آیه ۸۶ - سوره ص

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- اباصلت گوید: روزی مأمون از امام رضا (علیه السلام) سؤال نمود و به آن حضرت (علیه السلام) عرض کرد: «ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! معنی کلام خدای عزّوجلّ: و اگر پروردگار تو می‌خواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی به [اجبار] ایمان می‌آوردند آیا تو می‌خواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟! [ایمان اجباری چه سودی دارد]؟! [امّا] هیچ کس نمی‌تواند ایمان بیاورد، جز به فرمان خدا. (یونس/۱۰۰-۹۹). چیست»؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: «پدرم موسی‌بن‌جعفر (علیه السلام) از پدرش جعفربن‌محمّد (علیه السلام) و او از پدرش محمّدبن‌علی (علیه السلام) و او از پدرش علیّ‌بن‌الحسین (علیه السلام) و او از پدرش حسین‌بن‌علی (علیه السلام) و او از پدرش علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) نقل کرده است که مسلمانان به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) عرضه داشتند؛ ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! اگر آن کسانی را که بر آن‌ها قدرت داشتی، مجبور می‌کردی مسلمان شوند، تعداد ما زیاد می‌شد و در مقابل دشمنان نیرومند می‌شدیم». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «من نمی‌خواهم با بدعتی که خداوند در مورد آن دستوری به من نداده است، خداوند را ملاقات کنم و من کسی نیستم که بخواهم در کاری که به من مربوط نیست دخالت کنم؛ و من از متکلّفان نیستم. [سخنانم روشن و همراه با دلیل است]». سپس خداوند آیه‌ی فوق را نازل فرمود: ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! و اگر پروردگار تو می‌خواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی به [اجبار] ایمان می‌آوردند. (یونس/۱۰۰-۹۹). همان‌طور که در موقع دیدن سختی‌ها در آخرت، ایمان می‌آورند و اگر این کار را با آن‌ها انجام می‌دادم دیگر مستحقّ ثواب و مدح از جانب من نبودند، لکن من می‌خواهم از روی اختیار و بدون اجبار ایمان آورند تا مستحقّ نزدیکی به من و اکرام و جاودانگی در بهشت جاودان باشند، آیا تو می‌خواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟! [ایمان اجباری چه سودی دارد]؟!. (یونس/۹۹)».

امام صادق (علیه السلام)- کسی که به تکلّف کار می‌کند خطاکار است اگرچه عمل او صحیح باشد و هرکه به قصد اطاعت و امتثال عمل می‌کند اعمال او درست است اگرچه برخلاف واقع باشد و شخصی که روی تکلّف عمل می‌کند در عاقبت امر خود نتیجه‌ای به‌دست نخواهد آورد مگر خواری و ذلّت را و در حال حاضر نیز به‌جز زحمت و مشقّت و ناراحتی، اندوخته‌ای نخواهد داشت و ظاهر امر شخص متکلّف خودنمایی و ریاکاری بوده و باطن امر او به نفاق و با این دو بال [ریا و نفاق] حرکت کرده و در نتیجه باید متوجّه شد که افراد صالح و پرهیزکار هرگز روی تکلّف عمل نکرده و با این صفت متصّف نخواهند شد. [در هر زمینه‌ای که باشد] خداوند متعال به رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) خود می‌فرماید: قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ المُتَکَلِّفِینَ. و فرمود: «ما انبیاء (علیهم السلام) و اولیاء از تکلّف بیزار می‌باشیم، از خدا بترسید و خود را ثابت و مستقیم نگهدارید و دراین‌صورت نیازی به تکلّف نخواهید داشت و به طبیعت ایمان کار خواهید کرد، خود را به طعامی مشغول نکنید که پایان آن در بیت الخلاء باشد و یا لباسی که کهنه گردد و یا خانه‌ای که خراب شود و یا مالی که به وارثان برسد و یا برادرانی که از هم جدا می‌گردند و یا عزّتی که پایان آن خواری و وقاری که آخرین آن جفا و زندگی‌ای که پایان آن حسرت باشد.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: متکلّف سه علامت دارد؛ در حضور انسان، او را تملّق می‌کند، پشت سرش از او غیبت می‌کند، در مصیبت شماتت می‌کند. در کتاب خصال، امام صادق (علیه السلام) فرمود: «لقمان (علیه السلام) به فرزندش گفت: فرزند جان! هرچیز را علامتی است که بدان شناخته گردد و گواه آن است ... کسانی که با تکلّف می‌خواهند خود را به‌جایی برسانند نیز سه علامت دارند؛ با مافوق خود به منازعه برمی‌خیزند و آنچه را که نمی‌دانند می‌گویند و به آنچه نخواهند رسید، دست می‌اندازند و مدّعی مقامی می‌شوند که شایستگی آن را ندارند». در جوامع الجامع از پیامبر (صلی الله علیه و آله) است که فرمود: «دانشمندنما (متکلّف) را سه علامت است؛ با برتر از خود ستیزه کند و به آنچه در دسترس او نیست دستِ طمع دراز کند و ندانسته چیزی گوید».

امام باقر (علیه السلام)- جابر از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده است: در تفسیر گفتار خدای عزّ‌وجلّ: و هرکس کار نیکی انجام دهد، بر نیکی‌اش می‌افزاییم. (شوری/۲۳) فرمود: «یعنی هرکه اوصیاء آل محمّد (صلی الله علیه و آله) را دوست بدارد و از آثارشان پیروی کند پس این دوستی بیفزاید برای او دوستی گذشتگان از پیمبران (علیهم السلام) و مؤمنان پیشین را تا برسد دوستی آن‌ها به حضرت آدم (علیه السلام) و این است معنای گفتار خدای عزّوجلّ: بگو: «هر اجر و پاداشی از شما خواسته‌ام». (سبأ/۴۷) می‌فرماید: «یعنی مزد همان دوستی که جز آن را از شما نخواستم از آنِِِ خودتان باشد که به‌وسیله‌ی آن رهبری شوید و از عذاب روز رستاخیز نجات یابید و از آن‌طرف به دشمنان خدا که دوستان شیطان و اهل تکذیب و انکارند فرمود: قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ المُتَکَلِّفِینَ می‌فرماید: «یعنی ادّعا کنم و از شما چیزی بخواهم که شما اهل آن نیستید». در اینجا بود که منافقان به یکدیگر گفتند: «آیا محمّد (صلی الله علیه و آله) را بس نیست که بیست سال تمام ما را تحت قدرت خویش کشانده تا اینکه می‌خواهد خاندان خود را بر گردن ما سوار کند [و آن‌ها را نیز حاکم بر ما گرداند] و ازاین‌رو گفتند: این مطلب را خداوند نازل نفرموده و این موضوعی است که از پیش خود درآورده و می‌خواهد خاندانش را به گردن ما سوار کند و اگر محمّد (صلی الله علیه و آله) کشته شود و یا بمیرد ما این منصب را از خاندانش خواهیم گرفت و پس از آن هرگز نخواهیم گذارد دوباره قدرت به‌دست آن‌ها درآید و خدای عزّوجلّ خواست تا آنچه را آن‌ها در سینه‌های خود پنهان کرده و تصمیم بدان گرفته‌اند به پیغمبرش اعلام کند و این مطلب را در کتاب خویش قرآن بگنجاند و فرمود: آیا می‌گویند: «او بر خدا دروغ بسته است»؟! درحالی‌که اگر خدا بخواهد بر قلب تو مُهر می‌نهد. (شوری/۲۴) می‌فرماید: «اگر بخواهم وحی را باز دارم تا به فضیلت و دوستی خاندانت لب نگشایی».

ابن‌عبّاس ( از ابن‌عبّاس (روایت شده است که وی درباره‌ی این کلام خداوند متعال گفت: ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ یعنی به خاطر آنچه شما را به آن فرا می‌خوانم، نمی‌خواهم مالی به من عطا کنید. وَ مَا أَنَا مِنَ الْمتَکَلِّفِینَ یعنی این را از خود در نمی‌آورم.