آیه ۲۵۳ - سوره بقره

امام صادق (علیه السلام) أبوعمر زبیری گوید: به امام صادق (علیه السلام) گفتم: «ای عالم! من ایمان ناقص و کامل را فهمیدم. پس افزایش آن از کجا حاصل می‌شود»؟ پس [امام (علیه السلام)] سخن خدای عزّوجلّ را خواند: و هنگامی که سوره‌ای نازل می‌شود، بعضی از آنان [به دیگران] می‌گویند: «این سوره، ایمان کدام یک از شما را افزون ساخت؟!» [به آنها بگو:] امّا کسانی که ایمان آورده‌اند، بر ایمانشان افزوده و آنها [به فضل و رحمت الهی] خوشحالند. و امّا آنها که در دل‌هایشان بیماری است، پلیدی بر پلیدیشان افزوده‌است. (توبه/۱۲۵۱۲۴) ما به حق، تو را از ایشان خبر می‌دهیم ایشان گروهی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایتشان افزودیم و اگر همه یک چیز بودند و افزایش و کاهشی در آن نبود، پس کسی بر دیگری رجحانی نداشت و همه‌ی نعمت‌ها و همه‌ی انسانها برابر بودند و برتری از بین می‌رفت. ولی [قاعده این است که] با تکمیل ایمان مؤمنین به بهشت وارد می‌شوند و مؤمنین به نسبت فزونی ایمانشان نزد پروردگار مرتبه و درجه می‌گیرند و آنان که افراط کردند به‌سبب ایمان کم، به آتش دوزخ وارد می‌شوند. گفت: عرض کردم: «آیا ایمان از مراتب و درجات مختلفی برخوردار است که مؤمنین به‌واسطه‌ی آن نزد پروردگار بر یکدیگر برتری می‌یابند»؟ فرمود: «بله». گفتم: «رحمت خداوند بر شما! آن را برای من توصیف کن تا بفهمم». امام (علیه السلام) فرمود: «خداوند بین مؤمنین مسابقه گذاشته است؛ همان‌طورکه روز مسابقه، بر سر بُرد اسب‌های تیزرو شرط می‌بندند و برای هرکدام آن‌ها با توجّه به جلو افتادنش، درجه و رتبه‌ای قرار می‌دهند. سپس خداوند مؤمنین را بر حسب درجه‌ی‌شان در این مسابقه به سمت خود برتری می‌دهد. پس هر یک از مؤمنین در این پیشی‌گرفتن به سمت خدا به حقّ خود می‌رسد و چیزی از حقّ و حقوقشان کم گذاشته‌نمی‌شود. و هیچ سبقت‌گیرنده‌ای بر پیشی‌گیرنده‌ی دیگر و هیچ فردی که فضیلتی به او داده شده، بر فرد دیگری که به او فضیلتی دیگر داده شده، مقدّم نمی‌شود. این است اوضاع ایمان‌آورندگان اوّلین و آخرین‌های این امّت (منظور این است که اگر کسی به دلیل تأخّر زمانی در دوره‌ای متأخّرتر ایمان آورده نسبت به کسی‌که در صدر اسلام زندگی می‌کرده و زودتر ایمان آورده در درجه‌ای پایین‌تر قرار نمی‌گیرد) با یکدیگر رقابت می‌کنند و اگر سبقت‌گرفته بر کسی که از او سبقت گرفته برتری نمی‌داشت، در این صورت یقیناً افراد آخر این امّت [که از لحاظ ایمانی درجه‌ی پائینی داشتند] به افراد پیشقدم [که از لحاظ ایمان بالاترند] ملحق می‌شوند؛ بله و چنانچه سبقت‌گیرندگان در ایمان بر مؤخّرین برتری نداشتند [اگر آن‌ها که زودتر ایمان آوردند از آن‌ها که دیرتر ایمان آوردند، برتری نداشتند]، خداوند آن‌ها را بر ایشان مقدّم می‌داشت. امّا خداوند به‌سبب مراتب ایمان، سبقت‌گیرندگان را مقدّم دانست و به‌جهت کاهلی در ایمان، مقصّرین را به تأخیر انداخت و به‌خاطر آن، کسانی از مؤمنین مؤخّر را می‌بینیم که عملشان نسبت به اوّلی‌ها، نماز، روزه، حج، زکات، جهاد و انفاقشان بیشتر است و اگر نبود سابقه‌ای که برخی از مؤمنین به‌سبب آن، نزد خداوند بر دیگر مؤمنین برتری می‌یافتند، یقیناً آخری‌ها به‌جهت فزونی اعمالشان بر اوّلی‌ها (پیشکسوتان در ایمان به خدا) مقدم می‌شدند ولی خداوند چنین نمی‌پسندد که کسی که آخر است و [دیر ایمان آورده] درجه‌ی افرادی که اوّلند [و زود ایمان آورده‌اند] را درک کند و خداوند از پیشی‌گرفتن کسی‌که او را عقب نگاه داشته یا به تأخیر واداشتن آنکه او را پیشی بخشیده است، ابا کرده». گفتم: «مرا از آنچه که خداوند عزّوجلّ در آن مؤمنین را به پیشی‌گرفتن از یکدیگر فرا خواند، باخبر کنید». سخن خداوند عزّوجلّ را فرمود: «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» و فرمود: «السَّابِقُونَ همان اوّلی‌ها از مهاجر، انصار و کسانی هستند که به خوبی از آنان تبعیّت کردند و خداوند از ایشان و آنان از او راضی می‌باشد. پس با مهاجرین به‌سبب درجه‌ی سبقتشان آغاز کرد. سپس دوّمین گروه را انصار و سوّمین را پیروان خوبشان ذکر کرد. پس هر قومی را به اندازه‌ی مراتب و مدارج آن‌ها نزد خود قرار داد. سپس آن چیزی را که خداوند به سبب آن برخی از اولیائش را بر برخی دیگر برتری داده، ذکر کرد و فرمود: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ ...»

امام علی (علیه السلام) اگر مردم در ایمان با هم مساوی بودند و زیاده و کمی نبود، کسی را بر کسی فضیلت و برتری نبود و مردم با هم برابر بودند؛ مؤمنین، با ایمان کامل وارد بهشت می‌گردند و به درجات بهشت نائل می‌شوند. اگر کسی ایمانش ناقص باشد و یا ایمان خود را از دست بدهد وارد دوزخ می‌شود. کسانی که در ایمان سابقه دارند بر دیگران برتری پیدا می‌کنند. خداوند در قرآنش فرموده است: آنها که سبقت گرفتند و زودتر از همه ایمان آوردند مقرّب می‌باشند. در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: کسانی از مهاجران و انصار که سابقه‌ی ایمان دارند بر دیگران فضیلت دارند و بعد در مقام سوّم، آنهایی که از آن‌ها پیروی کردند دارای فضیلت هستند، در آیه‌ی دیگری فرموده است: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ.

امام علی (علیه السلام) اصبغ‌بن‌نباته می‌گوید: من در روز جمل نزد أمیرالمؤمنین (علیه السلام) ایستاده بودم که مردی نزد آن حضرت آمده و گفت: «ای امیرمؤمنین (علیه السلام)! این مردم با ما در گفتن تکبیر (اللَّه اکبر) و تهلیل (لا إله إلّا اللَّه) و اقامه‌ی نماز شبیه‌اند. پس از چه روی با آنان می‌جنگیم»؟ حضرت فرمود: «بنابر آیه‌ای که در قرآن است». گفت: «ای أمیرمؤمنین (علیه السلام)! ما تمام آیات قرآن را نمی‌دانیم. به ما بیاموز». فرمود: «آیه‌ای که در سوره‌ی بقره است». گفت: «ای أمیرالمؤمنین (علیه السلام)! تمام آیات سوره‌ی بقره را نمی‌دانیم، آن را به ما بیاموز». فرمود: «آیه‌ی تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللهَ یَفْعَلُ ما یُریدُ مراد از اهل ایمان در آیه، ما هستیم و کافران، دشمنان و مخالفین ما را شامل می‌شوند». آن مرد گفت: «به خدای کعبه! که این مردم کافر شدند [که با تو که معدن علم هستی می‌جنگند] سپس بر آنان یورش برده و با آنان جنگید تا به شهادت رسید».

امام باقر (علیه السلام) عمروبن‌أبی‌مقدام از پدرش نقل کرده است که گفت: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «اهل‌سنّت می‌پندارند که چون همه‌ی مردم زیر بار بیعت ابوبکر رفتند، این کار مورد رضایت خدای عزّوجلّ نیز بود و خداوند چنان نیست که امّت محمّد (صلی الله علیه و آله) را پس از او به فتنه اندازد و گمراه کند». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «آیا کتاب خدا (قرآن) را نخوانده‌اند ... وَ لَوْ شاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللهَ یَفْعَلُ ما یُریدُ و همین آیه دلیل است بر اینکه اصحاب محمّد (صلی الله علیه و آله) نیز پس از او اختلاف کردند؛ برخی ایمان داشتند و برخی کافر شدند».