آیه لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ [103]
چشمها او را نمى‌بينند؛ ولى او همه‌ی چشمها را مى‌بيند؛ و او بخشنده [نعمت‌ها] و باخبر از دقايق امور و آگاه [از همه چيز] است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه (علیه السلام) لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ قَالَ إِحَاطَهًُْ الْوَهْمِ أَ لَا تَرَی إِلَی قَوْلِهِ قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ لَیْسَ یَعْنِی بَصَرَ الْعُیُونِ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ لَیْسَ یَعْنِی مِنَ الْبَصَرِ بِعَیْنِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها لَیْسَ یَعْنِی عَمَی الْعُیُونِ إِنَّمَا عَنَی إِحَاطَهًَْ الْوَهْمِ کَمَا یُقَالُ فُلَانٌ بَصِیرٌ بِالشِّعْرِ وَ فُلَانٌ بَصِیرٌ بِالْفِقْهِ وَ فُلَانٌ بَصِیرٌ بِالدَّرَاهِمِ وَ فُلَانٌ بَصِیرٌ بِالثِّیَابِ اللَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُرَی بِالْعَیْنِ.
امام صادق (علیه السلام)- عبدالله‌بن‌سنان نقل میکند: امام صادق (علیه السلام) در مورد: لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ فرمود: «احاطه وهم و خیال است، آیا این کلام خداوند: قَدْ جَاءکُم بَصَآئِرُ مِن رَّبِّکُمْ؛ را نمی‌بینی، و منظور او بینایی چشم نیست. فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ؛ او بَصَر با چشم را اراده نکرده است، وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهَا؛ منظور وی نابینایی چشم ها نیست، بلکه احاطه‌ی وهم است. چنان‌که گفته می‌شود: فلانی در شعر بینا است، و فلانی در فقه بینا است، و فلانی در لباس بینا است، خدا بزرگ‌تر است از اینکه با چشم دیده شود».
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) قَال سَأَلْتُهُ عَنِ اللَّهِ هَلْ یُوصَفُ فَقَالَ أَ مَا تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ مَا تَقْرَأُ قَوْلَهُ تَعَالَی لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ قُلْتُ بَلَی قَالَ (علیه السلام) فَتَعْرِفُونَ الْأَبْصَارَ قُلْتُ بَلَی قَالَ (علیه السلام) مَا هِیَ قُلْتُ أَبْصَارُ الْعُیُونِ فَقَالَ (علیه السلام) إِنَّ أَوْهَامَ الْقُلُوبِ أَکْبَرُ مِنْ أَبْصَارِ الْعُیُونِ فَهُوَ لَا تُدْرِکُهُ الْأَوْهَامُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَوْهَامَ.
امام رضا (علیه السلام)- ابوهاشم جعفری گوید: از امام رضا (علیه السلام) سؤال کردم: «آیا می‌توان خدا را توصیف کرد»؟ فرمود: «مگر قرآن نمی‌خوانی»؟ گفتم: «چرا»؟ فرمود: «مگر این کلام خداوند عزّوجلّ را نخوانده‌ای که میفرماید: لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ؟ گفتم: «چرا»؟ فرمود: «آیا ابصار را می‌شناسی»؟! گفتم: «بلی». فرمود: «چیست»؟ گفتم: «بینایی چشم ها است». فرمود: «توّهم دل ها از بینایی چشم ها بزرگ‌تر است، پس اوهام او را درک نمی‌کنند درحالی‌که او اوهام را درک میکند».
الصّادق (علیه السلام)- إِسْمَاعِیلُ بْنُ الْفَضْلِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ (علیه السلام) عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَلْ یُرَی فِی الْمَعَادِ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ تَعَالَی عُلُوّاً کَبِیراً یَا ابْنَ الْفَضْلِ إِنَّ الْأَبْصَارَ لَا تُدْرِکُ إِلَّا مَا لَهُ لَوْنٌ وَ کَیْفِیَّهًٌْ وَ اللَّهُ خَالِقُ الْأَلْوَانِ وَ الْکَیْفِیَّهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- اسماعیل‌بن‌فضل گوید:»از امام صادق (علیه السلام) پیرامون اینکه آیا خدای تبارک‌وتعالی در روز معاد دیده می‌شود یا نه؟ پرسیدم». فرمود: «خدای عزّوجلّ از این ادّعا سخت پاک و منزّه می‌باشد. ای ابن‌فضل! چشم ها نمی‌توانند چیزی را درک کنند مگر آنچه رنگ و کیفیّت دارد و خدا آفریننده‌ی همه رنگ ها و کیفیّت ها است.
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی الْأَشْعَثُ‌بْنُ‌حَاتِمٍ أَنَّه سَأَلَ الرضا (علیه السلام) عَنْ شَیْءٍ مِنَ التَّوْحِیدِ فَقَالَ أَ لَا تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اقْرَأْ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ فَقَرَأْتُ فَقَالَ وَ مَا الْأَبْصَارُ قُلْتُ أَبْصَارُ الْعَیْنِ قَالَ لَا إِنَّمَا عَنَی الْأَوْهَامَ لَا تُدْرِکُ الْأَوْهَامُ کَیْفِیَّتَهُ وَ هُوَ یُدْرِکُ کُلَّ فَهْمٍ.
امام رضا (علیه السلام)- ابوهاشم جعفری گوید: اشعث‌بن‌حاتم به من خبر داد که از امام رضا (علیه السلام) درباره‌ی توحید پرسیدم. فرمود: «آیا قرآن نخوانده‌ای»؟ گفتم: «بله». فرمود: «بخوان؛ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ». پس خواندم. فرمود: «ابصار چیست»؟ گفتم: «بینایی چشم». فرمود: «نه. منظور فقط اوهام است. یعنی اوهام کیفیّت خدا را درک نمی‌کنند درحالی‌که خدا هر فهمی را درک میکند».
الکاظم (علیه السلام)- قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیْرٍ دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) عَلِّمْنِی التَّوْحِیدَ فَقَالَ یَا أَبَا أَحْمَدَ لَا تَتَجَاوَزْ فِی التَّوْحِیدِ مَا ذَکَرَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ فَتَهْلِکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَاحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ یَلِدْ فَیُورَثَ وَ لَمْ یُولَدْ فَیُشَارَکَ وَ لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً وَ لَا شَرِیکاً وَ أَنَّهُ الْحَیُّ الَّذِی لَا یَمُوتُ وَ الْقَادِرُ الَّذِی لَا یَعْجِزُ وَ الْقَاهِرُ الَّذِی لَا یُغْلَبُ وَ الْحَلِیمُ الَّذِی لَا یَعْجَلُ وَ الدَّائِمُ الَّذِی لَا یَبِیدُ وَ الْبَاقِی الَّذِی لَا یَفْنَی وَ الثَّابِتُ الَّذِی لَا یَزُولُ وَ الْغَنِیُّ الَّذِی لَا یَفْتَقِرُ وَ الْعَزِیزُ الَّذِی لَا یَذِلُّ وَ الْعَالِمُ الَّذِی لَا یَجْهَلُ وَ الْعَدْلُ الَّذِی لَا یَجُورُ وَ الْجَوَادُ الَّذِی لَا یَبْخَلُ وَ أَنَّهُ لَا تُقَدِّرُهُ الْعُقُولُ وَ لَا یَقَعُ عَلَیْهِ الْأَوْهَامُ وَ لَا یُحِیطُ بِهِ الْأَقْطَارُ وَ لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ و لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ. ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا وَ هُوَ الْأَوَّلُ الَّذِی لَا شَیْءَ قَبْلَهُ وَ الْآخِرُ الَّذِی لَا شَیْءَ بَعْدَهُ وَ هُوَ الْقَدِیمُ وَ مَا سِوَاهُ مُحْدَثٌ تَعَالَی عَنْ صِفَاتِ الْمَخْلُوقِینَ عُلُوّاً کَبِیراً.
امام کاظم (علیه السلام)- محمّدبن‌ابی‌عمیر گوید: خدمت مولایم، امام کاظم (علیه السلام) رسیدم و عرض کردم: «ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! توحید را به من بیاموز». فرمود: «ای ابواحمد! در مورد توحید از آنچه خداوند تبارک‌وتعالی در کتاب خود فرموده است تجاوز نکن که هلاک می‌شوی و بدان‌که خداوند متعال واحد، احد، و صمد است. [هرگز] نزاد. تا از او ارث ببرد. و زاده نشد. که شریکی داشته باشد. و او هرگز برای خود همسر و فرزندی انتخاب نکرده است. (جن/۳). او آن زنده‌ای است که هرگز نمی‌میرد و توانایی است که ناتوان نمی‌شود و چیره‌ای است که مغلوب نمی‌شود و بردباری است که شتاب نمی‌کند و جاودانه‌ای است که نابود نمی‌شود و باقی‌ای است که فانی نمی‌شود و پایداری است که زایل نمی‌گردد و توانگری است که نیازمند نمی‌شود و نیرومندی است که زبون نمی‌گردد و دانایی است که نادان نیست و دادگری است که ستم نمی‌کند و بخشنده‌ای است که بخل نمی‌ورزد. عقل‌ها و اوهام را یارای درک او نیست. اقطار به او احاطه نمی‌یابد. لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیر. و هیچ‌چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست!. (شوری/۱۱). می‌داند هیچ‌گاه سه نفر با هم نجوا نمی‌کنند مگر اینکه خداوند چهارمین آنهاست، و هیچ‌گاه پنج نفر با هم نجوا نمی‌کنند مگر اینکه خداوند ششمین آنهاست، و نه تعدادی کمتر و نه بیشتر از آن مگر اینکه او همراه آنهاست هرجا که باشند. (مجادله/۷). و او آن نخستی است که هیچ‌چیز پیش از او نبوده است و آخری است که هیچ‌چیز پس از او نیست. او قدیم است و هرچه غیر اوست حادث است. او از صفات آفریده‌شدگان برتر است، برتری بزرگ».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ لَمْ تُدْرِکْهُ الْأَبْصَارُ فَیَکُونَ بَعْدَ انْتِقَالِهَا حَائِلًا.
امام علی (علیه السلام)- دیدها او را در نمی‌یابند تا آنکه بعد از انتقال آن‌ها از وی، متغیّر گردند و منقلب شوند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ انْحَسَرَتِ الْأَبْصَارُ عَنْ أَنْ تَنَالَهُ فَیَکُونَ بِالْعِیَانِ مَوْصُوفاً وَ بِالذَّاتِ الَّتِی لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ عِنْدَ خَلْقِهِ مَعْرُوفاً.
امام علی (علیه السلام)- دیدها کند شده و ملال به هم رسانیده از آنکه او را بیابند تا به عیان و دیدن به چشم و روبرو دیدن موصوف باشد. و به ذاتی که کسی غیر از او آن را نمی‌داند و نمی‌شناسد در نزد خلقش معروف باشد.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ دَاوُدَ‌بْنِ‌الْقَاسِمِ أَبِی‌هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِیجَعْفَرٍ (علیه السلام) لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ فَقَالَ یَا أَبَاهَاشِمٍ أَوْهَامُ الْقُلُوبِ أَدَقُّ مِنْ أَبْصَارِ الْعُیُونِ أَنْتَ قَدْ تُدْرِکُ بِوَهْمِکَ السِّنْدَ وَ الْهِنْدَ وَ الْبُلْدَانَ الَّتِی لَمْ تَدْخُلْهَا وَ لَا تُدْرِکُهَا بِبَصَرِکَ وَ أَوْهَامُ الْقُلُوبِ لَا تُدْرِکُهُ فَکَیْفَ أَبْصَارُ الْعُیُونِ.
امام باقر (علیه السلام)- داودبن‌قاسم گوید: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ یعنی چه»؟ فرمود: «ای ابوهاشم، توّهم قلب ها دقیق تر از بینایی چشم ها است، تو ممکن است بتوانی با وهم خویش، سِند و هند و سرزمین هایی را که وارد آن‌ها نشده‌ای درک کنی، ولی با بینایی‌ات نمی‌توانی آن‌ها را درک کنی و توّهم قلب ها آن را درک نمی‌کند، چه برسد به بینایی چشم ها».
الرضا (علیه السلام)- فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ قَالَ لَا تُدْرِکُهُ أَوْهَامُ الْقُلُوبُ فَکَیْفَ تُدْرِکُهُ أَبْصَارُ الْعُیُونِ.
امام رضا (علیه السلام)- لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ، توّهمات دل ها نمی‌تواند او را درک کند، چه برسد به بینایی چشم ها!.
الکاظم (علیه السلام)- فِقْهُ الرِّضَا (علیه السلام)، وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ (علیه السلام) سَأَلْتُهُ عَنْ شَیْءٍ مِنَ الصِّفَاتِ فَقَالَ لَا تَتَجَاوَزُوا مِمَّا فِی الْقُرْآنِ أَرْوِی أَنَّهُ قُرِئَ بَیْنَ یَدَیِ الْعَالِمِ (علیه السلام) قَوْلُهُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ فَقَالَ إِنَّمَا عَنَی أَبْصَارَ الْقُلُوبِ وَ هِیَ الْأَوْهَامُ فَقَالَ لَا تُدْرِکُ الْأَوْهَامُ کَیْفِیَّتَهُ وَ هُوَ یُدْرِکُ کُلَّ وَهْمٍ وَ أَمَّا عُیُونُ الْبَشَرِ فَلَا تَلْحَقُهُ لِأَنَّهُ لَا یَحِلُّ فَلَا یُوصَفُ هَذَا مَا نَحْنُ عَلَیْهِ کُلُّنَا.
امام کاظم (علیه السلام)- در فقه الرّضا (علیه السلام) روایت است: از امام کاظم (علیه السلام) درباره‌ی چیزی از صفات [خداوند] پرسیدم. فرمود: «از آنچه در قرآن است تجاوز نکنید». روایت می‌کنم که پیش ایشان این کلام خداوند لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ خوانده شد، فرمود: «[خداوند] چشم قلبها را قصد کرده است و آن وهم‌ها [و خیال‌ها] است». سپس فرمود: «وهم‌ها چگونگی او را درک نمی‌کنند ولی او هر وهمی را درک میکند و امّا چشم‌های بشر، خدا را درک نمی‌کند چون خدا [نامحدود است؛ و در جایی] وارد نمی‌شود؛ در نتیجه توصیف نمی‌شود». این چیزی است که ما همه به آن اعتقاد داریم.
الرّضا (علیه السلام)- عَنِ الْأَشْعَثِ‌بْنِ‌حَاتِمٍ قَالَ قَالَ ذُو الرِّئَاسَتَیْن قُلْتُ لِأَبِی‌الحسن‌الرضا (علیه السلام) جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَمَّا اخْتَلَفَ فِیهِ النَّاسُ مِنَ الرُّؤْیَهًِْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لَا یُرَی فَقَالَ یَا أَبَاالْعَبَّاسِ مَنْ وَصَفَ اللَّهَ بِخِلَافِ مَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ فَقَدْ أَعْظَمَ الْفِرْیَهًَْ عَلَی اللَّهِ قَالَ اللَّهُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ هَذِهِ الْأَبْصَارُ لَیْسَتْ هِیَ الْأَعْیُنَ إِنَّمَا هِیَ الْأَبْصَارُ الَّتِی فِی الْقُلُوبِ لَا تَقَعُ عَلَیْهِ الْأَوْهَامُ وَ لَا یُدْرَکُ کَیْفَ هُوَ.
امام رضا (علیه السلام)- اشعث‌بن‌حاتم گوید: ذوالرئاستین نقل میکند: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «فدایت شوم، مرا درباره‌ی اختلاف مردم در رؤیت [خدا]، مطّلع ساز؛ برخی از آنان می‌گویند: قابل رؤیت نیست». فرمود: «ای ابوالعباس! هرکه خدا را برخلاف آنچه را که خدا خود را توصیف کرده است، توصیف کند، بر خدا سخت افترا بسته است، چرا که خداوند میفرماید: لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ و این بینایی‌ها با چشم ها نیست، بلکه چشم هایی است که در دل است. خدا نمی‌تواند مورد توهّمات واقع شود و نمی‌توان کیفیّت او را درک کرد».
الرّضا (علیه السلام)- مَنْ وَصَفَ اللَّهَ تَعَالَی بِخِلَافِ مَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ فَقَدْ أَعْظَمَ الْفِرْیَهًَْ عَلَی اللَّهِ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ أَیِ الْأَبْصَارُ الَّتِی فِی الْقُلُوبِ وَ لَیْسَتْ هِیَ الْأَعْیُنَ أَیْ لَا یَقَعُ عَلَیْهِ الْأَوْهَامُ وَ لَا یُدْرَکُ کَیْفَ هُوَ.
امام رضا (علیه السلام)- هرکس خدای تعالی را برخلاف آنچه خداوند خود را به آن توصیف فرموده توصیف کند، دروغ بزرگی را به خدا نسبت داده است. لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ یعنی چشمهایی که در قلبها است. یعنی وهم‌ها و خیال‌ها نمی‌توانند او را درک کنند و درک نمی‌شود که او چگونه است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ السَّعْدَانِیِ أَنَّ رَجُلًا أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِنِّی قَدْ شَکَکْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ حین أَجِدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ* إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ وَ یَقُولُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ فَقَال أمیرالمؤمنین (علیه السلام) وَ أَمَّا قَوْلُهُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ فَهُوَ کَمَا قَالَ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ لَا تُحِیطُ بِهِ الْأَوْهَامُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ یَعْنِی یُحِیطُ بِهَا وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ ذَلِکَ مَدْحٌ امْتَدَحَ بِهِ رَبُّنَا نَفْسَهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ تَقَدَّسَ عُلُوّاً کَبِیرا.
امام علی (علیه السلام)- ابومعمر سعدانی نقل میکند: شخصی به خدمت امام علی (علیه السلام) آمد و عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین (علیه السلام) من در کتاب منزل خدا شک کرده‌ام آنگاه که خدای عزّوجلّ را می‌یابم که می‌گوید: [آری] در آن روز صورت‌هایی شاداب و مسرور است، و به پروردگارش می‌نگرد!. (قیامت/۲۳۲۲). و می‌گوید: لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الخَبِیرُ». [امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود]: «این مدح و ستایشی است که پروردگار ما نفس خود را به تبارک‌وتعالی و تقدّس و برتری‌جویی و بزرگی ستوده است».
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- وَ قَوْلُهُ لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ أَیْ لَا تُحِیطُ بِهِ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ أَیْ یُحِیطُ بِهَا وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- کلام خداوند لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ؛ یعنی [چشمها] به او احاطه ندارد. وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ؛ یعنی به آن‌ها احاطه دارد و همه چیز را آفریده است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- سُئِلَ أَمِیرُالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) فَقِیلَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ فَقَالَ وَ کَیْفَ أَعْبُدُ مَنْ لَمْ أَرَهُ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَهًِْ الْعِیَانِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ فَإِذَا کَانَ الْمُؤْمِنُ یَرَی رَبَّهُ بِمُشَاهَدَهًِْ الْبَصَرِ فَإِنَّ کُلَّ مَنْ جَازَ عَلَیْهِ الْبَصَرُ وَ الرُّؤْیَهًُْ فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ لَا بُدَّ لِلْمَخْلُوقِ مِنَ الْخَالِقِ فَقَدْ جَعَلْتَهُ إِذاً مُحْدَثاً مَخْلُوقاً وَ مَنْ شَبَّهَهُ بِخَلْقِهِ فَقَدِ اتَّخَذَ مَعَ اللَّهِ شَرِیکاً وَیْلَهُمْ أَ وَ لَمْ یَسْمَعُوا یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ.
امام علی (علیه السلام)- از امیرالمؤمنین (علیه السلام) سؤال شد: «ای برادر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آیا خدایت را دیده‌ای»؟ فرمود: «چگونه پرستش کنم خدای را که ندیده‌ام، چشمان در ظاهر و آشکارا او را نبینند ولی دلها به حقیقت ایمان، او را ببینند، و اگر بنا شود مؤمن خدای خود را به چشم ببیند، پس هرکه به چشم دیده شود او آفریده شده و مخلوق [دیگری] است، و هر مخلوقی را آفریدگار و خالقی است، و دراین‌صورت تو خدا را آفریده شده و مخلوق قرار داده‌ای، و هرکه خدا را به مخلوق تشبیه کند برای خدا شریک قرار داده، وای بر ایشان آیا نشنیده‌اند گفتار خدای تعالی را [که میفرماید]: لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ».
السّجّاد (علیه السلام)- لَا یُوصَفُ اللَّهُ بِمُحْکَمِ وَحْیِهِ عَظُمَ رَبُّنَا عَنِ الصِّفَهًِْ وَ کَیْفَ یُوصَفُ مَنْ لَا یُحَدُّ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ.
امام سجاد (علیه السلام)- خداوند با وحی محکم خویش توصیف نمی‌شود و پروردگار ما بزرگ‌تر از این است که توصیف شود و چگونه آنکه حدّی برای آن نمی‌توان قائل شد، توصیف شود، درحالی‌که اوست که چشمان را درک میکند [و بر آن‌ها سیطره دارد] لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ.
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخُرَاسَانِیِّ خَادِمِ الرِّضَا (علیه السلام) قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ مِنَ الزَّنَادِقَهًِْ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ (علیه السلام) وَ عِنْدَهُ جَمَاعَهًٌْ: ... قَالَ السَّائِلُ رَحِمَکَ اللَّهُ فَأَوْجِدْنِی کَیْفَ هُوَ وَ أَیْنَ هُوَ قَالَ وَیْلَکَ إِنَّ الَّذِی ذَهَبْتَ إِلَیْهِ غَلَطٌ هُوَ أَیَّنَ الْأَیْنَ وَ کَانَ وَ لَا أَیْنَ وَ هُوَ کَیَّفَ الْکَیْفَ وَ کَانَ وَ لَا کَیْفَ وَ لَا یُعْرَفُ بِکَیْفُوفِیَّهًٍْ وَ لَا بِأَیْنُونِیَّهًٍْ وَ لَا یُدْرَکُ بِحَاسَّهًٍْ وَ لَا یُقَاسُ بِشَیْءٍ قَالَ الرَّجُلُ فَإِذاً إِنَّهُ لَا شَیْءَ إِذْ لَمْ یُدْرَکْ بِحَاسَّهًٍْ مِنَ الْحَوَاسِّ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) وَیْلَکَ لَمَّا عَجَزَتْ حَوَاسُّکَ عَنْ إِدْرَاکِهِ أَنْکَرْتَ رُبُوبِیَّتَهُ وَ نَحْنُ إِذَا عَجَزَتْ حَوَاسُّنَا عَنْ إِدْرَاکِهِ أَیْقَنَّا أَنَّهُ رَبُّنَا وَ أَنَّهُ شَیْءٌ بِخِلَافِ الْأَشْیَاءِ وَ فِیهِ بَعدَ سُطُورٍ: قَالَ الرَّجُلُ فَلِمَ احْتَجَبَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) إِنَّ الْحِجَابَ عَلَی الْخَلْقِ لِکَثْرَهًِْ ذُنُوبِهِمْ فَأَمَّا هُوَ فَلَا یَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَهًٌْ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ قَالَ فَلِمَ لَا یُدْرِکُهُ حَاسَّهًُْ الْأَبْصَارِ قَالَ لِلْفَرْقِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ الَّذِینَ تُدْرِکُهُمْ حَاسَّهًُْ الْأَبْصَارِ مِنْهُمْ وَ مِنْ غَیْرِهِمْ ثُمَّ هُوَ أَجَلُّ مِنْ أَنْ یُدْرِکَهُ بَصَرٌ أَوْ یُحِیطَهُ وَهْمٌ.
امام رضا (علیه السلام)- محمدبن‌عبد اللَّه خراسانی خادم حضرت امام رضا (علیه السلام) که گفت: مردی زندیق بر آن حضرت وارد شد، و گروهی نیز حضور داشتند ... زندیق گفت: «خداوند به تو لطف و رحمت فرماید، برایم توضیح بده که خدا چگونه است؟ و کجاست»؟ حضرت فرمود: «وای بر تو! آنچه تو گمان کرده‌ای غلط است، او جا و مکان را ایجاد کرده است، او بود ولی هیچ جا و مکانی وجود نداشت، کیفیّت را او ایجاد کرده است، او بود و هیچ چگونگی و کیفیّتی وجود نداشت، لذا با کیفیّت یا جا و مکان و حواسّ قابل درک نیست و به هیچ چیز شبیه نمی‌باشد». مرد گفت: «حال که با هیچ حسّی از حواسّ پنجگانه قابل درک نیست پس اصلا نیست». حضرت فرمود: «وای بر تو! چون حواسّت از درک او عاجز است، ربوبیّت او را انکار می‌کنی؟ و حال آنکه ما وقتی از ادراکش عاجز می‌شویم یقین می‌کنیم که او ربّ ما است، و او چیزی بر خلاف سایر اشیاء است». مرد گفت: «پس بگو خدا چه زمانی، بوده است»؟ حضرت فرمود: «تو به من بگو، خداوند کِی نبوده است تا بگویم از کِی بوده است». مرد پرسید: «چه دلیلی بر وجود خدا هست»؟ حضرت فرمود: «وقتی به جسدم می‌نگرم و می‌بینم نمی‌توانم در طول و عرض چیزی از آن کم کنم یا بر آن بیفزایم و سختی‌ها را از آن دفع کنم و چیزی به سود آن انجام دهم، می‌فهمم که این ساختمان بنا کننده‌ای دارد و به او معتقد می‌شوم، علاوه بر اینکه دوران فلک را به امر و قدرتش و ایجاد شدن ابرها و گردش بادها و حرکت ماه و خورشید و ستارگان و سایر آیات عجیب و متقن الهی را می‌بینم، و لذا می‌فهمم که اینها همه تقدیرکننده و ایجادکننده‌ای دارد». مرد پرسید: «پس چرا پنهان است»؟ حضرت فرمود: «در پرده بودن او از خلق، به خاطر گناهان بسیار آنهاست، امّا خود او هیچ چیز پنهانی در شب و روز، برایش پنهان نیست». پرسید: «پس چرا چشم، او را نمی‌بیند»؟ حضرت فرمود: «برای اینکه فرقی باشد بین او و بین خلقش که قابل رؤیت هستند. مضافا به اینکه شأن او اجل از این است که چشم او را ببیند و یا فکر او را درک نماید یا عقل، او را ادراک کند».
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) أَسْأَلُهُ عَنِ الرُّؤْیَهًِْ وَ مَا تَرْوِیهِ الْعَامَّهًُْ وَ الْخَاصَّهًُْ وَ سَأَلْتُهُ أَنْ یَشْرَحَ لِی ذَلِکَ فَکَتَبَ بِخَطِّهِ اتَّفَقَ الْجَمِیعُ لَا تَمَانُعَ بَیْنَهُمْ أَنَّ الْمَعْرِفَهًَْ مِنْ جِهَهًِْ الرُّؤْیَهًِْ ضَرُورَهًٌْ فَإِذَا جَازَ أَنْ یُرَی اللَّهُ بِالْعَیْنِ وَقَعَتِ الْمَعْرِفَهًُْ ضَرُورَهًًْ ثُمَّ لَمْ تَخْلُ تِلْکَ الْمَعْرِفَهًُْ مِنْ أَنْ تَکُونَ إِیمَاناً أَوْ لَیْسَتْ بِإِیمَانٍ فَإِنْ کَانَتْ تِلْکَ الْمَعْرِفَهًُْ مِنْ جِهَهًِْ الرُّؤْیَهًِْ إِیمَاناً فَالْمَعْرِفَهًُْ الَّتِی فِی دَارِ الدُّنْیَا مِنْ جِهَهًِْ الِاکْتِسَابِ لَیْسَتْ بِإِیمَانٍ لِأَنَّهَا ضِدُّهُ فَلَا یَکُونُ فِی الدُّنْیَا مُؤْمِنٌ لِأَنَّهُمْ لَمْ یَرَوُا اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ تِلْکَ الْمَعْرِفَهًُْ الَّتِی مِنْ جِهَهًِْ الرُّؤْیَهًِْ إِیمَاناً لَمْ تَخْلُ هَذِهِ الْمَعْرِفَهًُْ الَّتِی مِنْ جِهَهًِْ الِاکْتِسَابِ أَنْ تَزُولَ وَ لَا تَزُولُ فِی الْمَعَادِ فَهَذَا دَلِیلٌ عَلَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَا یُرَی بِالْعَیْنِ إِذِ الْعَیْنُ تُؤَدِّی إِلَی مَا وَصَفْنَاهُ.
امام رضا (علیه السلام)- محمّدبن‌عبید گوید: به امام رضا (علیه السلام) نامه نوشتم و درباره‌ی دیدن خدا و آنچه عامّه و خاصّه روایت کرده‌اند سؤال کردم و خواستم که این مطلب را برایم شرح دهد، حضرت به خط خود نوشت: «همه اتّفاق دارند و اختلافی میان آن‌ها نیست که شناسایی از راه دیدن ضروری و قطعی است، پس اگر درست باشد که خدا به چشم دیده می‌شود، قطعا شناختن او حاصل می‌شود، آنگاه این شناختن بیرون از این نیست که یا ایمان است و یا ایمان نیست، اگر این شناسایی از راه دیدن ایمان باشد، پس شناسایی در دنیا که از راه کسب دلیل است ایمان نمی‌باشد؛ زیرا این شناسایی ضد آن است و باید در دنیا مؤمنی وجود نداشته باشد. زیرا ایشان خدای را ندیده‌اند و اگر شناسایی از راه دیدن ایمان نباشد، شناسایی از راه کسب دلیل بیرون از آن نیست که یا در معاد نابود می‌شود و و یا نابود نمی‌شود، این دلیل است بر اینکه خدای عزّوجلّ به چشم دیده نمی‌شود زیرا دیدن به چشم به آنچه گفتیم می‌رسد».
الصّادق (علیه السلام)- إِیَّاکُمْ وَ التَّفَکُّرَ فِی اللَّهِ فَإِنَّ التَّفَکُّرَ فِی اللَّهِ لَا یَزِیدُ إِلَّا تِیهاً إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ لَا یُوصَفُ بِمِقْدَارٍ.
امام صادق (علیه السلام)- مبادا درباره‌ی خدا اندیشه کنید که اندیشه در خدا جز گمراهی نمی‌افزاید. به‌راستی چشمها توان درک خدای عزّوجلّ را ندارند و او را نمی‌توان اندازه گرفت.
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی قَالَ: سَأَلَنِی أَبُو قُرَّهًَْ الْمُحَدِّثُ أَنْ أُدْخِلَهُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) فَاسْتَأْذَنْتُهُ فِی ذَلِکَ فَأَذِنَ لِی فَدَخَلَ عَلَیْهِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْأَحْکَامِ حَتَّی بَلَغَ سُؤَالُهُ التَّوْحِید. فَقَالَ أَبُوقُرَّهًَْ إِنَّا رُوِّینَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَسَمَ الرُّؤْیَهًَْ وَ الْکَلَامَ بَیْنَ اثْنَیْنِ فَقَسَمَ لموسی (علیه السلام) الْکَلَامَ وَ لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) الرُّؤْیَهًَْ فَقَالَ أَبُوالحَسَنِ (علیه السلام) فَمَنِ الْمُبَلِّغُ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَی الثَّقَلَیْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ. وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً. وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ أَ لَیْسَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) قَالَ بَلَی قَالَ فَکَیْفَ یَجِیءُ رَجُلٌ إِلَی الْخَلْقِ جَمِیعاً فَیُخْبِرُهُمْ أَنَّهُ جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَنَّهُ یَدْعُوهُمْ إِلَی اللَّهِ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ یَقُولُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ. وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً. وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ثُمَّ یَقُولُ أَنَا رَأَیْتُهُ بِعَیْنِی وَ أَحَطْتُ بِهِ عِلْماً وَ هُوَ عَلَی صُورَهًِْ الْبَشَرِ أَ مَا یَسْتَحْیُونَ مَا قَدَرَتِ الزَّنَادِقَهًُْ أَنْ تَرْمِیَهُ بِهَذَا أَنْ یَکُونَ یَأْتِی عَنِ اللَّهِ بِشَیْءٍ ثُمَّ یَأْتِی بِخِلَافِهِ مِنْ وَجْهٍ آخَر قَالَ أَبُو قُرَّهًَْ فَإِنَّهُ یَقُولُ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) إِنَّ بَعْدَ هَذِهِ الْآیَهًِْ مَا یَدُلُّ عَلَی مَا رَأَی حَیْثُ قَالَ ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی یَقُولُ مَا کَذَبَ فُؤَادُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) مَا رَأَتْ عَیْنَاهُ ثُمَّ أَخْبَرَ بِمَا رَأَی فَقَالَ لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری فَآیَاتُ اللَّهِ غَیْرُ اللَّهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً فَإِذَا رَأَتْهُ الْأَبْصَارُ فَقَدْ أَحَاطَتْ بِهِ الْعِلْمَ وَ وَقَعَتِ الْمَعْرِفَهًُْ فَقَالَ أَبُو قُرَّهًَْ فَتُکَذِّبُ بِالرِّوَایَاتِ فَقَالَ أَبُوالْحَسَنِ (علیه السلام) إِذَا کَانَتِ الرِّوَایَاتُ مُخَالِفَهًًْ لِلْقُرْآنِ کَذَّبْتُهَا وَ مَا أَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ أَنَّهُ لَا یُحَاطُ بِهِ عِلْماً وَ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ.
امام رضا (علیه السلام)- صفوان‌بن‌یحیی گوید: ابوقرّه محدِّث از من خواست که او را بر امام رضا (علیه السلام) وارد کنم. از وی اجازه خواستم و اجازه داد، پس بر او وارد شد و درباره‌ی حلال و حرام و احکام سؤال کرد تا اینکه به توحید رسید. ابوقرّه گفت: «برای ما روایت شده است که خدا رؤیت و کلام را میان دو پیامبر تقسیم کرده است، کلام نصیب موسی (علیه السلام)، و رؤیت نصیب محمّد (صلی الله علیه و آله) شد». امام رضا (علیه السلام) فرمود: «پس چه کسی از طرف خدا به ثقلین از جنّ و انس، ابلاغ می کند که لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ. وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً (طه/۱۱۰). وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ (شوری/۱۱). آیا این ابلاغ‌کننده، محمّد (صلی الله علیه و آله) نیست»؟ گفت: «بلی». فرمود: «چگونه مردی برای تمامی مردم فرستاده می‌شود و به آنان خبر می‌دهد که از جانب خدا آمده است و اینکه او آنان را از جانب خدا به خدا و به دستور خدا دعوت میکند و می‌گوید: لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ. وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً (طه/۱۱۰). وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ (شوری/۱۱). سپس می‌گوید: «من با چشم خود او را دیدم و علم من به او احاطه کرده است و او بر صورت بشر است»؟! آیا حیاء نمی‌کنند؟! زندیقان نتوانستند این تهمت را به او بزنند که چیزی را از جانب خدا بیاورد و سپس چیز دیگری را برخلاف آن و به صورتی دیگر بیاورد»؟! ابوقرّه گفت: «خدای تبارک‌وتعالی می فرماید: و بار دیگر نیز او را مشاهده کرد. (نجم/۱۳)». امام رضا (علیه السلام) فرمود: «دنباله‌ی این آیه بر آنچه دیده است دلالت میکند، آنجا که میفرماید: قلب [پاک او] در آنچه دید هرگز دروغ نگفت. (نجم/۱۱). قلب محمّد (صلی الله علیه و آله) آنچه را که چشمش دید، تکذیب نکرد؛ سپس در مورد آنچه را دیده است خبر داده و فرموده است: او پاره‌ای از آیات و نشانه‌های بزرگ پروردگارش را دید!. (نجم/۱۸). پس آیات خدا غیر از خدا است و خدا فرمود: ولی آن‌ها به [علم] او احاطه ندارند!. (طه/۱۱۰). پس هرگاه چشم ها او را می‌بیند، علم نیز به او احاطه میکند و معرفت حاصل می‌شود». ابوقرّه گفت: «پس روایات را تکذیب می‌کنید»؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: «اگر روایات مخالف قرآن باشد، آن را (یعنی روایات را) تکذیب می‌کنم و آنچه مسلمانان بر آن اجماع دارند این است که علم نمی‌تواند به او احاطه کند، وَ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ. وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ».