آیه وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلى فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ [16]
و هركس در آن‌هنگام به آن‌ها پشت كند به غضب خدا گرفتار خواهد شد و جايگاه او جهنّم است، و چه بدجايگاهى است! مگر آنكه هدفش از كناره‌گيرى، تجديد نيرو براى حمله [ی مجدّد] و يا پيوستن به گروهى [از مجاهدان] باشد.
الکاظم (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌أُسَامَهًَْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ (علیه السلام) فِی حَدِیث أَنَّهُ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ قَالَ مُتَطَرِّداً یُرِیدُ الْکَرَّهًَْ عَلَیْهِمْ وَ مُتَحَیِّزاً یَعْنِی مُتَأَخِّراً إِلَی أَصْحَابِهِ مِنْ غَیْرِ هَزِیمَهًٍْ فَمَنِ انْهَزَمَ حَتَّی یَجُوزَ صَفَّ أَصْحَابِهِ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ.
امام کاظم ( زید شحّام از امام کاظم (روایت می‌کند که در تفسیر إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ؛ فرمود: «[متحرّف] یعنی کسی که [از میدان نبرد] کناره‌گیری می‌کند و هدفش [از این کار] این است که دوباره به دشمن حمله‌ور شود و متحیّز؛ یعنی کسی که به قصد پیوستن به همرزمانش، نه به قصد گریختن عقب‌نشینی می‌کند و [امّا] کسی که بگریزد به طوری‌که از صف همرزمانش عبور کند به غضب خدا گرفتار خواهد شد».
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتَالٍ یَعْنِی یَرْجِعُ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ یَعْنِی یَرْجِعُ إِلَی صَاحِبِهِ وَ هُوَ الرَّسُولُ (صلی الله علیه و آله) أَوِ الْإِمَامُ فَقَدْ کَفَرَ وَ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ؛ یعنی [کسی که] دوباره [به کارزار] برمی‌گردد؛ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ؛ یعنی [کسی که] به‌سوی صاحب اختیارش که پیامبر (یا امام (باشد، برگردد. [کسی که به دشمن پشت کرده و فرار کند] قطعاً کفر ورزیده است؛ و باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ وَ مَأْواهُ جهنّم وَ بِئْسَ الْمصِیر.
الجواد (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ‌بْنِ‌عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی‌مُوسَی‌بْنَ‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) یَقُول:} دَخَلَ عَمْرُوبْنُ‌عُبَیْدٍ عَلَی أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ ثُمَّ أَمْسَکَ فَقَالَ لَهُ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) مَا أَسْکَتَکَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْکَبَائِرَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ نَعَمْ یَا عَمْرُو أَکْبَرُ الْکَبَائِرِ ... وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ.
امام جواد ( عبدالعظیم حسنی گوید: امام جواد (با من صحبت می‌کرد، فرمود: شنیدم پدرم فرمود: از پدرم موسی‌بن‌جعفر (شنیدم که می‌فرمود: عمروبن‌عبید نزد امام صادق (آمد چون سلام کرد و نشست این آیه را خواند: الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ، سپس از سخن بازایستاد. امام صادق (به او فرمود: «چرا سکوت کردی»؟ گفت: «دوست دارم گناهان کبیره را از کتاب خدای عزّوجلّ بدانم». فرمود: «آری، ای عمرو! بزرگترین گناهان کبیره ... فرار از جهاد است، زیرا خدای عزّوجلّ می‌فرماید: وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ وَ مَأْواهُ جهنّم وَ بِئْسَ المَصِیرُ».
الکاظم (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌أُسَامَهًَْ الشَّحَّامِ قَال: قُلْتُ لِأَبِی‌الْحَسَنِ (علیه السلام) إِنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا مَنَعَ عَلِیّاً (علیه السلام) إِنْ کَانَ لَهُ حَقٌّ أَنْ یَقُومَ بِحَقِّهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُکَلِّفْ هَذَا أَحَداً إِلَّا نَبِیَّهُ فَقَالَ فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ قَالَ لِغَیْرِهِ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَعَلِیٌّ (علیه السلام) لَمْ یَجِدْ فِئَهًًْ وَ لَوْ وَجَدَ فِئَهًًْ لَقَاتَلَ.
امام کاظم ( زید شحّام گوید: به امام کاظم (عرض کردم: «[عوام] می‌گویند: «اگر حقّ با علی (بود چرا از حقّ خویش دفاع نکرد»؟ امام کاظم (در جواب فرمود: «خداوند کسی را تا این اندازه مکلّف نکرد مگر پیامبرش (را که به او فرمود: در راه خدا پیکار کن! تنها مسئولِ وظیفه‌ی خود هستی. (نساء/۸۴) و به دیگران فرموده است: إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ. و علی (گروهی [مجاهد برای پیکار و گرفتن حقّ خود] نیافت که اگر می‌یافت هرآینه [به کمک آن‌ها برای گرفتن حقّش] پیکار می‌نمود».
الکاظم (علیه السلام)- عَنْ أَبِی أُسَامَهًَْ الشَّحَّامِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ (علیه السلام): جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا مَنَعَ عَلِیّاً (علیه السلام) إِنْ کَانَ لَهُ حَقٌّ أَنْ یَقُومَ بِحَقِّهِ. فَقَالَ: إِنَ اللَّهَ لَمْ یُکَلِّفْ هَذَا أَحَداً إِلَّا نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) قَالَ لَهُ: فَقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ لَا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ قَالَ لِغَیْرِهِ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَی فِئَةٍ فَعَلِیٌّ (علیه السلام) لَمْ یَجِدْ فِئَهًًْ وَ لَوْ وَجَدَ فِئَهًًْ لَقَاتَلَ. ثُمَّ قَالَ: لَوْ کَانَ جَعْفَرٌ وَ حَمْزَهًُْ حَیَّیْنِ إِنَّمَا بَقِیَ رَجُلَانِ. قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَی فِئَةٍ قَالَ: مُتَطَرِّداً یُرِیدُ الْکَرَّهًَْ عَلَیْهِمْ وَ مُتَحَیِّزاً یَعْنِی مُتَأَخِّراً إِلَی أَصْحَابِهِ مِنْ غَیْرِ هَزِیمَهًٍْ فَمَنِ انْهَزَمَ حَتَّی یَجُوزَ صَفَّ أَصْحَابِهِ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ.
امام کاظم ( زیدشحّام گوید: به امام کاظم (عرض کردم: «فدایت شوم! می‌گویند، اگر علی (حقّ داشت، چرا حقّش را نگرفت»؟ فرمود: «همانا خدا جز پیامبرش (کسی را به این کار مأمور نساخته است. خداوند به وی فرمود: در راه خدا پیکار کن! تنها مسئولِ وظیفه‌ی خود هستی. (نساء/۸۴) و به دیگران فرمود: إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَی فِئَةٍ. علی (گروهی را نیافته بود و اگر می‌یافت، می‌جنگید». سپس فرمود: «اگر جعفر و حمزه زنده بودند، دو مرد باقی مانده بودند». خداوند متعال فرمود: مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَی فِئَةٍ؛ می گریزد، درحالی‌که می‌خواهد به آنان حمله کند یا متحیّز است؛ یعنی از اصحابش عقب مانده است، بی‌آنکه فرار کند. پس هرکه فرار کند تا اینکه صف همرزمانش را پشت‌سر بگذارد، دچار غضب و خشم خدا می‌گردد».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سُلَیْمَانَ‌بْنِ‌خَالِدٍ قَال: قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَوْلَ النَّاسِ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) إِنْ کَانَ لَهُ حَقٌّ فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یَقُومَ بِهِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُکَلِّفْ هَذَا إِلَّا إِنْسَاناً وَاحِداً رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ فَلَیْسَ هَذَا إِلَّا لِلرَّسُولِ (صلی الله علیه و آله) وَ قَالَ لِغَیْرِهِ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَلَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ فِئَهًٌْ یُعِینُونَهُ عَلَی أَمْرِهِ.
امام صادق ( سلیمان‌بن‌خالد گوید: به امام صادق (عرض کردم: «مردم می‌گویند اگر علی (حقّی [در خلافت] داشت چرا قیام نکرد [تا حقّ خویش را بگیرد]»؟ آن حضرت (فرمود: «خدای متعال این موضوع را [به تنهایی قیام‌کردن بدون اینکه کمکی داشته باشد] فقط به یک نفر واجب کرده بود آن هم رسول خدا (می‌باشد [و در این‌باره] خدای متعال فرمود: در راه خدا پیکار کن! تنها مسئول وظیفه‌ی خود هستی! و مؤمنان را [بر این کار]، تشویق نما!. (نساء/۸۴) این تکلیف تنها برای رسول خدا (بود ولی درباره‌ی دیگران فرمود: إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَة سپس امام صادق (فرمود: «در آن روز (غصب خلافت) جمعیّتی نبود که علی (را در امر خلافت یاری کنند».
أمیرالمومنین (علیه السلام)- حُدُودُ الْفُرُوضِ الَّتِی فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ هِیَ خَمْسَهًٌْ مِنْ کِبَارِ الْفَرَائِضِ الصَّلَاهًُْ وَ الزَّکَاهًُْ وَ الْحَجُّ وَ الصَّوْمُ وَ الْوَلَایَهًُْ الْحَافِظَهًُْ لِهَذِهِ الْفَرَائِضِ الْأَرْبَعَهًْ ... وَکِبَارُ حُدُودِ وَلَایَهًِْ الْإِمَامِ الْمَفْرُوضِ الطَّاعَهًِْ أَنْ یَعْلَمَ أَنَّهُ مَعْصُومٌ مِنَ الْخَطَاء ... وَ أَنَّه أَشْجَعُ النَّاس ... وَ الْعِلَّهًُْ فِی أَنَّهُ یَجِبُ أَنْ یَکُونَ أَشْجَعَ النَّاسِ لِأَنَّهُ فِئَهًُْ الْمُسْلِمِینَ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ فِی الْحُرُوبِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ أَشْجَعَهُمْ لَمْ یُؤْمَنْ مِنْهُ أَنْ یَهْرُبَ وَ یَفِرَّ مِنَ الزَّحْفِ وَ یُسَلِّمَهُمْ لِلْقَتْلِ وَ الْعَطَبِ فَیَبُوءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ کَمَا قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ فَلَا یَجُوزُ أَنْ یَفِرَّ مِنَ الْحَرْبِ وَ یَبُوءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّه.
امام علی ( حدود واجبات خدا که بر خلقش واجب نموده از فرائض بزرگ پنج چیز است؛ نماز و زکات و حجّ و روزه و ولایت که نگهبان این چهار فریضه است. مسائل بزرگ ولایت امام مفترض‌الطّاعه عبارت از این است که آن امام باید معصوم باشد و خطا و لغزش از آن صادر نگردد، دلیرترین مردم باشد؛ جهت دلیر بودنش آن است که امام مرکز ستاد مسلمان‌هاست که در جبهه‌های نبرد به او بازمی‌گردند؛ اگر شجاع‌تر از همه نباشد، از اینکه بگریزد و از جبهه فراری شود ایمن نمی‌باشد و آنان را به کشتن و نابودی می‌دهد و دچار خشم خدا می‌شود.
الصّادق (علیه السلام)- وَ أَمَّا اللَّوَاتِی فِی صِفَاتِ ذَاتِهِ فَإِنَّهُ یَجِبُ أَنْ یَکُونَ أَزْهَدَ النَّاسِ وَ أَعْلَمَ النَّاسِ وَ أَشْجَعَ النَّاس ... وَ إِذَا لَمْ یَکُنْ أَشْجَعَ النَّاسِ سَقَطَ فَرْضُ إِمَامَتِهِ لِأَنَّهُ فِی الْحَرْبِ فِئَهًٌْ لِلْمُسْلِمِینَ فَلَوْ فَرَّ لَدَخَلَ فِیمَنْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ الله.
امام صادق ( امّا صفاتی که برای خود امام است عبارت است از اینکه؛ امام باید زاهدترین، عالم‌ترین و شجاع‌ترین مردم باشد و اگر شجاع‌ترین مردم نباشد وجوب امامتش ساقط می‌گردد؛ چراکه امام در هنگامه‌ی پیکار، پناه مسلمانان است و اگر فرار نماید مصداق این آیه می‌شود: وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ زُرَارَهًَْ عَنْ أَحَدِهِمَا (علیها السلام) قُلْتُ الزُّبَیْرُ شَهِدَ بَدْراً قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنَّهُ فَرَّ یَوْمَ الْجَمَلِ فَإِنْ کَانَ قَاتَلَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَدْ هَلَکَ بِقِتَالِهِ إِیَّاهُمْ وَ إِنْ کَانَ قَاتَلَ کُفَّاراً فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ حِینَ وَلَّاهُمْ دُبُرَهُ.
امام باقر ( زراره گوید: به امام باقر (عرض کردم: «آیا زبیر در بدر حضور داشت»؟ فرمود: «بلی، امّا در جنگ جمل فرار کرد. اگر برعلیه مؤمنان جنگیده باشد، به سبب جنگ با آنان به هلاکت می‌رسد و اگر برعلیه کافران جنگیده باشد، سرنوشت او غضب و خشم خداست؛ چراکه از صحنه‌ی جنگ با آنان فرار کرده است».