آیه اُنْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَكْبَرُ تَفْضِيلاً [21]
ببين چگونه بعضى را [در دنيا به‌خاطر تلاششان] بر بعضى ديگر برترى بخشيده‌ايم. درجات آخرت مهم‌تر و برتري‌هايش، [از اين هم] بيشتر است.
أمیرالمومنین ( عَنْ إِسْمَاعِیلَ‌بْنِ‌جَابِرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ (فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (أَنَّهُ قَالَ ... وَ أَمَّا الْإِیمَانُ وَ الْکُفْرُ وَ الشِّرْکُ وَ زِیَادَتُهُ وَ نُقْصَانُهُ فَالْإِیمَانُ بِاللَّه تَعَالَی هُوَ أَعْلَی الْأَعْمَالِ دَرَجَهًًْ وَ أَشْرَفُهَا مَنْزِلَهًًْ وَ أَسْنَاهَا حَظّا ... وَ مِنْهُ الْکَامِلُ تَمَامُهُ وَ مِنْهُ النَّاقِصُ الْبَیِّنُ نُقْصَانُهُ وَ مِنْهُ الزَّائِدُ الْبَیِّنُ زِیَادَتُه ... فَلَوْ کَانَ الْإِیمَانُ کُلُّهُ وَاحِداً لَا زِیَادَهًَْ فِیهِ وَ لَا نُقْصَانَ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ فَضْلٌ عَلَی أَحَدٍ وَ لَتَسَاوَی النَّاسُ فَبِتَمَامِ الْإِیمَانِ وَ کَمَالِهِ دَخَلَ الْمُؤْمِنُونَ الْجَنَّهًَْ وَ نَالُوا الدَّرَجَاتِ فِیهَا وَ بِذَهَابِهِ وَ نُقْصَانِهِ دَخَلَ الْآخَرُونَ النَّارَ وَ کَذَلِکَ السَّبْقُ إِلَی الْإِیمَانِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ ثُلُثٌ بِالتَّابِعِینَ وَ قَالَ عزّوجلّ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ قَالَ وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً وَ قَالَ انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلًا.
امام علی (علیه السلام)- اسماعیل‌بن‌جابر در روایتی طولانی گوید: از امام صادق (علیه السلام) روایت است که حضرت علی (علیه السلام) فرمود: ایمان و کفر و شرک و کم و زیادی آن‌ها از این قرار است، ایمان به خداوند بالاترین اعمال می‌باشد و در مرتبه‌ی عالی قرار دارد و گرامی‌تر از آن مقامی نیست و بهره‌اش از همه افزون‌تر است ... گاهی نیمه‌ی کامل و زمانی ناقص و گاهی هم زائد است، به‌طوری که این نقصان و زیادت به وضوح دیده می‌شود ... و اگر همه در ایمان با هم مساوی بودند کسی را بر کسی فضیلت و برتری نبود، با ایمان کامل مؤمنان وارد بهشت می‌گردند و به درجات آن نائل می‌شوند. اگر کسانی ایمانشان ناقص باشد و یا ایمان خود را از دست بدهند وارد دوزخ می‌شوند، کسانی که در ایمان سابقه دارند بر دیگران برتری پیدا می‌کنند، خداوند در قرآنش فرموده است: آن‌ها؛ [سومین گروه] پیشگامان پیشگامند، آن‌ها مقرّبانند! (واقعه/۱۱۱۰) و پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار. (توبه/۱۰۰) از تابعان نام برده و فرموده: بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم برخی از آن‌ها، خدا با او سخن می‌گفت و بعضی را درجاتی برتر داد و به عیسی‌بن‌مریم، نشانه‌های روشن دادیم و او را با «روح القدس» تأیید نمودیم. (بقره/۲۵۳) و فرمود: ما بعضی از پیامبران را بر بعضی دیگر برتری دادیم و به داوود، زبور بخشیدیم. (اسراء/۵۵) و فرمود: انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلًا».
الصّادق ( أَبُوعَمْرٍو الزُّبَیْرِیُّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ لِلْإِیمَانِ دَرَجَاتٍ وَ مَنَازِلَ یَتَفَاضَلُ الْمُؤْمِنُونَ فِیهَا عِنْدَ اللَّهِ قَالَ نَعَم قُلْتُ صِفْهُ لِی رَحِمَکَ اللَّهُ حَتَّی أَفْهَمَهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ سَبَّقَ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ کَمَا یُسَبَّقُ بَیْنَ الْخَیْلِ یَوْمَ الرِّهَانِ ثُمَّ فَضَّلَهُمْ عَلَی دَرَجَاتِهِمْ فِی السَّبْقِ إِلَیْهِ فَجَعَلَ کُلَّ امْرِئٍ مِنْهُمْ عَلَی دَرَجَهًِْ سَبْقِهِ لَا یَنْقُصُهُ فِیهَا مِنْ حَقِّهِ وَ لَا یَتَقَدَّمُ مَسْبُوقٌ سَابِقاً وَ لَا مَفْضُولٌ فَاضِلًا تَفَاضَلَ بِذَلِکَ أَوَائِلُ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ وَ أَوَاخِرُهَا وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ لِلسَّابِقِ إِلَی الْإِیمَانِ فَضْلٌ عَلَی الْمَسْبُوقِ إِذاً لَلَحِقَ آخِرُ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ أَوَّلَهَا نَعَمْ وَ لَتَقَدَّمُوهُمْ إِذَا لَمْ یَکُنْ لِمَنْ سَبَقَ إِلَی الْإِیمَانِ الْفَضْلُ عَلَی مَنْ أَبْطَأَ عَنْهُ وَ لَکِنْ بِدَرَجَاتِ الْإِیمَانِ قَدَّمَ اللَّهُ السَّابِقِینَ وَ بِالْإِبْطَاءِ عَنِ الْإِیمَانِ أَخَّرَ اللَّهُ الْمُقَصِّرِینَ لِأَنَّا نَجِدُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الْآخِرِینَ مَنْ هُوَ أَکْثَرُ عَمَلًا مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ أَکْثَرُهُمْ صَلَاهًًْ وَ صَوْماً وَ حَجّاً وَ زَکَاهًًْ وَ جِهَاداً وَ إِنْفَاقاً وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ سَوَابِقُ یَفْضُلُ بِهَا الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً عِنْدَ اللَّهِ لَکَانَ الْآخِرُونَ بِکَثْرَهًِْ الْعَمَلِ مُقَدَّمِینَ عَلَی الْأَوَّلِینَ وَ لَکِنْ أَبَی اللَّهُ عزّوجلّ أَنْ یُدْرِکَ آخِرُ دَرَجَاتِ الْإِیمَانِ أَوَّلَهَا وَ یُقَدَّمَ فِیهَا مَنْ أَخَّرَاللَّهُ أَوْ یُؤَخَّرَ فِیهَا مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ قُلْتُ أَخْبِرْنِی عَمَّا نَدَبَ اللَّهُ عزّوجلّ الْمُؤْمِنِینَ إِلَیْهِ مِنَ الِاسْتِبَاقِ إِلَی الْإِیمَانِ فَقَالَ قَوْلُ اللَّهِ عزّوجلّ سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رُسُلِهِ وَ قَالَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ وَ قَالَ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ فَبَدَأَ بِالْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ عَلَی دَرَجَهًِْ سَبْقِهِمْ ثُمَّ ثَنَّی بِالْأَنْصَارِ ثُمَّ ثَلَّثَ بِالتَّابِعِینَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ فَوَضَعَ کُلَّ قَوْمٍ عَلَی قَدْرِ دَرَجَاتِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ ثُمَّ ذَکَرَ مَا فَضَّلَ اللَّهُ عزّوجلّ بِهِ أَوْلِیَاءَهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ فَقَالَ عزّوجلّ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ وَ قَالَ وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ وَ قَالَ انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلا.
امام صادق (علیه السلام)- ابوعمرو زبیری گوید: به امام صادق (علیه السلام) گفتم: «ایمان درجات و منازلی دارد، مؤمنان به‌واسطه‌ی آن‌ها نزد خدا تفاوت دارند»؟ فرمود: «آری»! گفتم: «خدایت رحمت کند، آن را برای من شرح بده تا بفهمم»، فرمود: «خداوند مؤمنان را در میدان ایمان به مسابقه گرفته است چنانچه در روز اسب‌دوانی، اسب‌ها را به مسابقه برانگیزند و سپس آن‌ها را به نسبت درجات آن‌ها در پیشِِِ‌ِروی از نظر ایمان فضیلت بخشیده و هرکدام را به‌اندازه‌ی پایه‌ی پیش رویش مقام داده است از حق او نکاسته و پس افتاده و مفضول را بر پیش‌رو و فاضل مقدّم ندارد، در این میدان است که پیشینان این امّت و پَسینیان آن بر یکدیگر گوی سبقت برند و اگر پیشروان در ایمان، فضیلت بر دنباله‌رُوان نداشتند، دراین‌صورت آخر این امّت به اوّل آن می‌رسید، آری! شما از آن‌ها پیش افتید درصورتی که آن‌کسانی که در زمان سابق ایمان آوردند فضیلت و زیادی نسبت به عقب‌ماندگان نداشته باشند، ولی به درجات بلند ایمان خداوند سابقان را مقدّم داشته و به کُندی در ایمان خداوند مقصّران را عقب گذاشته، زیرا ما برخی از مؤمنان متأخّر را می‌نگریم که عملشان بیشتر از اوّلین بوده، نماز و روزه و حج و زکات و جهاد و انفاق بیشتری داشتند و اگر سوابق فضلی نبود که مؤمنان به‌واسطه‌ی آن در نزد خدا بر یکدیگر فضیلت دارند باید متأخّرین به‌واسطه‌ی عمل بسیار خود مقدّم بر اوّلین باشند ولی خدا نخواسته که آخر درجه ایمان به اوّل درجه آن برسد و مقدّم شود در آن‌کسی که خدایش به عقب انداخته و مؤخّر شود در آن‌کسی که خدایش مقدّم داشته». گفتم: «به من خبر ده از آنچه که خدای عزّوجلّ به مضمون آن مؤمنین را برای مسابقه در ایمان دعوت کرده است». فرمود: کلام خدای عزّوجلّ: به پیش تازید برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتی که پهنه‌ی آن مانند پهنه آسمان و زمین است و برای کسانی که به خدا و رسولانش ایمان آورده‌اند آماده شده است. (حدید/۲۱) و فرمود: و [سوّمین گروه] پیشگامان پیشگامند، آن‌ها مقرّبانند. (واقعه/۱۱۱۰) و فرمود: پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار. (توبه/۱۰۰) و فرمود: پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار، و کسانی که به نیکی از آن‌ها پیروی کردند، خداوند از آن‌ها خشنود گشت، و آن‌ها [نیز] از او خشنود شدند و باغ‌هایی از بهشت برای آنان فراهم ساخته، که نهرها از زیر درختانش جاری است جاودانه در آن خواهند ماند و این است پیروزی بزرگ! (توبه/۱۰۰) و فرمود: بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم برخی از آن‌ها، خدا با او سخن می‌گفت و بعضی را درجاتی برتر داد. (بقره/۲۵۳) و فرمود: وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْض و فرمود: اُنْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلاً».
الصّادق ( أَبِی‌عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ بِالزِّیَادَهًِْ فِی الْإِیمَانِ تَفَاضَلَ الْمُؤْمِنُونَ بِالدَّرَجَاتِ عِنْدَ اللَّهِ قُلْتُ وَ إِنَّ لِلْإِیمَانِ دَرَجَاتٍ وَ مَنَازِلَ یَتَفَاضَلُ بِهَا الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ اللَّهِ فَقَالَ نَعَمْ قُلْتُ صِفْ لِی ذَلِکَ رَحِمَکَ اللَّهُ حَتَّی أَفْهَمَهُ قَالَ مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ أَوْلِیَاءَهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ فَقَالَ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ وَ قَالَ وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ وَ قَالَ انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ قَالَ هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللهِ فَهَذَا ذِکْرُ دَرَجَاتِ الْإِیمَانِ وَ مَنَازِلِهِ عِنْدَ اللَّهِ.
امام صادق (علیه السلام)- ابوعمرو زبیری گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: مؤمنان با زیادشدن ایمان بر یکدیگر تفاضل پیدا می‌کنند و درجات آن‌ها برحسب ایمان آن‌ها می‌باشد، عرض کردم: «مگر ایمان‌ها با هم فرق می‌کنند و برای آن‌ها درجات و مراتبی هست که مؤمنان برحسب آن تفاضل پیدا می‌کنند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری»! عرض کردم: «آن‌ها را برای من بیان فرمایید تا نیک دریابم». فرمود: «خداوند دوستان خود را به‌هم فضیلت‌داده و در قرآن مجید فرموده است: بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم برخی از آن‌ها، خدا با او سخن می‌گفت و بعضی را درجاتی برتر داد. (بقره/۲۵۳) و فرمود: و هرآینه محقّقاً برخی پیغمبران را بر برخی برتری دادیم. (اسراء/۵۵) و فرمود: اُنْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلاً از این آیات معلوم است که درجات و منازل در نزد خداوند فرق دارند و همه یکسان نمی‌باشند».
الرّسول ( وَ إِنَّمَا یَرْتَفِعُ الْعِبَادُ غَداً فِی الدَّرَجَاتِ وَ یَنَالُونَ الزُّلْفَی مِنْ رَبِّهِمْ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- همانا مردم در فردای قیامت به اندازه خردشان به درجات عالی نائل و به قرب پروردگارشان می‌رسند.
الصّادق ( لَا نَقُولُ درجهًْ {الدَّرَجَهًُْ} وَاحِدَهًٌْ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ دَرَجَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِنَّمَا تَفَاضَلَ الْقَوْمُ بِالْأَعْمَالِ.
امام صادق (علیه السلام)- نگویید همه یک درجه دارند، خداوند فرمود: دَرَجَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ و نسبت به اعمال خود برتری دارند.
الصّادق ( رَوَی الْعَیَاشِی بِِالْإِِسْنَادِ إِلَی أَبِِی‌عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أخْبِرْنی ... قَالَ أبُوعَبدِ اللَّهِ (... لَا تَقُولَنَ الجَنَّهًًْ وَاحِدَهًًْ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ وَ لَا تَقُولَنَ دَرَجَهًًْ وَاحِدَهًًْ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ دَرَجَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِنَّمَا تَفَاضَلَ الْقَوْمُ بِالْأَعْمَالِ قَالَ وَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ یَدْخُلَانِ الْجَنَّهًَْ فَیَکُونُ أَحَدُهُمَا أَرْفَعَ مَکَاناً مِنَ الْآخَرِ فَیَشْتَهِی أَنْ یَلْقَی صَاحِبَهُ قَالَ مَنْ کَانَ فَوْقَهُ فَلَهُ أَنْ یَهْبِطَ وَ مَنْ کَانَ تَحْتَهُ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَنْ یَصْعَدَ لِأَنَّهُ لَا یَبْلُغُ ذَلِکَ الْمَکَانَ وَ لَکِنَّهُمْ إِذَا أَحَبُّوا ذَلِکَ وَ اشْتَهَوْهُ الْتَقَوْا عَلَی الْأَسِرَّهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- عیاشی با سندش از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند: به ایشان عرض کردم: «فدایت شوم! مرا آگاه بفرما ...» امام فرمود: «نگو یک بهشت، چون خداوند می‌فرماید: و پایین تر از آن‌ها، دو باغ بهشتی دیگر است. (رحمن/۶۲) و نگو فقط دارای یک درجه است، چون خداوند متعال می‌فرماید: دَرَجَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ؛ همانا برتری گروه‌ها نسبت به یکدیگر به کارهای آن‌ها بستگی دارد». به حضرت (علیه السلام) عرض کردم: «اگر دو مؤمن وارد بهشت شوند و یکی از آن‌ها دارای جایگاه برتری نسبت به دیگری باشد، می‌تواند دوستش را ملاقات کند»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «آن‌کس که بالاتر است باید فرود بیاید و آن‌کس که رتبه‌اش پایین‌تر است، نمی‌تواند بالاتر برود. زیرا به آن درجه نمی‌رسد. امّا اگر دوست داشته باشند و خیلی علاقه‌مند باشند، می‌توانند روی تخت با هم ملاقات کنند».