خضر گفت: «من تو را امین خودم می‌دانم پس در نزد خانوادهام جانشین من باش و با آنها درست رفتار کن، و من نمی‌خواهم بر تو سخت بگیرم». خضر گفت «نه بر من سخت نیست بگو چکاری بکنم»؟ گفت: «تا من بر می‌گردم مقداری خشت بزن». پس آن مرد به سفرش رفت و کارش را انجام داد و برگشت و دید که ساختمانش ساخته شده است. به خضر (علیه السلام) گفت: «تو را قسم می‌دهم که تو چه کسی هستی؟ و داستان تو چیست»؟ خضر گفت: «تو به امری عظیم مرا قسم دادی یعنی به خداوند متعال و قسم به خداوند متعال مرا در بردگی انداخت. اکنون به تو خبر میدهم که کیستم. من خضر هستم که نامم را شنیدی؛ مرد فقیری از من چیزی درخواست کرد و من هم چیزی نداشتم که به او ببخشم پس من را به خدا قسم داد که به او چیزی بدهم من هم خودم را به او دادم که من را بفروشد و او نیز من را فروخت. پس بدان هرکس با خداوند از او چیزی بخواهند، ولی او چیزی نبخشد درحالی‌که بتواند چیزی ببخشد در روز قیامت، صورتش پوست و گوشت و خون ندارد و فقط استخوان هایی هستنند که تکان می‌خورند». آن مرد گفت: «بر تو سخت گرفتم و نمی‌دانستم که چه کسی هستی». گفت: «مشکلی ندارد تو بر من رحم کردی و با من خوب رفتار کردی». و به خضر گفت: «فدایت بشوم آن طور که خداوند عزّوجلّ به تو نشان داده است در مورد من و خانواده و مالم دستور بده یا اینکه تو را مخیر میگردانم پس تو را آزاد کنم»؟ خضر (علیه السلام) گفت: «من دوست دارم که تو من را آزاد کنی تا خداوند را عبادت کنم. سپاس برای خداوندی که من را در دام بندگی انداخت سپس من را از آن نجات داد».

امام رضا (علیه السلام)- ابن‌فضّال از امام رضا (علیه السلام) روایت نمود: وقتی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رحلت یافت، خضر (علیه السلام) حاضر شد و بر در خانه‌ی پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایستاد، درحالی‌که پیامبر (علیه السلام) و علی و فاطمه و حسن و حسین (درون خانه بودند، فرمود: «سلام بر شما اهل بیت، هر نفسی چشنده مرگ است و به‌درستی شما در روز قیامت مطابق اعمالتان جزا داده می‌شوید. فقط خداست که از هلاک و فناء منزّه است و خداوند پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای او جانشین قرار داده است، تا او جبران فقدان پیامبر (صلی الله علیه و آله) را بنماید، پس بر خدا توکّل کنید و برای خود و من از خداوند طلب آمرزش نمایید». آن وقت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود، این شخص برادرم خضر (علیه السلام) بود که برای تعزیت و تسلّی‌دادن شما در وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله) به اینجا آمده بود».

امام صادق (علیه السلام)- مسجد سهله اقامتگاه آن مرد سوارکار است. پرسیدند: «آن سوار کار کیست»؟ فرمود: «خضر (علیه السلام)».

امام صادق (علیه السلام)- یوسف‌بن‌ابوحمّاد از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: «هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به معراج برده شد بویی به مانند بوی مشک خالص شنید. از جبرئیل در مورد آن سؤال پرسید. جبرئیل گفت: «آن از خانه‌ای می‌رسد که در راه خداوند عذاب داده شده‌اند تا اینکه مرده‌اند». سپس گفت: خضر از فرزندان پادشاه بوده است به خداوند ایمان آورد و در اتاقی در خانه پدرش خلوت کرد و خداوند را عبادت می‌کرد. پدرش پسری غیر از او نداشت. با پدرش مشورت کردند که خضر ازدواج کند تا شاید خداوند پسری به او عطا کند تا بعد از او پادشاه شود. پدرش دختر باکره‌ای برای او عقد کرد و او را در نزد خضر (علیه السلام) فرستاد. خضر به او توجهی نکرد و در روز دوّم خضر به او گفت: «آیا رازدار من میشوی»؟ گفت: «بله». به او گفت: «اگر پدرم از تو پرسید که من با تو همبستری کردم؟ بگو: «بله». گفت: «این کار را می‌کنم». پادشاه از او درباره همبستری‌اش با خضر پرسید. او هم جواب داد: «بله». و مردم به او گفتند: که زنان او را تفتیش کنند و او هم دستور داد که در او درباره همبستری‌اش تفتیش کنند. ولی او بر حالت باکرگی مانده بود. به او گفتند: «ای پادشاه، یک دختر باکره هیچ ندیده برایش عقد کرده‌ای، باید یک زن بیوه را برای همبستریاش انتخاب کنی». پس یک زن بیوه را برایش انتخاب کرد. هنگامی که آن زن نزد خضر رفت خضر از او خواست تا رازش را بر او پنهان کند آن زن هم قبول کرد. هنگامی که پادشاه از آن زن سؤال پرسید، گفت: «پسرت زن است، آیا یک زن از زن دیگر حامله می‌شود»؟ پادشاه عصبانی شد و دستور داد که در را بر او مسدود کنند و آن‌ها هم در را مسدود کردند. در روز سوم مهر پدری‌اش باعث شد که در را بار دیگر بر او باز کند. هنگامی که در را باز کردند او در اتاق نبود. خداوند به او قدرتی داده بود که هر چه را بخواهد می‌توانست با تصور کردن آن به دست بیاورد. سپس به نزد ذی القرنین رفت و از آن آبی که هر کس از آن بنوشد جاودانه می‌شود و تا روز قیامت باقی می‌ماند نوشید. دو نفر برای تجارت در دریا از شهر پدرش خارج شدند تا اینکه به یکی از جزایر دریا رسیدند و در آن خضر را دیدند که نماز می‌خواند. هنگامی که نمازش را تمام کرد از آنها در مورد پدر و مادرش سؤال پرسید آنها هم جواب او را دادند، به آنها گفت: «اگر همین امروز شما را به شهرتان برگردانم خبر من را به کسی نمی‌گویید»؟ گفتند: «بله». یکی از آنها تصمیم گرفت که رازش را نگه دارد و یکی دیگرشان تصمیم گرفت که اگر به خانه‌اش برگشت او را به پدرش خبر بدهد. خضر ابری را خواست و به آن گفت که این دو نفر را به خانه‌شان ببر. ابر آن‌ها را سوار کرد تا اینکه در همان روز آنها را در شهرشان گذاشت یکی از آنها رازش را نگه داشت و یکی دیگر به نزد پادشاه رفت و او را از پسرش باخبر کرد. پادشاه به او گفت: «چه کسی بر حرف تو شهادت می دهد». گفت: «فلان تاجر». پس دوستش را به پادشاه معرفی کرد. پادشاه کسی را دنبال او فرستاد هنگامی که او را آوردند حرف دوستش مبنی بر دیدن خضر را انکار کرد. مرد اولی به پادشاه گفت: «ای پادشاه، سپاهی را با من به جزیره بفرست و این مرد را نزد خودت زندانی کن تا پسرت را بیاورم». پادشاه نیز سپاهی با او فرستاد ولی او را پیدا نکرد و پادشاه آن مردی را که راز خضر را پنهان کرده بود، آزاد کرد. سپس آن قوم شروع به گناه کردند و خداوند آنها را نابود و شهرشان را واژگون کرد. و آن زن و مردی که راز خضر را پنهان کرده بودند یک طرف از شهر را گرفتند. هنگامی‌که به هم رسیدند هرکدام دیگری را از خبری که داشت با خبر می‌کرد. با هم گفتند: فقط به خاطر این از مرگ نجات یافتیم. سپس به خدای خضر ایمان آوردند و ایمانشان کامل شد. و آن مرد با آن زن ازدواج کرد و به سرزمین پادشاه دیگری رفتند و آن زن به خانه پادشاه راه یافت. روزی مشغول آرایش دختر پادشاه بود و سرش را شانه می‌کرد که شانه از دستش افتاد و گفت: «لاحول و لا قوهًْ الّا بالله». دختر پادشاه به او گفت: «این چه جمله‌ای بود که گفتی»؟ آن زن گفت: «من خدایی دارم که همه کارها با اراده و قدرت او انجام می‌شود». دختر پادشاه پرسید: «آیا خدایی غیر از پدر من داری»؟ گفت: «بله، و آن خدای تو و پدرت نیز هست». دختر پادشاه نزد پدرش رفت و پدرش را از آنچه از آن زن شنیده بود، باخبر کرد. پادشاه آن زن را فراخواند و جریان را از او پرسید و آن زن هم او را با خبر کرد. پادشاه گفت: «چه کسی با تو هم‌دین است»؟ جواب داد: «همسرم و پسرم». پادشاه آنها را فراخواند و به آنها دستور داد که از توحید خود برگردند. ولی آن‌ها نپذیرفتند. پادشاه دستور داد که یک دیگ بزرگ پر از آب آوردند و آن را جوشاند و آنها را در آن انداخت و آنها را در داخل یک خانه کرد و خانه را بر روی آن‌ها خراب کرد. جبرئیل به پیامبر (صلی الله علیه و آله) میگفت: «این بویی که میشنوی از آن خانه است».

امام علی (علیه السلام)- روزی امیرمؤمنان (علیه السلام) درحالی‌که امام به دست سلمان فارسی تکیه داشت، به همراه فرزندش حسن (علیه السلام) جلو آمد و به مسجد الحرام وارد شد. ناگهان مردی خوش سیما و خوش‌جامه پیش آمد و به امیرالمؤمنین (علیه السلام) درود گفت و پاسخ شنید و نشست. سپس گفت: «یا امیرالمؤمنین! سه مسأله از تو می‌پرسم که اگر پاسخ درست بدهی، می‌فهمم که این مردم به ناحق مقام تو را گرفتند و در دنیا و آخرت آسوده نیستند، وگرنه می‌فهمم تو با آن‌ها برابر و یکی هستی». امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «از این پسرم بپرس». گفت: «پسرم! به من بگو وقتی که انسان می‌خوابد روحش به کجا رود؟ و آدمی چگونه به یاد می‌آورد و یا فراموش می‌کند؟ و آدمی چگونه به عموها و دایی‌ها شبیه می‌شود»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «امّا این که پرسیدی کسی که می‌خوابد روحش به کجا رود، البته روحش وابسته به باد است و باد وابسته به هوا است، تا وقتی که صاحبش بجنبد و بیدار شود، و اگر خدای عزّوجلّ فرمان برگشت روحش را دهد آن روح، باد را و باد، هوا را جذب می‌کند و روح برگشته و در بدن صاحب خود جا می‌گیرد. و اگر خدا فرمان برگشت روح را ندهد، هوا، باد را و باد، روح را جذب می‌کند و تا قیامت به بدن برنگردد. و امّا درباره یادآوری و فراموشی که گفتی؛ همانا دل آدمی در ظرفی است و بر ظرف سرپوشی است، و چون آدمی هنگام توجه به خاطره‌ای بر محمّد و خاندانش صلوات فرستد، آن سرپوش از ظرف دل کاملاً برداشته شود و دل روشن گردد و آنچه را فراموش کرده به یاد می‌آورد و اگر صلوات نفرستد یا صلوات ناقص بر آنان بفرستد، روپوش بر آن ظرف افتد و دل تیره شود و فرد آنچه را به یاد داشته را فراموش می‌کند. و درباره نوزاد که به عموها یا دایی‌ها شبیه است؛ همانا وقتی مرد با همسرش با دل آسوده و رگ‌های آرام و بدون پریشانی خاطر جماع کند، نطفه در رحم جا کند و فرزند به پدر و مادرش شبیه می‌شود، و اگر با نگرانی و رگ‌های غیرآرام و دل پریشانی باشد، نطفه پریشان گردد و به یک رگی ریزد و اگر این رگ، رگ عموها باشد به عموها شبیه می‌شود و اگر از رگ دایی‌ها باشد به دایی‌ها شبیه می‌شود. آن مرد گفت: من گواه می‌دهم که معبود به حقی جز خدا نیست، و پیوسته به آن گواهی می‌دهم؛ و همیشه گواهی می‌دهم که محمّد (صلی الله علیه و آله) بنده و رسول خدا است؛ و گواهی می‌دهم که تو (اشاره به امیرالمؤمنین (علیه السلام) کرد) وصی رسولش و جانشین او هستی؛ و گواهی می‌دهم که تو (و اشاره به امام حسن (علیه السلام) کرد) وصی او و قائم به حجت اویی؛ و گواهم که حسین‌بن‌علی وصی پدر تو است و حجّت بعد از تو؛ و گواهم که علی‌بن‌حسین امام برپادارنده امر حسین بعد از اوست؛ و گواهم که محمّدبن‌علی امام برپادارنده امر علی‌بن‌حسین [امام پس از او] است؛ و گواهم که جعفربن‌محمد برپادارنده امر محمدبن‌علی [امام پس از او] است؛ و گواهم که موسی‌بن‌جعفر برپادارنده امر جعفربن‌محمد [امام پس از او] است؛ و گواهم که علی‌بن‌موسی برپادارنده امر موسی‌بن‌جعفر [امام پس از او] است؛ و گواهم که محمدبن‌علی برپادارنده امر علی‌بن‌موسی [امام پس از او] است؛ و گواهم که علی‌بن‌محمد برپادارنده امر محمدبن‌علی [امام پس از او] است؛ و گواهم که حسن‌بن‌علی برپادارنده امر علی‌بن‌محمد [امام پس از او] است. و گفت: گواهم بر مردی از فرزندان حسن‌بن‌علی که نام و کنیه‌اش برده نشود تا ظهور کند و زمین را پر از عدل و داد کند، چنان چه پر از جور شده باشد، که او امام پس از حسن‌بن‌علی است، و السّلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمهًْ اللَّه و برکاته. سپس برخاست و رفت. امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) فرمود: او خضر بود».