آیه لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في سَبيلِ اللهِ لا يَسْتَطيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ أللهَ بِهِ عَليمٌ [273]
[بهتر است انفاق شما] براى نیازمندانى باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته‌اند؛ و نمى‌توانند [براى تأمین هزینه‌ی زندگى] مسافرتى کنند [و سرمایه‌اى به‌دست‌آورند؛] و افراد ناآگاه آنها را از شدّت خویشتن‌دارى، بى‌نیاز مى‌پندارند؛ امّا آنها را از چهره‌هایشان مى‌شناسى؛ و هرگز با اصرار از مردم درخواست نمى‌کنند. [این است مشخّصات آنها!] و هر چیز خوبى [در راه خدا] انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است.
الباقر (علیه السلام)- نَزَلَتْ الْآیَهًُْ فِی أَصْحَابِ الصُّفَّهًِْ.
امام باقر (علیه السلام) این آیه درباره‌ی اصحاب صفّه (عدّه‌ای از مهاجران که به دلیل فقر در پله‌ای سنگی در مسجد رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) سکونت می‌کردند) نازل شده است.
ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- وَ هُمْ نَحْوٌ مِنْ أَرْبَعِ مِأئَهِ رَجُلٍ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ مَسَاکِنُ بِالْمَدِینَهًِْ وَ لَا عَشَائِرُ یَأْوُونَ إِلَیْهِمْ فَجَعَلُوا أَنْفُسَهُمْ فِی الْمَسْجِدِ وَ قَالُوا نَخْرُجْ فِی کُلِّ سَرِیَّهًٍْ یَبْعَثُهَا رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) فَحَثَّ اللَّهُ النَّاسَ عَلَیْهِمْ فَکَانَ الرَّجُلُ إِذَا أَکَلَ وَ عِنْدَهُ فَضْلٌ أَتَاهُمْ بِهِ إِذَا أَمْسَی.
ابن‌عباس (رحمة الله علیه) آنان نزدیک چهارصد نفر مرد بودند که نه خانه‌ای در شهر مدینه داشتند و نه خانواده و وابستگانی که به آن پناه برند، بنابراین در مسجد اقامت کردند و گفتند: با هر ارتشی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرستد، می‌رویم [و از مسجد خارج می‌شویم]؛ خداوند مردم را برای کمک به آنان تشویق کرد، تا هرکسی که از غذا می‌خورد و از آن زیاد می‌آمد، شب برای ایشان می‌برد.
الهادی (علیه السلام)- الْقَوْلُ بَیْنَ الْجَبْرِ وَ التَّفْوِیضِ هُوَ الِاخْتِبَارُ وَ الِامْتِحَانُ وَ الْبَلْوَی بِالاسْتِطَاعَهًِْ الَّتِی مَلَّکَ الْعَبْدَ وَ شَرْحُهَا فِی الْخَمْسَهًِْ الْأَمْثَالِ الَّتِی ذَکَرَهَا الصَّادِقُ (علیه السلام) أَنَّهَا جَمَعَتْ جَوَامِعَ الْفَضْلِ وَ أَنَا مُفَسِّرُهَا بِشَوَاهِدَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ الْبَیَانِ إِنْ شَاءَ اللَّه ... وَ أَمَّا قَوْلُهُ الزَّادُ فَمَعْنَاهُ الْجِدَهًُْ وَ الْبُلْغَهًُْ الَّتِی یَسْتَعِینُ بِهَا الْعَبْدُ عَلَی مَا أَمَرَهُ اللَّهُ بِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ الْآیَهًَْ أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَبِلَ عُذْرَ مَنْ لَمْ یَجِدْ مَا یُنْفِقُ وَ أَلْزَمَ الْحُجَّهًَْ کُلَّ مَنْ أَمْکَنَتْهُ الْبُلْغَهًُْ وَ الرَّاحِلَهًُْ لِلْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِکَ وَ کَذَلِکَ قَبِلَ عُذْرَ الْفُقَرَاءِ وَ أَوْجَبَ لَهُمْ حَقّاً فِی مَالِ الْأَغْنِیَاءِ بِقَوْلِهِ لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ الْآیَهًَْ فَأَمَرَ بِإِعْفَائِهِمْ وَ لَمْ یُکَلِّفْهُمُ الْإِعْدَادَ لِمَا لَا یَسْتَطِیعُونَ وَ لَا یَمْلِکُون.
امام هادی (علیه السلام) نظر [ما که نظری] بین جبر و تفویض [است]، عبارت است از: آزمایش و آزمون و امتحان سخت؛ به اندازه‌ی قدرت و توانی که به بنده داده شده است. و بیان و شرح این موارد در همان پنج مثالی است که حضرت صادق (علیه السلام) یادآور شده‌اند (تندرستی، آزادی راه، مهلت کافی، توشه‌ی راه و وسیله‌ی تحریک) که آن [پنج نمونه] تمامی فضل را گرد آورده و من به خواست خدا آنها را با بیان و شواهدی از قرآن، تفسیر خواهم کرد ... و امّا در مورد توشه، یعنی تمکّن مالی و مخارجی که بنده بتواند از آن برای انجام وظایف الهی کمک گیرد. چنانکه در قرآن فرموده است: بر نیکوکاران راه تعرّضی نیست ... [ملامت بر آنهاست که با توانگری اجازه تخلّف می‌خواهند] آیا نمی‌بینی که خداوند عذر کسی را که مالی ندارد تا انفاق کند، پذیرفته و آنها را که برای حج و جهاد و نظائر آن توشه و مرکب دارند معذور ندانسته و همچنین بینوایان را (درباره‌ی زکات) معاف داشته و حقّی برایشان در اموال توانگران قرار داده است؟! خداوند فرموده: [صدقات] مال بینوایانی است که در راه خدا درمانده و بیچاره‌اند ... دستور داده [بینوایان را از واجبات مالی] معافشان دارند و آمادگی برای انجام وظایفی که قدرت مالی انجام آن را ندارند، از ایشان نخواسته است.
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- فَهُمُ الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافاً مِنَ الرَّاضِینَ وَ الْمُتَجَمِّلِینَ فِی الدِّینِ. الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافاً وَ لَا یَقْدِرُونَ أَنْ یَضْرِبُوا فِی الْأَرْضِ فَیَحْسَبُهُمْ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ عَنِ السُّؤَالِ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) ایشان کسانی هستند که با اصرار، چیزی از مردم طلب نمی‌کنند و راضی هستند و ظاهر خود را حفظ می‌کنند (صورت خود را با سیلی سرخ نگه داشته صبر پیشه می‌کنند. با اصرار، چیزی از مردم طلب نمی‌کنند و نمی‌توانند برای تأمین هزینه‌ی زندگی در زمین سفر کنند و از شدت خویشتن‌داری، فرد بی‌اطّلاع، آنان را توانگر می‌پندارد.
الکاظم (علیه السلام)- الفُقَرَاءُ هُمُ الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً.
امام کاظم (علیه السلام) با در نظرگرفتن سخن خدای تعالی: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً؛ فقرا آن کسانی هستند که درخواست و گدایی نمی‌کنند.
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- الفُقَرَاءُ هُمُ الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ وَ عَلَیْهِمْ مَئُونَاتٌ مِنْ عِیَالِهِمْ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُمْ هُمُ الَّذِینَ لَا یَسْأَلُونَ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) فقرا [در این آیه] آن کسانی هستند که از کسی گدایی و درخواست نمی‌کنند و [برای روزی‌دادن] خانواده‌شان متحمّل خستگی‌ها و ملامت‌ها می‌شوند و نشانه و مشخّص‌کننده‌ی آنها آن است که افرادی هستند که درخواست کمک و تکدّی نمی‌کنند.
الباقر (علیه السلام)- أَلْأَیْدِی ثَلَاثَهًٌْ فَیَدُ اللَّهِ الْعُلْیَا وَ یَدُ الْمُعْطِی الَّتِی تَلِیهَا وَ یَدُ السَّائِلِ السُّفْلَی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ مَنْ سَأَلَ وَ لَهُ مَا یُغْنِیهِ جَاءَتْ مَسْأَلَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ کُدُوحاً أَوْ خُمُوشاً أَوْ خُدُوشاً فِی وَجْهِهِ قِیلَ: وَ مَا غَنَاهُ؟ قَالَ خَمْسُونَ دِرْهَماً أوْ عِدْلُهَا مِنَ الذَّهَبِ.
امام باقر (علیه السلام) سه نوع دست تا روز قیامت وجود دارد: دست والای خداوند، دست انسان بخشنده که از او درخواست می‌شود و دست [فرد] دون‌مرتبه‌ی خواهش‌کننده. چنانچه کسی با وجود آنکه از چیزی بی‌نیاز است، آن را درخواست [و گدایی] نماید، خواسته‌ی او در روز قیامت به صورت حشره‌هایی مثل پشه، مگس، شته در برابر چهره‌اش آشکار می‌شود. از امام (علیه السلام) سؤال شد: «بی‌نیازی چیست»؟ فرمود: «داشتن پنجاه درهم یا برابر آن طلا».
ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ الْآیَهًَْ بَعَثَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ بِدَنَانِیرَ کَثِیرَهًٍْ إِلَی أَصْحَابِ الصُّفَّهًِْ حَتَّی أَغْنَاهُمْ وَ بَعَثَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فِی جَوْفِ اللَّیْلِ بِوَسْقٍ مِنْ تَمْرٍ فَکَانَ أَحَبَّ الصَّدَقَتَیْنِ إِلَی اللَّهِ صَدَقَهًُْ عَلِیٍّ (علیه السلام).
ابن‌عباس (رحمة الله علیه) زمانی که خداوند آیه‌ی: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ را نازل کرد، عبدالرّحمن‌بن‌عوف مقدار زیادی دینار برای اصحاب صفّه فرستاد تا بی‌نیازشان کند و علیّ‌ّّبن‌ابی‌طالب (علیه السلام) در نیمه شب یک بار شتر خرما فرستاد. پس صدقه‌ی علی (علیه السلام) از میان آن دو صدقه، نزد پروردگار محبوب‌تر بود [چون صدقه‌ی در شب و مخفیانه، باارزش‌تر از صدقه‌ی روز و آشکار است] و آیه‌ی الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِالَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرًّا وَ عَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ نازل شد.
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ کَرِهَ لَکُمْ ثَلَاثاً قِیلَ وَ قَالَ وَ کَثْرَهًَْ السُّؤَالِ وَ إِضَاعَهًَْ الْمَالِ وَ نَهَی عَنْ عُقُوقِ الْأُمَّهَاتِ وَ وَأْدِ الْبَنَات.
امام باقر (علیه السلام) خداوند برای شما سه چیز را ناپسند دانسته است. گفته‌شد: «آنها چه چیزهایی هستند»؟ فرمود: «زیاد تقاضا و گدایی‌کردن و از بین‌بردن مال، نافرمانی مادران و زنده به گورکردن دختران».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- الشَّیْءُ شَیْئَانِ شَیْءٌ قُصِرَ عَنِّی لَمْ أُرْزَقْهُ فِیمَا مَضَی وَ لَا أَرْجُوهُ فِیمَا بَقِیَ وَ شَیْءٌ لَا أَنَالُهُ دُونَ وَقْتِهِ وَ لَوِ اسْتَعَنْتُ عَلَیْهِ بِقُوَّهًِْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَمَا أَعْجَبَ أَمْرَ هَذَا الْإِنْسَانِ یَسُرُّهُ دَرْکُ مَا لَمْ یَکُنْ لِیُدْرِکَهُ وَ لَوْ أَنَّهُ فَکَّرَ لِأَبْصَرَ وَ لَعَلِمَ أَنَّهُ مُدَبَّرٌ وَ اقْتَصَرَ عَلَی مَا تَیَسَّرَ وَ لَمْ یَتَعَرَّضْ لِمَا تَعَسَّرَ وَ اسْتَرَاحَ قَلْبَهُ مِمَّا اسْتَوْعَرَ فَبِأَیِّ هَذَیْنِ أُفْنِی عُمُرِی فَکُونُوا أَقَلَّ مَا یَکُونُونَ فِی الْبَاطِنِ أَمْوَالًا أَحْسَنَ مَا یَکُونُونَ فِی الظَّاهِرِ أَحْوَالًا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَدَّبَ عِبَادَهُ الْمُؤْمِنِینَ الْعَارِفِینَ أَدَباً حَسَناً فَقَالَ جَلَّ مِنْ قَائِلٍ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً.
امام علی (علیه السلام) اشیاء دو نوع‌اند: بعضی چیزهاست که رزق من نبوده‌است؛ قبلاً به من داده نشده و در آینده نیز امید دریافت آن برایم نیست. و بعضی چیزهاست که تا وقتش فرا نرسد به آن نخواهم‌رسید؛ گرچه از تمام نیروی آسمان‌ها و زمین برای رسیدن به آن کمک بگیرم. شگفت از کار انسان است که برای به‌دست‌آوردن چیزی که قبلاً به‌دست نیاورده‌بود خوشحال می‌شود. اگر درست بیاندیشد خواهدفهمید که این امر در اختیار و تدبیر خداست. به همین جهت حرکت خود را به مقداری که برایش ممکن است منحصر می‌کند و در تکاپوی چیز مشکل و غیر مقدور برنمی‌آید. در نتیجه در برابر مشکلات، آرامش دل پیدا می‌کند. در راه کدام‌یک از این دو چیز، عمر خود را تمام کنم؟! از آن دسته باشید که با اینکه در باطن، در اوج فقر و تنگدستی‌اند، در ظاهر بهترین افرادند. فقر و تنگدستیِ خوشحال‌ترین چهره را دانسته‌باشید. خداوند بزرگ، بندگان مؤمن عارف خود را به بهترین وجه، ادب می‌آموزد. فرموده است: یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ، تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافا
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الْمُلْحِف.
امام باقر (علیه السلام) خداوند بر کسی که [برای گرفتن مال از مردم، به آنان] بسیار اصرار می‌کند، خشم می‌گیرد.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ مَا اعْتَذَرَ إِلَی مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا إِلَی نَبِیٍّ مُرْسَلٍ إِلَّا إِلَی فُقَرَاءِ شِیعَتِنَا قِیلَ لَهُ وَ کَیْفَ یَعْتَذِرُ إِلَیْهِمْ قَالَ یُنَادِی مُنَادٍ أَیْنَ فُقَرَاءُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَیَتَجَلَّی لَهُمُ الرَّبُّ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عُلُوِّی وَ آلَائِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی مَا حَبَسْتُ عَنْکُمْ شَهَوَاتِکُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا هَوَاناً بِکُمْ عَلَیَّ وَ لَکِنْ ذَخَرْتُهُ لَکُمْ لِهَذَا الْیَوْمِ أَ مَا تَرَی قَوْلَهُ مَا حَبَسْتُ عَنْکُمْ شَهَوَاتِکُمْ فِی دَارِ الدُّنْیَا اعْتِذَاراً قُومُوا الْیَوْمَ فَتَصَفَّحُوا وُجُوهَ خَلَائِقِی فَمَنْ وَجَدْتُمْ لَهُ عَلَیْکُمْ مِنَّهًًْ بِشَرْبَهًٍْ مِنْ مَاءٍ فَکَافُوهُ عَنِّی بِالْجَنَّهًِْ.
امام صادق (علیه السلام) محمدبن‌خالد برقی از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند: خداوند از هیچ ملک مقرّب و پیامبر مرسلی عذرخواهی نکرد مگر از نیازمندان شیعیان ما. از امام (علیه السلام) پرسیده‌شد: «چگونه از آنها عذرخواهی می‌شود»؟ [فرمود:] «منادی ندا می‌دهد فقرا مؤمن کجا هستند»؟ پس سرهایی از میان مردم بلند می‌شود و پروردگار برای آنها متجلّی می‌گردد که می‌گوید: «به عزّت، جلال و بزرگی‌ام! و به نعمت‌ها و مرتبه‌ی والایم سوگند، لذّات دنیویتان را در دار دنیا به این جهت که شما را نزد خود خوار می‌دانستم، از شما دریغ نکردم بلکه آنها را برای چنین روزی برایتان ذخیره کردم». امام (علیه السلام) افزود: «آیا در این سخن او «نعمت‌های خود را در دنیا از شما دریغ نکردم مگر ...» حالت عذرخواهی نمی‌بینی»؟ [گویا خداوند می‌فرماید:] «امروز برخیزید و به تک‌تک صورت بندگانم نگاه کنید. و هرکسی که ولو به قدر آب نوشاندنی به شما کمک کرده را برای به بهشت‌رفتن کفایت کنید».
الصّادق (علیه السلام)- َ إِنَ اللَّهَ لَیَتَعَذَّرُ إِلَی عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الْمُحْتَاجِ کَانَ فِی الدُّنْیَا کَمَا یَتَعَذَّرُ الْأَخُ إِلَی أَخِیهِ فَیَقُولُ لَا وَ عِزَّتِی مَا أَفْقَرْتُکَ لِهَوَانٍ بِکَ عَلَیَّ فَارْفَعْ هَذَا الْغِطَاءَ فَانْظُرْ مَا عَوَّضْتُکَ مِنَ الدُّنْیَا فَیُکْشَفُ الْغِطَاءُ فَیَنْظُرُ إِلَی مَا عَوَّضَهُ اللَّهُ مِنَ الدُّنْیَا فَیَقُولُ مَا یَضُرُّنِی مَا مَنَعْتَنِی عَمَّا {مَعَ مَا} عَوَّضْتَنِی.
امام صادق (علیه السلام) خداوند [در قیامت] از بنده‌ی مؤمن محتاج خود عذرخواهی می‌کند همان‌گونه که برادری از برادرش عذر می‌خواهد. خداوند می‌فرماید: سوگند به عزّت و جلال خودم! تو را برای اینکه در نزدم خوار هستی، فقیر نکردم. اینک دیده باز کن و بنگر در عوض دنیا برای تو چه چیزهایی ذخیره کرده‌ام، او دیده باز می‌کند و آنچه را که خداوند در عوض دنیا به او داده، مشاهده می‌کند و می‌گوید: «با وجود این چیزهایی که در عوض دنیا به من داده‌ای، آنچه مرا از آن محروم کردی به من ضرری نزده است».