آیه وَ لاتَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْئُولاً [36]
از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مكن؛ چراكه گوش و چشم و دل، همه مسؤولند.
الصّادق ( أَبُوعَمْرٍو الزُّبَیْرِیُّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (قَال إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَ الْإِیمَانَ عَلَی جَوَارِحِ بَنِی‌آدَمَ (وَ قَسَمَهُ عَلَیْهَا وَ لَیْسَ مِنْ جَوَارِحِهِ جَارِحَهًٌْ إِلَّا وَ قَدْ وُکِلَتْ{بِهِ} مِنَ الْإِیمَانِ بِغَیْرِ مَا وُکِلَتْ بِهِ أُخْتُهَا وَ مِنْهَا عَیْنَاهُ اللَّتَانِ یَنْظُرُ بِهِمَا وَ رِجْلَاهُ اللَّتَانِ یَمْشِی بِهِمَا فَفَرَضَ {عَلَی} الْعَیْنِ أَلَّا تَنْظُرَ إِلَی مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْ تُغْمِضَ عَمَّا نَهَاهُ اللَّهُ عَنْهُ مِمَّا لَا یَحِلُّ لَهُ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ مِنَ الْإِیمَانِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ مِنْ غَضِّ الْبَصَرِ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ وَ هُوَ عَمَلُهَا وَ هُوَ مِنَ الْإِیمَان.
امام صادق (علیه السلام)- ابوعمرو زبیری گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: خداوند تبارک‌وتعالی ایمان را بر جوارح و اعضای بنی‌آدم واجب کرده و آن را میان جوارح تقسیم نموده و لذا هر عضوی از اعضای انسان بر ایمانی موظّف است که با ایمان اعضای دیگر فرق می‌کند. ازجمله‌ی این اعضاء، چشمان اوست که با آن‌ها می‌نگرد و پاهای اوست که با آن‌ها راه می‌رود. خدا بر چشم واجب کرده که بر حرام خدا ننگرد و برآنچه خدا او را نهی نموده و برایش حلال نیست، بسته شود. این عمل، وظیفه‌ی چشم است که نشانه‌ی ایمان است. خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرماید: وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ اولئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولًا، پس این دیده فروبستن از حرام خدا که خدا بر چشم واجب کرده، عمل چشم است و نشانه‌ی ایمان است.
أمیرالمومنین ( قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (فِی وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌الْحَنَفِیَّهًِْ (عَنْهُ یَا بُنَیَّ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ فَرَضَ عَلَی جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ یَحْتَجُّ بِهَا عَلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ یَسْأَلُکَ عَنْهَا وَ ذَکَّرَهَا وَ وَعَظَهَا وَ حَذَّرَهَا وَ أَدَّبَهَا وَ لَمْ یَتْرُکْهَا سُدًی فَقَالَ اللَّهُ عزّوجلّ وَلاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلا.
امام علی (علیه السلام)- امیرالمؤمنین (علیه السلام) در وصیّتش به فرزندش محمّدبن‌حنفیّه (رحمة الله علیه) فرمود: «فرزند عزیزم آنچه را نمی‌دانی مگوی، بلکه همگی آنچه را که می‌دانی مگوی، زیرا خدای تعالی بر کلّیه‌ی اعضاء تو وظایف و واجباتی را مقرّر و مفروض داشته است که در روز قیامت به‌وسیله‌ی آن‌ها بر تو احتجاج می‌کند و از آن‌ها سؤال می‌نماید. و آن اعضاء را تذکّر داده و موعظه کرده و برحذر داشته و تأدیب نموده و آن‌ها را بیهوده رها نکرده است، چنان‌که خدای عزّوجلّ فرموده است؛ وَ لاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلا».
الصّادق ( عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌هَارُونَ قَالَ قَالَ لِی أَبُوعَبْدِاللَّهِ (إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا قَالَ یُسْأَلُ السَّمْعُ عَمَّا سَمِعَ وَ الْبَصَرُ عَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ وَ الْفُؤَادُ عَمَّا عَقَدَ عَلَیْهِ.
امام صادق (علیه السلام)- حسن‌بن‌هارون گوید: امام صادق (علیه السلام) در مورد آیه: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ اولئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولًا، به من فرمود: از گوش درباره آنچه که شنیده و از چشم درباره آنچه که بدان نگاه نموده و از قلب درباره آنچه که بر آن مصمّم گشته، پرسش می‌شود.
الصّادق ( عَنْ مَسْعَدَهًَْ‌بْنِ‌زِیَادٍ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنَّنِی أَدْخُلُ کَنِیفاً لِی وَ لِی جِیرَانٌ عِنْدَهُمْ جَوَارٍ یَتَغَنَّیْنَ وَ یَضْرِبْنَ بِالْعُودِ فَرُبَّمَا أَطَلْتُ الْجُلُوسَ اسْتِمَاعاً مِنِّی لَهُنَّ فَقَالَ لَا تَفْعَلْ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ اللَّهِ مَا آتِیهِنَّ إِنَّمَا هُوَ سَمَاعٌ أَسْمَعُهُ بِأُذُنِی فَقَالَ لِلَّهِ أَنْتَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عزّوجلّ یَقُولُ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی لَمْ أَسْمَعْ بِهَذِهِ الْآیَهًِْ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ مِنْ أَعْجَمِیٍّ وَ لَا عَرَبِیٍّ لَا جَرَمَ أَنَّنِی لَا أَعُودُ إِنْ شَاءَ اللَّه.
امام صادق (علیه السلام)- مسعده‌بن‌زیاد گوید: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم، مردی به امام (علیه السلام) عرض کرد: «فدایتان شوم! همسایه‌هایی دارم که کنیزکان مطرب و آوازه‌خوان دارند. وقتی من به مستراح می‌روم، چه‌بسا عَمداً مدّت بیشتری می‌نشینم تا صدای آواز آنان را بشنوم». امام (علیه السلام) فرمود: «چنین نکن». آن مرد عرض کرد: «به‌خدا! نزد آن‌ها نمی‌روم و با آن‌ها برخوردی نداشته‌ام، تنها با گوش خود صدایی را می‌شنوم». امام (علیه السلام) فرمود: «از خدا بترس! آیا نشنیده‌ای خداوند می‌فرماید: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ اولئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولًا»؟ مرد عرض کرد: «آری به‌خدا! گویی تا به‌حال از هیچ عرب و عجمی این آیه را نشنیده بودم، با وجود این ان‌شاءالله دیگر عمل خود را تکرار نمی‌کنم».
السّجّاد ( وَ لَیْسَ لَکَ أَنْ تَتَکَلَّمَ بِمَا شِئْتَ لِأَنَّ اللَّهَ عزّوجلّ قَالَ: وَلاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ وَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (قَالَ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً قَالَ خَیْراً فَغَنِمَ أَوْ صَمَتَ فَسَلِمَ وَ لَیْسَ لَکَ أَنْ تَسْمَعَ مَا شِئْتَ لِأَنَّ اللَّهَ عزّوجلّ یَقُولُ: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا.
امام سجّاد (علیه السلام)- نمی توانی هر چه بخواهی بگویی که خدای عزّوجلّ فرمود: وَ لاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ و چون که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خدا رحمت کند بنده‌ای را که خوب گفت و بهره برد، یا خاموش شد و سالم ماند و نمی توانی هر چه را بخواهی بشنوی زیرا خدای عزّوجلّ می‌فرماید: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا.
الصّادق ( مَنْ نَامَ بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنْ أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ السُّنَنِ وَ الْوَاجِبَاتِ مِنَ الْحُقُوقِ فَذَلِکَ نَوْمٌ مَحْمُودٌ وَ إِنِّی لَا أَعْلَمُ لِأَهْلِ زَمَانِنَا هَذَا شَیْئاً إِذَا أَتَوْا بِهَذِهِ الْخِصَالِ أَسْلَمَ مِنَ النَّوْمِ لِأَنَّ الْخَلْقَ تَرَکُوا مُرَاعَاهًَْ دِینِهِمْ وَ مُرَاقَبَهًَْ أَحْوَالِهِمْ وَ أَخَذُوا شِمَالَ الطَّرِیقِ وَ الْعَبْدُ إِنِ اجْتَهَدَ أَنْ لَا یَتَکَلَّمَ کَیْفَ یُمْکِنُهُ أَنْ لَا یَسْتَمِعَ إِلَی مَا هُوَ مَانِعٌ لَهُ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنَّ النَّوْمَ مِنْ إِحْدَی تِلْکَ الْآلَاتِ قَالَ اللَّهُ عزّوجلّ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا.
امام صادق (علیه السلام)- و هرکه پس از انجام هر واجب و سنت و ادای حقوق واجبه بخوابد، آن خواب پسندیده باشد. و همانا که من برای هر کس از مردم این زمان که این امور را انجام دهند، چیزی سالم‌تر از خواب نمی‌دانم، زیرا مردم دین و خودسازی را رها کردند و به چپ‌گرایی زده‌اند [از مسیر مستقیم منحرف شده‌اند] و آدمی با کوشش می‌تواند نگوید، ولی چگونه تواند نشنود مگر با یک وسیله و آن خواب است؛ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا.
الباقر ( وَ لَا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ قَالَ: لَا تَرْمِ أَحَداً بِمَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (مَنْ بَهَتَ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَهًًْ أُقِیمَ فِی طِینَهًِْ خَبَالٍ أَوْ یَخْرُجُ مِمَّا قَالَ.
امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر (علیه السلام) فرمود: وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ، یعنی کسی را به چیزی‌که درباره‌ی آن علمی نداری متّهم نکن. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرکس به مرد یا زن مؤمنی بهتان و تهمت بزند در طینهًْ خَبال (چرکِ اهل دوزخ) می‌ماند تا اینکه از آنچه گفته است، پاک شود».
الرّسول ( عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (إِنَّ أَبَابَکْرٍ مِنِّی لَبِمَنْزِلَهًِْ السَّمْعِ وَ إِنَّ عُمَرَ مِنِّی لَبِمَنْزِلَهًِْ الْبَصَرِ وَ إِنَّ عُثْمَانَ مِنِّی لَبِمَنْزِلَهًِْ الْفُؤَادِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (وَ أَبُوبَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَتِ سَمِعْتُکَ تَقُولُ فِی أَصْحَابِکَ هَؤُلَاءِ قَوْلًا فَمَا هُوَ فَقَالَ (نَعَمْ ثُمَّ أَشَارَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ وَ سَیُسْأَلُوَن عَنْ وَصِیِّی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی عَلِیٍّ (ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عزّوجلّ یَقُولُ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّهًِْ رَبِّی إِنَّ جَمِیعَ أُمَّتِی لَمُوقَفُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلَایَتِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عزّوجلّ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- عبدالعظیم حسنی از امام هادی (علیه السلام) از پدرانش از امام حسین (علیه السلام) روایت نمود که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ابوبکر برای من همچون گوش و عمر همچون چشم و عثمان همچون قلب است». فردای آن روز نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفتم. امیرالمؤمنین (علیه السلام) و ابوبکر، عمر و عثمان نزد او بودند». گفتم: «پدر جان! شنیده‌ام درباره‌ی این یارانت سخنی گفته‌ای، آنچه سخنی است»؟ فرمود: «آری! سپس با دست به آن‌ها اشاره کرد». و گفت: «این‌ها گوش و چشم و قلب من هستند و از آن‌ها درباره‌ی ولایت این جانشین و وصیّ من خواهند پرسید و به علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) اشاره کرد و سپس فرمود: خداوند عزّوجلّ خود فرموده است: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ اولئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولًا». سپس فرمود: «قسم به عزّت پروردگارم! که همه‌ی امّت من روز قیامت ایستانده می‌شوند و درباره‌ی ولایت او مورد سؤال و بازخواست واقع می‌شوند و این معنی کلام خداوند است که می‌فرماید: آن‌ها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند!. (صافات/۲۴)».
أمیرالمومنین ( فِیمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (فِی أَنْوَاعِ آیَاتِ الْقُرْآنِ قَالَ ثُمَّ نَظَمَ تَعَالَی مَا فَرَضَ عَلَی السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْفَرْجِ فِی آیَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ فَقَالَ: ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ یَعْنِی بِالْجُلُودِ هَاهُنَا الْفُرُوجَ وَ قَالَ تَعَالَی وَلاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا.
امام علی (علیه السلام)- [در تفسیر نُعمانی] از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در مورد انواع آیه‌های قرآن روایت است. حضرت (علیه السلام) فرمود: «آنگاه خداوند آنچه بر گوش، چشم و شرمگاه واجب ساخته را در یک آیه به رشته‌ی نظم درآورده و فرموده: شما اگر گناهانتان را مخفی می‌کردید نه به خاطر این بود که از شهادت گوش و چشم‌ها و پوست‌های تنتان بیم داشتید، بلکه شما گمان می‌کردید که خداوند بسیاری از اعمالی را که انجام می‌دهید نمی‌داند!. (فصّلت/۲۲) که منظور خداوند از پوست‌ها در این آیه، شرمگاه است. و فرموده: وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا.
الرّسول ( یَا ابْنَ‌مَسْعُودٍ لَا تَتَکَلَّمْ إِلَّا بِالْعِلْمِ بِشَیْءٍ سَمِعْتَهُ وَ رَأَیْتَهُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَلاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا وَ قَالَ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ای پسر مسعود! سخن مگو مگر به‌دانستن چیزی که آن را شنیده‌ای و دیده‌ای. زیرا خدای تعالی می‌فرماید: لاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا. و فرمود: گواهی آنان نوشته می‌شود و [از آن] بازخواست خواهند شد!. (زخرف/۱۹)