آیه وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللهِ لَكُمْ فيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ [36]
و شتران فربه را [در مراسم حج] براى شما از شعائر الهى قرار داديم در آن‌ها براى شما خير [و بركت] است. نام خدا را درحالى كه [براى قربانى] به صف ايستاده اند بر آن‌ها ببريد و هنگامى كه پهلوهايشان به زمين رسيد [وجان دادند]، از گوشت آن‌ها بخوريد و مستمندان قانع و سائلان را نيز از آن اطعام كنيد. اينگونه ما آن‌ها را مسخّرتان ساختيم، تا شكر خدا را به جا آوريد.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) قَوْلُهُ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها؛ یَعْنِی التَّسْمِیَهًَْ عِنْدَ النَّحْرِ وَ الذَّبْحِ وَ أَقَلُّ ذَلِکَ أَنْ تَقُولَ بِسْمِ اللَّهِ وَ یُسْتَحَبُّ أَنْ تَقُولَ عِنْدَ ذَبْحِ الْهَدْیِ وَ الضَّحَایَا وَ نَحْرِ مَا یُنْحَرُ مِنْهَا وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ. إِنَّ صَلَاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیَایَ وَ مَمَاتِی للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ* لَا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذَلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ اللَّهُمَّ مِنْکَ وَ لَکَ بِسْمِ اللَّهِ.
امام صادق ( منظور از فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها؛ بردن نام خدا هنگام قربانی‌کردن شتر، گاو و گوسفند است و حداقلّ آن این است‌که «بسم الله» بگویی؛ و هنگام سربریدن قربانی و بریدن گلویِ شتر مستحب است چنین بگویی: من از روی اخلاص روی به سوی کسی آوردم که آسمان‌ها و زمین را آفریده است، و من از مشرکان نیستم. (انعام/۷۹) نماز من و قربانی من و زندگی من و مرگ من برای خدا آن پروردگار جهانیان است * او را شریکی نیست. به من چنین امر شده است، و من از نخستین مسلمانانم». (انعام/۱۶۳۱۶۲) خدایا! «بسم الله» از جانب تو و برای توست.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها صَوافَّ قَالَ ذَلِکَ حِینَ تَصُفُّ لِلنَّحْرِ تَرْبِطُ یَدَیْهَا مَا بَیْنَ الْخُفِّ إِلَی الرُّکْبَهًِْ وَ وُجُوبُ جُنُوبِهَا إِذَا وَقَعَتْ عَلَی الْأَرْضِ.
امام صادق ( عبدالله‌بن‌سنان نقل کرده که امام صادق (درباره‌ی این سخن خداوند عزّوجلّ [که می‌فرماید:] فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْهَا صَوَافَّ؛ فرمود: «آن، هنگامی‌است که شتران قربانی برای بریدن‌ِگلوهایشان بهصف شده و میان سُم تا زانویِ دست‌هایشان بسته می‌شود؛ و منظور از وَجَبَتْ جُنُوبُها زمانی است که [بی‌جان] بر زمین می‌افتند».
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ صَوَافُّ اصْطِفَافُهَا حِینَ تُصَفُّ لِلْمَنْحَرِ تُنْحَرُ قِیَاماً مَعْقُولَهًًْ قَائِمَهًًْ عَلَی ثَلَاثِ قَوَائِمَ ... وَ کَذَلِکَ نَحَرَ رَسُول‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هَدْیَهُ مِنَ الْبُدْنِ قِیَاماً فَأَمَّا الْغَنَمُ وَ الْبَقَرُ فَتُضْجَعُ وَ تُذْبَحُ.
امام صادق ( منظور از صَوَافُّ به صف درآمدن شتران قربانی است در آن زمان‌که در قربانگاه بهصف می‌شوند و درحالی‌که پایشان را با ریسمانی بسته‌اند و بر روی سه‌پای خویش ایستاده‌اند، گلویشان بریده می‌شود... و رسول‌خدا (نیز گلوی شتر قربانی‌اش را به‌طور ایستاده برید؛ ولی گوسفند و گاو بر روی زمین خوابانیده شده و ذبح می‌شوند.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- وَ قَوْلُهُ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها صَوافَّ قَالَ تُنْحَرُ قَائِمَهًًْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها صَوافَّ؛ شتران قربانی، درحالی‌که ایستاده‌اند گلویشان بریده می‌شود.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- صَوافَّ أَیْ قِیَاماً مَقَیَّدَهًًْ عَلَی سُنَّهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله).
ابن‌عبّاس ( صوافّ؛ یعنی درحالی‌که شتران قربانی بر طبق سنّت حضرت محمد ((در قربانی‌کردن) ایستاده و پاهایشان بسته شده است.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- هُوَ أَنْ یَقُولَ: اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ مِنْکَ وَ لَکَ.
ابن‌عبّاس ( فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها... منظور از بردنِ نام خدا این است که قربانی‌کننده بگوید: «اللَّه اکبر، لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر؛ خدایا این قربانی از آنِ توست و برای تو [نیز] قربانی می‌شود».
الصّادق (علیه السلام)- وَ قَوْلُهُ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها؛ أَیْ سَقَطَتْ إِلَی الْأَرْضِ.
امام صادق ( فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها؛ یعنی وقتی شترِ قربانی به زمین افتاد.
الصّادق (علیه السلام)- فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها؛ قَالَ إِذَا کَشَفْتَ عَنْهَا فَوَقَعَتْ جُنُوبُهَا یَقُولُ اللَّهُ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ.
امام صادق ( فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها؛ زمانی که معلوم شد و بر پهلو افتادند، خداوند می‌فرماید: فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ.
الکاظم (علیه السلام)- عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَسْبَاطٍ عَنْ مَوْلًی لِأَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: رَأَیْتُ أَبَاالْحَسَنِ‌الْأَوَّلَ (علیه السلام) دَعَا بِبَدَنَهًٍْ فَنَحَرَهَا فَلَمَّا ضَرَبَ الْجَزَّارُونَ عَرَاقِیبَهَا فَوَقَعَتْ إِلَی الْأَرْضِ وَ کَشَفُوا شَیْئاً عَنْ سَنَامِهَا قَالَ اقْطَعُوا وَ کُلُوا مِنْهَا وَ أَطْعِمُوا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ یَقُولُ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا.
امام کاظم ( علی‌بن‌أسباط از یکی از بردگانِ آزادشده‌ی امام صادق (نقل می‌کند که گفت: «امام کاظم (را دیدم که شتری خواست و آن را قربانی نمود. چون قصّاب ها آن شتر را پِی کردند و شتر بر زمین افتاد و مقداری از کوهانش را شکافتند حضرت فرمود: [گوشتِ] شتر را تکّه تکّه کرده و از آن بخورید و [به دیگران نیز] اطعام کنید چراکه خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها؛ أَیْ وَقَعَتْ عَلَی الْأَرْضِ فَکُلُوا مِنْها.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها؛ یعنی چون شتر قربانی بر زمین افتاد فَکُلُوا مِنْها.
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ جَعْفَرُ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) کَذَلِکَ یَنْبَغِی لِمَنْ أَهْدَی هَدْیاً تَطَوُّعاً أَوْ ضَحَّی أَنْ یَأْکُلَ مِنْ هَدْیِهِ أَوْ أُضْحِیَّتِهِ ثُمَّ یَتَصَدَّقَ وَ لَیْسَ فِی ذَلِکَ تَوْقِیتٌ یَأْکُلُ مَا أَحَبَّ وَ یُطْعِمُ وَ یُهْدِی وَ یَتَصَدَّقُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ.
امام صادق ( شایسته است کسی‌که قربانی می‌کند، حال چه مستحب باشد و چه واجب (مثل قربانی‌کردن در مراسم حج) از گوشت قربانی‌اش بخورد، آن‌گاه [از گوشت آن] صدقه بدهد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَرْبَعُ تَعْلِیمٍ مِنَ اللَّهِ لَیْسَ بِوَاجِبَاتٍ قَوْلُهُ تَعَالَی فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً فَمَنْ شَاءَ کَاتَبَ رَقِیقَهُ وَ مَنْ شَاءَ تَرَکَ لَمْ یُکَاتِبْ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا فَإِذَا أَحَلَّ فَمَنْ شَاءَ اصْطَادَ وَ مَنْ شَاءَ تَرَکَ لَمْ یَصْطَدْ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها فَإِذَا ذَبَحَ أَوْ نَحَرَ فَمَنْ شَاءَ أَکَلَ مِنْ أُضْحِیَّتِهِ وَ مَنْ شَاءَ لَمْ یَأْکُلْ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ فَمَنْ شَاءَ انْتَشَرَ وَ مَنْ شَاءَ أَنْ یَقْعُدَ فِی الْمَسْجِدِ قَعَدَ.
امام علی ( چهار دستور از جانب خداوند متعال است که واجب نیستند (یعنی عمل به آن‌ها لازم نیست)، یکی این سخن خداوند است [که فرموده:] [با بردگانی‌که خواستار بستن قرار داد برای آزادی خویش هستند] قرارداد ببندید اگر صلاحیّت [زندگی مستقل] را در آنان احساس می‌کنید. (نور/۳۳) پس هرکس که بخواهد می‌تواند با برده خود قرارداد آزادی ببندد و هرکس بخواهد این دستور را رها کرده و چنین قراردادی نمی‌بندد. دیگری این سخن خداوند است [که فرموده:] و چون از احرام بیرون آمدید، شکار کنید. (مائده/۲) پس هرکس که از احرام بیرون آید اگر خواست می‌تواند شکار کند و اگر خواست می‌تواند این دستور را رها کرده و شکار نکند. دیگری این سخن خداوند است [که فرموده:] فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها؛ پس هنگامی‌که حج‌گزار، حیوانی را قربانی می‌کند اگر خواست می‌تواند از [گوشتِ] قربانی‌اش بخورد و اگر خواست می‌تواند چنین نکند. و دیگری این سخن خداوند است [که فرموده:] و چون نماز پایان یافت، در زمین پراکنده شوید. (جمعه/۱۰) که هر که خواهد، پراکنده شود و هرکه بخواهد در مسجد بنشیند، می‌نشیند.
الکاظم (علیه السلام)- صَفْوَانَ‌بْنِ‌یَحْیَی الْأَزْرَقِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) الرَّجُلُ یُعْطِی الضَّحِیَّهًَْ مَنْ یَسْلُخُهَا بِجِلْدِهَا قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ إِنَّمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا وَ الْجِلْدُ لَا یُؤْکَلُ وَ لَا یُطْعَمُ.
امام کاظم ( صفوان‌بن‌یحیی‌ازرق گوید: از امام کاظم (پرسیدم: «آیا اشکالی دارد که کسی قربانی‌اش را به کسی بدهد که پوستش را سلّاخی کند و در عوض، پوست قربانی را به او بدهد»؟ امام (فرمود: «اشکالی ندارد، خداوند عزّوجلّ فرموده: فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا؛ و پوستِ حیوان، نه قابل خوردن است و نه قابل اطعام به دیگری».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنَّمَا یَجُوزُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَدْفَعَ الْأُضْحِیَّهًَْ إِلَی مَنْ یَسْلَخُهَا بِجِلْدِهَا لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا وَ الْجِلْدُ لَا یُؤْکَلُ وَ لَا یُطْعَمُ وَ لَا یَجُوزُ ذَلِکَ فِی الْهَدْیِ.
پیامبر ( انسان می‌تواند قربانی مستحب را به کسی بدهد که پوستش را سلّاخی کند و در عوض، پوست قربانی را به او بدهد چراکه خداوند عزّوجلّ فرموده: فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا؛ و پوستِ حیوان، نه قابل خوردن است و نه قابل اطعام به دیگری؛ ولی انجام این کار در مورد قربانیِ واجب، صحیح نیست (بلکه باید پوستش را نیز صدقه بدهد).
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ؛ قَالَ الْقَانِعُ الَّذِی یَقْنَعُ بِمَا أَعْطَیْتَهُ وَ الْمُعْتَرُّ الَّذِی یَعْتَرِیکَ وَ السَّائِلُ الَّذِی یَسْأَلُکَ فِی یَدَیْهِ وَ الْبَائِسُ هُوَ الْفَقِیرُ.
امام صادق ( درباره‌ی این سخن خداوند عزّوجلّ [که می‌فرماید:] فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرّ؛ امام صادق (فرمود: «منظور از «قانع» محتاجی است که به آنچه به او می‌دهی راضی گردد؛ «معترّ» محتاجی است که خود را در معرض دید تو قرار می‌دهد [تا چیزی به او بدهی]؛ «سائل» محتاجی است که با دستانش از تو گدایی می‌کند و «بائس» همان تهیدست است».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- الْقَانِعُ الَّذِی یَقْنَعُ فِی دَخْلِهِ وَ الْمُعْتَرُّ الَّذِی یَعْتَرُّ مِنَ الْمَسْأَلَهًْ.
پیامبر ( «قانع» آن است که به درآمدش راضی است و «معترّ» آن است که با درخواست‌کردن، اظهار نیاز می‌کند.
الصّادق (علیه السلام)- وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ قَالَ الْقَانِعُ الَّذِی یَرْضَی بِمَا أَعْطَیْتَهُ وَ لَا یَسْخَطُ وَ لَا یَکْلَحُ وَ لَا یَلْوِی شِدْقَهُ غَضَباً وَ الْمُعْتَرُّ الْمَارُّ بِکَ لِتُطْعِمَهُ.
امام صادق ( «قانع» محتاجی است که به آنچه به او می‌دهی راضی گردد و غضبناک نگردد و چهره درهم نکشد و دهانش را از روی خشم، کج نکند و «معترّ» کسی است که از کنار تو عبور می‌کند تا [نظری بر او افکنی و] به او غذایی دهی.
الصّادق (علیه السلام)- لَا تَصْرِمْ بِاللَّیْلِ وَ لَا تَحْصُدْ بِاللَّیْلِ وَ لَا تُضَحِّ بِاللَّیْلِ وَ لَا تَبْذُرْ بِاللَّیْلِ فَإِنَّکَ إِنْ تَفْعَلْ لَمْ یَأْتِکَ الْقَانِعُ وَ الْمُعْتَرُّ فَقُلْتُ مَا الْقَانِعُ وَ الْمُعْتَرُّ قَالَ الْقَانِعُ الَّذِی یَقْنَعُ بِمَا أَعْطَیْتَهُ وَ الْمُعْتَرُّ الَّذِی یَمُرُّ بِکَ فَیَسْأَلُک.
امام صادق ( ابوبصیر گوید: امام صادق (فرمود: «میوه‌ی باغت را شبانه نچین، کشت خود را شبانه درو نکن، قربانیت را شبانه نکش و شبانه بذرپاشی نکن؛ چراکه اگر چنین کنی قانع و معترّ نزد تو نخواهند آمد [تا حقّشان را بدهی]». پرسیدم: «قانع و معترّ کدام است»؟ فرمود: «قانع، محتاجی است که به آنچه به او می‌دهی راضی گردد و معترّ کسی است که به عنوان رهگذر می‌آید و از تو درخواست کمک می‌کند».
الصّادق (علیه السلام)- إِذَا ذَبَحْتَ أَوْ نَحَرْتَ فَکُلْ وَ أَطْعِمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ.
امام صادق ( هرگاه حیوانی را قربانی نمودی، خودت از آن بخور و به دیگران نیز اطعام کن؛ چنانکه خداوند متعال فرموده: فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرّ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ؛ قَالَ الْقَانِعُ؛ الَّذِی یَسْأَلُ فَتُعْطِیهِ وَ الْمُعْتَرُ الَّذِی یَعْتَرِیکَ فَلَا یَسْأَلُ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( منظور از «قانع» محتاجی است که درخواست می‌کند تا به او کمک کنی و «معترّ» محتاجی است که خود را در معرض دید تو قرار می‌دهد ولی درخواستِ کمک نمی‌کند.