آیه فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ [83]
پس منزّه است خداوندى كه مالكيّت همه چيز در دست اوست؛ و به‌سوى او بازگردانده مى‌شويد.
الرّضا ( عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ (أَخْبِرْنِی عَنِ الْإِرَادَهًِْ مِنَ اللَّهِ وَ مِنَ الْخَلْقِ. قَالَ: فَقَالَ: الْإِرَادَهًُْ مِنَ الْخَلْقِ الضَّمِیرُ وَ مَا یَبْدُو لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ مِنَ الْفِعْلِ وَ أَمَّا مِنَ اللَّهِ تَعَالَی فَإِرَادَتُهُ إِحْدَاثُهُ لَا غَیْرُ ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَا یُرَوِّی وَ لَا یَهُمُّ وَ لَا یَتَفَکَّرُ وَ هَذِهِ الصِّفَاتُ مَنْفِیَّهًٌْ عَنْهُ وَ هِیَ صِفَاتُ الْخَلْقِ فَإِرَادَهًُْ اللَّهِ الْفِعْلُ لَا غَیْرُ ذَلِکَ یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ بِلَا لَفْظٍ وَ لَا نُطْقٍ بِلِسَانٍ وَ لَا هِمَّهًٍْ وَ لَا تَفَکُّرٍ وَ لَا کَیْفَ لِذَلِکَ کَمَا أَنَّهُ لَا کَیْفَ لَهُ.
امام رضا ( صفوان‌بن‌یحیی گوید: به امام رضا (عرض کردم: «به من از اراده‌ی خدا و اراده‌ی خلق خبر بده». فرمود: «اراده در خلق همان آهنگ درون است و آن کاری که پس از آن از آن‌ها عیان گردد، و امّا از طرف خدای تعالی اراده همان پدید آوردن فعل است نه جز آن زیرا خدا زمینه‌سنجی و توجّه قلبی و اندیشه ندارد، این صفات در او نیست و از صفات خلق است و اراده‌اش همان فعل است و نه جز آن. بدان گوید: «باش» و می‌باشد، بی‌لفظ و نطق به زبان و توجه دل و تفکّر و این طرز آفرینش او هم چگونگی ندارد و قابل توصیف نیست چنانچه خود او چگونگی ندارد.
الصّادق ( لَمَّا صَعِدَ مُوسَی (إِلَی الطُّورِ فَنَاجَی رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَالَ یَا رَبِ أَرِنِی خَزَائِنَکَ قَالَ یَا مُوسَی إِنَّمَا خَزَائِنِی إِذَا أَرَدْتُ شَیْئاً أَنْ أَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون.
امام صادق ( هنگامی‌که موسی (برای مناجات به طور رفت عرض کرد: «پروردگارا خزائن خود را به من بنما». فرمود: «ای موسی (خزائن من همین است که هرچه خواهم گویم باش و می‌باشد».
الصّادق ( عن عَاصِمِ‌بْنِ‌حُمَیْدٍ، عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ: قُلْتُ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ مُرِیداً قَالَ إِنَّ الْمُرِیدَ لَا یَکُونُ إِلَّا لِمُرَادٍ مَعَهُ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ عَالِماً قَادِراً ثُمَّ أَرَادَ.
امام صادق ( عاصم‌بن‌حمید از امام صادق (پرسید: «آیا همیشه خدا اراده‌کننده و خواهان بوده است»؟ فرمود: «اراده‌کننده، بی‌مراد (بدون آنچه آن را اراده می‌کنند) نمی‌شود، همیشه خدا دانا و توانا بوده و سپس اراده کرده است».
الصّادق ( إِنَ الْإِرَادَهًَْ مِنَ الْعِبَادِ الضَّمِیرُ وَ مَا یَبْدُو بَعْدَ ذَلِکَ مِنَ الْفِعْلِ وَ أَمَّا مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَالْإِرَادَهًُْ لِلْفِعْلِ إِحْدَاثُهُ إِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ بِلَا تَعَبٍ وَ لَا کَیْف.
امام صادق ( اراده از طرف بندگان تصمیم و آن عملی است که بعد از آن آشکار می‌شود و امّا از طرف خدای عزّوجلّ، اراده‌کردنِ کاری به وجودآوردن آن است. تنها به آن می‌گوید: موجود باش. آن نیز بی‌درنگ موجود می‌شود. (بقره/۱۱۷) بدون آنکه خسته شود و [یا ایجاد و اراده‌اش] کیفیّت و چگونگی داشته باشد؛ [در نتیجه شناخت حقیقت آن برای انسان ممکن نیست].
الرّضا ( أَبُوعَمْرٍو مُحَمَّدُ‌بْنُ‌عُمَرَ‌بْنِ‌عَبْدِ الْعَزِیزِ الْأَنْصَارِیُّ الْکَجِّیُ قَالَ حَدَّثَنِی مَنْ سَمِعَ الْحَسَنَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیَ ثُمَّ الْهَاشِمِیَّ یَقُول ... قال الرضا (وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِبْدَاعَ وَ الْمَشِیَّهًَْ وَ الْإِرَادَهًَْ مَعْنَاهَا وَاحِدٌ وَ أَسْمَاؤُهَا ثَلَاثَهًٌْ وَ کَانَ أَوَّلُ إِبْدَاعِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ مَشِیَّتِهِ الْحُرُوفَ الَّتِی جَعَلَهَا أَصْلًا لِکُلِّ شَیْءٍ وَ دَلِیلًا عَلَی کُلِّ مُدْرَکٍ وَ فَاصِلًا لِکُلِّ مُشْکِلٍ وَ بِتِلْکَ الْحُرُوفِ تَفْرِیقُ کُلِّ شَیْءٍ مِنِ اسْمِ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَفْعُولٍ أَوْ مَعْنًی أَوْ غَیْرِ مَعْنًی وَ عَلَیْهَا اجْتَمَعَتِ الْأُمُورُ کُلُّهَا وَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْحُرُوفِ فِی إِبْدَاعِهِ لَهَا مَعْنًی غَیْرَ أَنْفُسِهَا یَتَنَاهَی وَ لَا وُجُودَ لَهَا لِأَنَّهَا مُبْدَعَهًٌْ بِالْإِبْدَاعِ وَ النُّورُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ أَوَّلُ فِعْلِ اللَّهِ الَّذِی هُوَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْحُرُوفُ هِیَ الْمَفْعُولُ بِذَلِکَ الْفِعْلِ وَ هِیَ الْحُرُوفُ الَّتِی عَلَیْهَا الْکَلَامُ وَ الْعِبَارَاتُ کُلُّهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَّمَهَا خَلْقَهُ وَ هِیَ ثَلَاثَهًٌْ وَ ثَلَاثُونَ حَرْفاً فَمِنْهَا ثَمَانِیَهًٌْ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً تَدُلُّ عَلَی لُغَاتِ الْعَرَبِیَّهًِْ وَ مِنَ الثَّمَانِیَهًِْ وَ الْعِشْرِینَ اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ حَرْفاً تَدُلُّ عَلَی لُغَاتِ السُّرْیَانِیَّهًِْ وَ الْعِبْرَانِیَّهًِْ وَ مِنْهَا خَمْسَهًُْ أَحْرُفٍ مُتَحَرِّفَهًٍْ فِی سَائِرِ اللُّغَاتِ مِنَ الْعَجَمِ لِأَقَالِیمِ اللُّغَاتِ کُلِّهَا وَ هِیَ خَمْسَهًُْ أَحْرُفٍ تَحَرَّفَتْ مِنَ الثَّمَانِیَهًِْ وَ الْعِشْرِینَ الْحَرْفَ مِنَ اللُّغَاتِ فَصَارَتِ الْحُرُوفُ ثَلَاثَهًًْ وَ ثَلَاثِینَ حَرْفاً فَأَمَّا الْخَمْسَهًُْ الْمُخْتَلِفَهًُْ فَحُجَجٌ لَا یَجُوزُ ذِکْرُهَا أَکْثَرَ مِمَّا ذَکَرْنَاهُ ثُمَّ جَعَلَ الْحُرُوفَ بَعْدَ إِحْصَائِهَا وَ إِحْکَامِ عِدَّتِهَا فِعْلًا مِنْهُ کَقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ کُنْ فَیَکُونُ وَ کُنْ مِنْهُ صُنْعٌ وَ مَا یَکُونُ بِهِ الْمَصْنُوعُ فَالْخَلْقُ الْأَوَّلُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْإِبْدَاعُ لَا وَزْنَ لَهُ وَ لَا حَرَکَهًَْ وَ لَا سَمْعَ وَ لَا لَوْنَ وَ لَا حِسَّ وَ الْخَلْقُ الثَّانِی الْحُرُوفُ لَا وَزْنَ لَهَا وَ لَا لَوْنَ وَ هِیَ مَسْمُوعَهًٌْ مَوْصُوفَهًٌْ غَیْرُ مَنْظُورٍ إِلَیْهَا وَ الْخَلْقُ الثَّالِثُ مَا کَانَ مِنَ الْأَنْوَاعِ کُلِّهَا مَحْسُوساً مَلْمُوساً ذَا ذَوْقٍ مَنْظُورٍ إِلَیْهِ وَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَابِقٌ لِلْإِبْدَاعِ لِأَنَّهُ لَیْسَ قَبْلَهُ عَزَّوَجَلَّ شَیْءٌ وَ لَا کَانَ مَعَهُ شَیْءٌ وَ الْإِبْدَاعُ سَابِقٌ لِلْحُرُوفِ وَ الْحُرُوفُ لَا تَدُلُّ عَلَی غَیْرِ نَفْسِهَا قَالَ الرِّضَا (لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی لَا یَجْمَعُ مِنْهَا شَیْئاً لِغَیْرِ مَعْنًی أَبَداً فَإِذَا أَلَّفَ مِنْهَا أَحْرُفاً أَرْبَعَهًًْ أَوْ خَمْسَهًًْ أَوْ سِتَّهًًْ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ أَوْ أَقَلَّ لَمْ یُؤَلِّفْهَا لِغَیْرِ مَعْنًی وَ لَمْ یَکُ إِلَّا لِمَعْنًی مُحْدَثٍ لَمْ یَکُنْ قَبْلَ ذَلِکَ شَیْئاً قَالَ عِمْرَانُ فَکَیْفَ لَنَا بِمَعْرِفَهًِْ ذَلِکَ قَالَ الرِّضَا (أَمَّا الْمَعْرِفَهًُْ فَوَجْهُ ذَلِکَ وَ بَیَانُهُ أَنَّکَ تَذْکُرُ الْحُرُوفَ إِذَا لَمْ تُرِدْ بِهَا غَیْرَ نَفْسِهَا ذَکَرْتَهَا فَرْداً فَقُلْتَ أ ب ت ث ج ح خ حَتَّی تَأْتِیَ عَلَی آخِرِهَا فَلَمْ تَجِدْ لَهَا مَعْنًی غَیْرَ أَنْفُسِهَا فَإِذَا أَلَّفْتَهَا وَ جَمَعْتَ مِنْهَا أَحْرُفاً وَ جَعَلْتَهَا اسْماً وَ صِفَهًًْ لِمَعْنَی مَا طَلَبْتَ وَ وَجْهِ مَا عَنَیْتَ کَانَتْ دَلِیلَهًًْ عَلَی مَعَانِیهَا دَاعِیَهًًْ إِلَی الْمَوْصُوفِ بِهَا أَ فَهِمْتَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا (وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا تَکُونُ صِفَهًٌْ لِغَیْرِ مَوْصُوفٍ وَ لَا اسْمٌ لِغَیْرِ مَعْنًی وَ لَا حَدٌّ لِغَیْرِ مَحْدُودٍ وَ الصِّفَاتُ وَ الْأَسْمَاءُ کُلُّهَا تَدُلُّ عَلَی الْکَمَالِ وَ الْوُجُودِ وَ لَا تَدُلُّ عَلَی الْإِحَاطَهًِْ کَمَا تَدُلُّ عَلَی الْحُدُودِ الَّتِی هِیَ التَّرْبِیعُ وَ التَّثْلِیثُ وَ التَّسْدِیسُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ تُدْرَکُ مَعْرِفَتُهُ بِالصِّفَاتِ وَ الْأَسْمَاءِ وَ لَا تُدْرَکُ بِالتَّحْدِیدِ بِالطُّولِ وَ الْعَرْضِ وَ الْقِلَّهًِْ وَ الْکَثْرَهًِْ وَ اللَّوْنِ وَ الْوَزْنِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ وَ لَیْسَ یَحُلُّ بِاللَّهِ جَلَّ وَ تَقَدَّسَ شَیْءٌ مِنْ ذَلِکَ حَتَّی یَعْرِفَهُ خَلْقُهُ بِمَعْرِفَتِهِمْ أَنْفُسَهُمْ بِالضَّرُورَهًِْ الَّتِی ذَکَرْنَا وَ لَکِنْ یُدَلُّ عَلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِصِفَاتِهِ وَ یُدْرَکُ بِأَسْمَائِهِ وَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْهِ بِخَلْقِهِ حَتَّی لَا یَحْتَاجَ فِی ذَلِکَ الطَّالِبُ الْمُرْتَادُ إِلَی رُؤْیَهًِْ عَیْنٍ وَ لَا اسْتِمَاعِ أُذُنٍ وَ لَا لَمْسِ کَفٍّ وَ لَا إِحَاطَهًٍْ بِقَلْبٍ فَلَوْ کَانَتْ صِفَاتُهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لَا تَدُلُّ عَلَیْهِ وَ أَسْمَاؤُهُ لَا تَدْعُو إِلَیْهِ وَ الْمَعْلَمَهًُْ مِنَ الْخَلْقِ لَا تُدْرِکُهُ لِمَعْنَاهُ کَانَتِ الْعِبَادَهًُْ مِنَ الْخَلْقِ لِأَسْمَائِهِ وَ صِفَاتِهِ دُونَ مَعْنَاهُ فَلَوْ لَا أَنَّ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَکَانَ الْمَعْبُودُ الْمُوَحَّدُ غَیْرَ اللَّهِ لِأَنَّ صِفَاتِهِ وَ أَسْمَاءَهُ غَیْرُهُ أَ فَهِمْتَ قَالَ نَعَمْ یَا سَیِّدِی الی قوله یَا سَیِّدِی أَ لَا تُخْبِرُنِی عَنِ الْإِبْدَاعِ أَ خَلْقٌ هُوَ أَمْ غَیْرُ خَلْقٍ قَالَ لَهُ الرِّضَا (بَلْ خَلْقٌ سَاکِنٌ لَا یُدْرَکُ بِالسُّکُونِ وَ إِنَّمَا صَارَ خَلْقاً لِأَنَّهُ شَیْءٌ مُحْدَثٌ وَ اللَّهُ الَّذِی أَحْدَثَهُ فَصَارَ خَلْقاً لَهُ وَ إِنَّمَا هُوَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ خَلْقُهُ لَا ثَالِثَ بَیْنَهُمَا وَ لَا ثَالِثَ غَیْرُهُمَا فَمَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَعْدُ أَنْ یَکُونَ خَلْقَهُ وَقَدْ یَکُونُ الْخَلْقُ سَاکِناً وَ مُتَحَرِّکاً وَ مُخْتَلِفاً وَ مُؤْتَلِفاً وَ مَعْلُوماً وَ مُتَشَابِهاً وَ کُلُّ مَا وَقَعَ عَلَیْهِ حَدٌّ فَهُوَ خَلْقُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ مَا أَوْجَدَتْکَ الْحَوَاسُّ فَهُوَ مَعْنًی مُدْرَکٌ لِلْحَوَاسِّ وَ کُلُّ حَاسَّهًٍْ تَدُلُّ عَلَی مَا جَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهَا فِی إِدْرَاکِهَا وَ الْفَهْمُ مِنَ الْقَلْبِ بِجَمِیعِ ذَلِکَ کُلِّهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْوَاحِدَ الَّذِی هُوَ قَائِمٌ بِغَیْرِ تَقْدِیرٍ وَ لَا تَحْدِیدٍ خَلَقَ خَلْقاً مُقَدَّراً بِتَحْدِیدٍ وَ تَقْدِیرٍ وَ کَانَ الَّذِی خَلَقَ خَلْقَیْنِ اثْنَیْنِ التَّقْدِیرَ وَ الْمُقَدَّرَ وَ لَیْسَ فِی وَاحِدٍ مِنْهُمَا لَوْنٌ وَ لَا وَزْنٌ وَ لَا ذَوْقٌ فَجَعَلَ أَحَدَهُمَا یُدْرَکُ بِالْآخَرِ وَ جَعَلَهُمَا مُدْرَکَیْنِ بِنَفْسِهِمَا وَ لَمْ یَخْلُقْ شَیْئاً فَرْداً قَائِماً بِنَفْسِهِ دُونَ غَیْرِهِ لِلَّذِی أَرَادَ مِنَ الدَّلَالَهًِْ عَلَی نَفْسِهِ وَ إِثْبَاتِ وُجُودِهِ فَاللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرْدٌ وَاحِدٌ لَا ثَانِیَ مَعَهُ یُقِیمُهُ وَ لَا یَعْضُدُهُ وَ لَا یَکُنُّهُ وَ الْخَلْقُ یُمْسِکُ بَعْضُهُ بَعْضاً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَشِیَّتِهِ وَ إِنَّمَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِی هَذَا الْبَابِ حَتَّی تَاهُوا وَ تَحَیَّرُوا وَ طَلَبُوا الْخَلَاصَ مِنَ الظُّلْمَهًِْ بِالظُّلْمَهًِْ فِی وَصْفِهِمُ اللَّهَ بِصِفَهًِْ أَنْفُسِهِمْ فَازْدَادُوا مِنَ الْحَقِّ بُعْداً وَ لَوْ وَصَفُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بِصِفَاتِهِ وَ وَصَفُوا الْمَخْلُوقِینَ بِصِفَاتِهِمْ لَقَالُوا بِالْفَهْمِ وَ الْیَقِینِ.
امام رضا ( از حسن‌بن‌محمّد نوفلی روایت است: ... امام رضا (فرمود: بدان که ابداع و مشیّت و اراده، سه لفظ هستند دارای یک معنی. اوّلین چیزی که ابداع نمود و مشیّتش به آن تعلّق گرفت و اراده کرد همان حروفی بودند که آن‌ها را ریشه همه چیز قرار داد و راهنما برای هر مدرکی و مشخّص‌کننده برای هر شکلی و با همین حروف هر اسم باطل و حقّی از هم تمیز داده می‌شود یا فعل و مفعولی و غیر معنی و تمام امور بر آن‌ها جمع گردیده است. برای حروف در ابداع معنایی جز نفس خود حرف قرار نداد [یعنی لام معنی آن همان حرف لام است] و آن‌ها وجودی ندارند چون به ابداع آفریده شده‌اند [منظور شاید این باشد که حروف سابقه ماهیّت و اصل و ریشه‌ای ندارند که از آن‌ها گرفته شده باشد]. نور در اینجا اوّلین فعل خدا است که او نور سماوات و زمین است. حروف مفعول همین فعل است و این‌ها همان حروفی هستند که از آن‌ها کلام و عبارات از جانب خدا صادر می‌شود که به مردم و مخلوق آن‌ها را آموخت و تعدادشان سی‌وسه حرف است که بیست‌وهشت حرف آن بر لغات عربی دلالت دارند و از بیست‌وهشت حرف، بیست‌ودو حرف آن راهنما و به ریشه‌ی زبان سریانی و عبرانی است و پنج حرف دیگر به کار برده می‌شود در سایر لغات غیر عرب برای تمام زبان‌های مختلف دنیا و مجموع حروف با آن بیست‌وهشت حرف می‌شود سی‌وسه حرف امّا آن پنج حرف مختلف به‌واسطه‌ی علل و اسبابی آفریده شده که بیش از این صحیح نیست درباره‌ی آن‌ها صحبت کنم بعد خداوند حروف را پس از محدودنمودن به عدد معیّنی فصل خویش گردانید؛ مانند این سخن خداوند کُنْ فَیَکُون و همین لفظ کُنْ از جانب خدا ساختن شش است و آنچه به‌وسیله‌ی این حرف به وجود آمد مصنوع خداست. پس اوّلین خلق خدا ابداع بود که نه وزن داشت و نه حرکت و نه سمع و نه رنگ و نه حس خلق، دوّم حروف بودند که آن‌ها نیز وزن و رنگ نداشتند امّا مسموع و موصوف بودند امّا به خود آن حروف نظری از نظر معنی نبود. خلق مردم انواع مختلف از محسوسات و ملموسات بود که دارای طعم و مزه هستند و خود آن‌ها مورد نظر بودند [مانند آب زمین آسمان] خداوند تبارک‌وتعالی پیش از ابداع بود زیرا چیزی قبل از خدا وجود نداشته و نه با او چیزی بوده امّا ابداع قبل از حروف به وجود آمد و حروف جز بر نفس خود دلالت ندارند. مأمون گفت: «چگونه حروف جز بر نفس خود دلالت ندارند». حضرت رضا (فرمود: «زیرا خداوند ترکیب حروف را جز برای معنی قرار نداده است. هرگاه چهار یا پنج یا شش حرف یا بیشتر و یا کمتر با هم ترکیب شوند جز برای فهمیدن یک معنی مخصوص نیست بلکه برای دلالت بر یک معنی تازه که سابقه نداشته است». عمران گفت: «از کجا ما این مطلب را بفهمیم»؟ حضرت رضا (فرمود: «توضیح مطلب چنین است که وقتی تو این حروف را ذکر می‌کنی و جز نفس آن‌ها را اراده نکرده باشی تنها و فرد ذکر می‌کنی می‌گویی ا ب ت ث ج ح خ تا آخر دراین‌صورت جز نفس خودشان معنی دیگری ندارند، امّا وقتی آن‌ها را ترکیب کردی و به‌صورت اسم و صفتی درآوردی برای منظوری که داری و چیزی که قصد نموده‌ای آن وقت دارای آن معنی مخصوص می‌شوند و راهنما به همان مفهوم هستند، حالا فهمیدی عمران»! عرض کرد: «آری». فرمود: «عمران! بدان‌که هیچ صفتی نیست مگر موصوفی دارد و هیچ اسمی بدون معنی وجود ندارد اندازه فقط مربوط به اشیاء محدود است ولی صفات و اسماء شاهد بر کمال و وجود هستند و دلیل بر احاطه‌نمودن نخواهد بود چنانچه حدود راهنمای ما به وضع مخصوصی است چون مربع‌بودن یا مثلث و یا مسدّس بودن. زیرا خداوند شناخته می‌شود با صفات و اسماء ولی به طول و عرض و قلّت و کثرت و رنگ و وزن و مشابه آن هرگز توصیف نمی‌شود و هیچ‌کدام از این حدود بر ذات او صدق نمی‌کند تا مردم همان‌طوری که خویشتن را به حد و اندازه و طعم و مزه می‌شناسند خدا را نیز بشناسند. راهنمای به خدای عزیز صفات و اسماء اوست و استدلال بر وجود او به‌وسیله‌ی مخلوقات می‌شود تا برای شخص مشکوک دیگر شکّ و تردیدی باقی نماند و احتیاج به دیدن و شنیدن با گوش و یا لمس‌کردن با دست و یا تصوّر به دل نداشته باشد، اگر صفات خدای عزیز دلالت بر او نداشتند و اسماء راهنمای ما به‌سوی او نبودند و پژوهش‌گران از مردم درک نمی‌کردند معنی آن را به ناچار مردم اسم‌ها و صفات او را پرستیده بودند نه معنای آن را در چنین فرضی معبود یکتا غیر ذات خدا بود [یعنی معبود و لفظ همان اسماء و صفات می‌شد] زیرا اسماء و صفات خدا غیر خدایند [لفظ دیّان که خدا نیست و همچنین لفظ رحمان به تعدد این الفاظ متعدّد می‌شد] آیا درست فهمیدی عمران»؟ عرض کرد: «آری، ولی باز برایم بیشتر توضیح بدهید». حضرت رضا (فرمود: «عمران! مبادا گول کسانی را بخوری که گمراه و نابینایند آن‌هایی که معتقدند خدا در آخرت برای حساب و ثواب و عقاب دیده می‌شود ولی در دنیا دیده نخواهد شد برای پرستش و امید آمرزش. اگر دیده‌شدن خداوند در دنیا موجب لفظی برای او باشد در آخرت هم نباید دیده شود. امّا آن‌ها سرگردان و گمراه و کور و کر شده‌اند از درک واقعیت این آیه قرآن ناظر به همین اشخاص است کسی که در این جهان [از دیدن چهره‌ی حق] نابینا بوده است، در آخرت نیز نابینا و گمراهتر است!. (اسراء/۷۲) خردمندان می‌دانند که آنچه در آخرت استدلال می‌شود عینا همان است که در دنیا استدلال می‌شود کسی که با خودرأیی و مقایسه با خویش می‌خواهد خدا را درک کند جز فاصله از واقعیت چیزی نخواهد داشت زیرا خداوند این دانش را اختصاص به کسانی داده است که عقل و اندیشه را به کار می‌برند و می‌فهمند». عمران گفت: «آیا توضیح نمی‌فرمایید که ابداع مخلوق است یا غیر مخلوق»؟ فرمود: «مخلوق ساکن است که به سکون درک نمی‌شود و مخلوق بودن او از این جهت است که آفریده است و قدیم نیست و خداوند آن را به وجود آورده، پس مخلوق خدا است. دراین‌مورد باید گفت فقط خدای یکتا است با مخلوق او، سوّمی بین آن‌ها نیست [یعنی هرچه غیر خدا است مخلوق اوست] و جز آن دو سوّمی وجود ندارد. ولی بعضی از مخلوقات او ساکن و متحرک و مختلف و مرکب و معلوم و شبیه یکدیگرند هرچه را بتوان محدود نمود مخلوق خداست. و توجّه داشته باش که هرچه را حواس تو درک کنند آن‌ها مفهوم و مدرک حواسند و هریک از حواس مخصوص درک محسوس همین هستند ولی تمیز و فهم از مغز اندیشه است نسبت به تمام آن‌ها. بدان عمران خدای یکتا که پایدار است بدون تقدیر اندازه‌گیری و حدّ مخلوقات را آفرید که محدود و دارای اندازه هستند. آنچه خلق کرد دو قسمت بود یکی حروف و دیگری حدود قائم به آنکه در هیچ‌کدام از آن‌ها رنگ و وزن و طعم وجود نداشت. یکی از آن دو را به‌وسیله‌ی دیگری قابل درک قرار داد و هر دو به نفس خود درک می‌شوند هرگز چنین چیزی را نیافریده که تنها قائم به نفس خویش باشد و قیام او به دیگری وابسته نباشد، چون خواست همه‌ی مخلوقات دلالت بر ذات او بنمایند و سبب اثبات وجود خدا باشند. پس خدای تبارک‌وتعالی یکتا و بی‌همتا است دوّمی ندارد که او را به پا دارد و کمک به او بنماید و در خویش جایش دهد ولی مخلوقات یکدیگر را نگه می‌دارند به اذن و مشیّت خدا. مردم در راه شناخت او چنان حیران و سرگردان شده‌اند که برای رهایی از گرداب ظلمت و تاریکی پناه به ظلمت و نادانی برده‌اند. در توصیف خدا به صفات نفس خود [مانند دیده شدن] به‌جای راه یافتن پیوسته از واقعیت فاصله گرفته‌اند. اگر خدا را با صفات خودش و مخلوقات را نیز با صفات خودشان توصیف نمایند واقعیت را خواهند یافت».