آیه أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لايُفْتَنُونَ [2]
آيا مردم گمان‌كردند همين كه بگويند: «ايمان آورديم»، به حال خود رها‌مى‌شوند و آزمايش نخواهند شد؟!
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- قَوْلُهُ تَعَالَی أَ حَسِبَ النَّاسُ قِیلَ: إِنَّهُ أَرَادَ بِالنَّاسِ الَّذِینَ آمَنُوا بِمَکَّهًَْ سَلَمَهًَْ بْنَ هِشَامٍ وَ عَیَّاشَ بْنَ أَبِی رَبِیعَهًَْ وَ الْوَلِیدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ غَیْرَهُمْ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- أَ حَسِبَ النّاسُ گفته شده: منظور [خدا] از النّاسُ، کسانی هستند که در مکّه ایمان آوردند: سلمهًْ‌بن‌هشام و عیاش‌بن‌ابی ربیعه و ولیدبن‌ولید و عمّاربن‌یاسر و دیگران.
الکاظم (علیه السلام)- ٍعَنْ مُعَمَّرِبْنِ‌خَلَّادٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاالْحَسَنِ (علیه السلام) یَقُول الم. أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ ثُمَّ قَالَ لِی مَا الْفِتْنَهًُْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الَّذِی عِنْدَنَا الْفِتْنَهًُْ فِی الدِّینِ فَقَالَ یُفْتَنُونَ کَمَا یُفْتَنُ الذَّهَبُ ثُمَّ قَالَ یُخْلَصُونَ کَمَا یُخْلَصُ الذَّهَبُ.
امام کاظم (علیه السلام)- معمّربن‌خلّاد گوید: شنیدم امام کاظم (علیه السلام) تلاوت می‌فرمود: الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ؛ سپس به من فرمود: «مقصود از فتنه چیست»؟ عرض کردم: «فدایتان شوم! تا جایی که ما می دانیم مقصود آزمون در دین است». فرمود: «آزموده می شوند چنانکه طلا آزموده [و به محک زده] می شود». سپس فرمود: «خالص می شوند چنانکه طلا خالص می شود».
الصّادق (علیه السلام)- وَ هُمْ لا یُفْتَنُون قِیلَ مَعْنَی یُفْتَنُونَ یُبْتَلَوْنَ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ أَمْوَالِهِم.
امام صادق (علیه السلام)- وَ هُمْ لا یُفْتَنُون؛ یُفْتَنُون به این معناست که با جان‌ها و اموالشان آزموده میشوند.
علیّ‌ّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- لَا یُفْتَنُونَ ایْ لَایَخْتَبِرُونَ.
علیّ‌ّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- لَایُفْتَنُون یعنی آزمایش نمی‌شوند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- رَوَی النُّعْمَانِیُّ فِی تَفْسِیرِه: فِیمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَنَّهُمْ سَأَلُوهُ عَنِ الْمُتَشَابِهِ فِی تَفْسِیرِ الْفِتْنَهًِْ فَقَالَ مِنْهُ فِتْنَهًُْ الِاخْتِبَارِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی: الم. أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ.
امام علی (علیه السلام)- نعمانی در تفسیرش از امام علی (علیه السلام) روایت میکند: هنگامی که عدّه‌ای از او درباره‌ی متشابه، در تفسیر فتنه پرسیدند؛ فرمود: «از آن (تفسیر فتنه)، فتنه‌ی آزمایش است که این مطلب همان کلام خداوند متعال است: الم* أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لایُفْتَنُونَ.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- وَ فِی تَفْسِیرِ الْکَلْبِی أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ قَامَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَتَوَضَّأَ وَ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ ثُمَّ قَامَ وَ صَلَّی فَأَحْسَنَ صَلَاتَهُ ثُمَّ سَأَلَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْ لَا یَبْعَثَ عَلَی أُمَّتِهِ عَذَاباً مِنْ فَوْقِهِمْ وَ لَا مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَا یُلْبِسَهُمْ شِیَعاً وَ لَا یُذِیقَ بَعْضَهُمْ بَأْسَ بَعْضٍ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَمِعَ مَقَالَتَکَ وَ إِنَّهُ قَدْ أَجَارَهُمْ مِنْ خَصْلَتَیْنِ وَ لَمْ یُجِرْهُمْ مِنْ خَصْلَتَیْنِ أَجَارَهُمْ مِنْ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْهِمْ عَذَاباً مِنْ فَوْقِهِمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَمْ یُجِرْهُمْ مِنَ الْخَصْلَتَیْنِ الْأُخْرَیَیْنِ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) یَا جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَمَا بَقَاءُ أُمَّتِی مَعَ قَتْلِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فَقَامَ وَ عَادَ إِلَی الدُّعَاءِ فَنَزَلَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَتَیْنِ فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ فِتْنَهًٍْ تُبْتَلَی بِهَا الْأُمَّهًُْ بَعْدَ نَبِیِّهَا لِیَتَبَیَّنَ الصَّادِقُ مِنَ الْکَاذِبِ لِأَنَّ الْوَحْیَ انْقَطَعَ وَ بَقِیَ السَّیْفُ وَ افْتِرَاقُ الْکَلِمَهًِْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- در «تفسیر کلبی» آمده است: وقتی این آیه بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شد، آن حضرت از جای خود حرکت نموده و وضویی شاداب گرفت، سپس به نماز ایستاد و نماز نیکویی خواند و بعد از نماز از خداوند درخواست کرد که امّتش را گرفتار عذاب بالا و پائین ننماید و گرفتار اختلاف و جنگ نکند. پس جبرئیل نازل شد و گفت: «یا محمّد، خداوند درخواست تو را شنید و آنها را از دو چیز امان داد ولی دو چیز دیگر را اجرا خواهد کرد. به آنها امان داد از اینکه عذابی از بالا یا از پائین بر آنها نازل کند، امّا دو چیز را امان نداد». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «جبرئیل، دیگر از امّتم چه باقی می‌ماند، در صورتی که گرفتار جنگ با یکدیگر شوند و یکدیگر را بکشند». باز از جای حرکت کرد و شروع به دعا نمود؛ در آن هنگام این آیه نازل شد: الم* أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لایُفْتَنُونَ؛ پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «نه! باید حتما آزمایشی بعد از پیامبر باشد تا راستگو از دروغگو تشخیص داده شود. چون وحی منقطع شده است و شمشیر مانده و اختلاف و ناهماهنگی تا روز قیامت هست».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا زِلْتُ أَنَا وَ مَنْ کَانَ قَبْلِی مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُؤْمِنِینَ مُبْتَلَیْنَ بِمَنْ یُؤْذِینَا وَ لَوْ کَانَ الْمُؤْمِنُ عَلَی رَأْسِ جَبَلٍ لَقَیَّضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ مَنْ یُؤْذِیهِ لِیَأْجُرَهُ عَلَی ذَلِک.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- پیوسته من و پیامبران دیگر و مؤمنانی که پیش از من بوده‌اند، مبتلا به یک نفری بوده‌ایم که ما را اذیّت نماید، و اگر مؤمن بالای کوهی باشد خدای تعالی کسی را می‌فرستد که او را اذیّت برساند تا به او اجر و مقام دهد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- مِمَّا أَجَابَ بِهِ أَبُوالْحَسَنِ عَلِیُّ‌بْنُ‌مُحَمَّدٍ‌الْعَسْکَرِیُّ (علیه السلام) فِی رِسَالَتِهِ إِلَی أَهْلِ الْأَهْوَازِ حِینَ سَأَلُوهُ عَنِ الْجَبْرِ وَ التَّفْوِیض ... أَخْبَرَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) حِینَ سَأَلَهُ عَبَایَهًُْ بْنُ رِبْعِیٍّ الْأَسَدِیُّ عَنِ الِاسْتِطَاعَهًِْ فَقَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) تَمْلِکُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْ مَعَ اللَّهِ فَسَکَتَ عَبَایَهًُْ بْنُ رِبْعِیٍّ فَقَالَ لَهُ قُلْ یَا عَبَایَهًُْ قَالَ وَ مَا أَقُولُ قَالَ إِنْ قُلْتَ تَمْلِکُهَا مَعَ اللَّهِ قَتَلْتُکَ وَ إِنْ قُلْتَ تَمْلِکُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ قَتَلْتُکَ قَالَ وَ مَا أَقُولُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ تَقُولُ تَمْلِکُهَا بِاللَّهِ الَّذِی یَمْلِکُهَا مِنْ دُونِکَ فَإِنْ مَلَّکَکَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ عَطَائِهِ وَ إِنْ سَلَبَکَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ بَلَائِهِ وَ هُوَ الْمَالِکُ لِمَا مَلَّکَکَ وَ الْمَالِکُ لِمَا عَلَیْهِ أَقْدَرَکَ أَ مَا سَمِعْتَ النَّاسَ یَسْأَلُونَ الْحَوْلَ وَ الْقُوَّهًَْ حَیْثُ یَقُولُونَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مَا تَأْوِیلُهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ لَا حَوْلَ لَنَا عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ إِلَّا بِعِصْمَهًِْ اللَّهِ وَ لَا قُوَّهًَْ لَنَا عَلَی طَاعَهًِْ اللَّهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ قَالَ فَوَثَبَ الرَّجُلُ وَ قَبَّلَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ ثُمَّ قَالَ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ وَ فِی قَوْلِهِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ فِی قَوْلِهِ أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ ... إِنَّ جَمِیعَهَا جَاءَتْ فِی الْقُرْآنِ بِمَعْنَی الِاخْتِبَار.
امام علی (علیه السلام)- از جمله فرمایشاتی که امام هادی (علیه السلام) در ضمن نامه شان در جواب به مردم اهواز که از ایشان در مورد جبر و تفویض سؤال نموده بودند، نوشت ... مقصود امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز همین بود که وقتی عبایۀبن‌ربعی أسَدی از ایشان در مورد [این که آیا بندگان در انجام اعمال خود] قدرت [دارند یا نه؟] سؤال کرده بود، فرمود: «آیا [بندگان] بدون کمک خدا [بر اعمال خود] قادرند یا با کمک او»؟ عبایۀبن‌ربعی سکوت کرد، امیرالمؤمنین (علیه السلام) به او فرمود: «جواب بده ای عبایۀ! اگر بگویی با کمک خدا قادری، تو را می کُشم و اگر هم بگویی بدون قدرت خدا قادری، [باز] تو را می کشم». [عبایۀ] عرض کرد: «پس چه باید بگویم ای امیرالمؤمنین (علیه السلام)»؟ ایشان فرمود: «باید بگویی که تو به سبب خداوندی که بدون تو نیز قادر بر آن است، بر [انجام] آن قادر شده ای؛ اگر او قدرت انجام آن را به تو بدهد، از عطایش است و اگر قدرت آن را از تو بگیرد، به جهت [آزمون و] بلایش است. او مالک هر آنچه است که به ملکیّت تو درآورده و مالک هر آنچه که تو را بر آن قادر کرده است. آیا نشنیده ای که مردم [از خداوند] طلب حرکت و نیرو می کنند و می گویند: لا حول و لا قوۀ إلّا بالله»!؟ آن مرد (عبایۀ) عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین! معنای [حقیقی] این جمله چیست»؟ ایشان فرمود: «[یعنی] ما جز به حفاظت خداوند، هیچ [چاره و] حرکتی در برابر معصیت های خداوند نداریم و جز به کمک او هیچ نیرویی بر اطاعتش نمی یابیم»، اینجا بود که آن مرد بر دست و پای امیرالمؤمنین (علیه السلام) افتاد و بر آنها بوسه زد. سپس امام هادی (علیه السلام) فرمود: این سخن خداوند متعال: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ (محمّد/۳۱) و این کلام او: سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ (اعراف/۱۲۸) و این کلام او: أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ و ... فرمود: «همه‌ی این‌ها در قرآن به معنای آزمایش آمده است».
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ أَحْمَدَبْنِ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌أَبِی‌نَصْرٍ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) قالَ لَا یَکُونُ مَا تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْنَاقِکُمْ حَتَّی تُمَیَّزُوا وَ تُمَحَّصُوا فَلَا یَبْقَی مِنْکُمْ إِلَّا الْقَلِیلَ ثُمَّ قَرَأَ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ الْفَرْجِ حَدَثاً یَکُونُ بَیْنَ الْمَسْجِدَیْنِ وَ یُقْتَلُ فُلَانٍ مِنْ وُلْدِ فُلَانٍ خَمْسَهًَْ عَشَرَ کَبْشاً مِنَ الْعَرَبِ.
امام‌رضا (علیه السلام)- احمدبن‌محمّدبن‌ابی‌نصر نقل میکند: امام رضا (علیه السلام) فرمود: «آنچه انتظارش را می‌کشید محقّق نخواهد شد تا اینکه خالص گشته وآزمایش شوید تا آنجا که عدّه‌ی کمی از شما باقی بمانند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: الم* أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ؛ پس از آن فرمود: «یکی از علامت‌های فرج، اتّفاقی است که بین دو مسجد رخ میدهد و فلانی از طائفه‌ی فلان، پانزده نفر از عرب را می‌کشد».
الباقر (علیه السلام)- عَنْ جَابِرٍ (رحمة الله علیه) قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَوْلَهُ لِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ فَسِّرْهُ لِی قَالَ فَقَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) لِشَیْءٍ قَالَهُ اللَّهُ وَ لِشَیْءٍ أَرَادَهُ اللَّهُ یَا جَابِرُ (رحمة الله علیه) إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ حَرِیصاً عَلَی أَنْ یَکُونَ عَلِیٌّ (علیه السلام) مِنْ بَعْدِهِ عَلَی النَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافُ مَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ عَنَی بِذَلِکَ قَوْلَ اللَّهِ لِرَسُولِهِ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) الْأَمْرُ {إِلَیَ} فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) أَوْ فِی غَیْرِهِ أَ لَمْ أَتْلُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فِیمَا أَنْزَلْتُ مِنْ کِتَابِی إِلَیْکَ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ إِلَی قَوْلِهِ فَلَیَعْلَمَنَّ قَالَ فَوَّضَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْأَمْرَ إِلَیْه.
امام باقر (علیه السلام)- جابر (رحمة الله علیه) گوید: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «این آیه را که خدا به پیامبر (صلی الله علیه و آله) میفرماید: تو را در این کارها دستی نیست. (آل‌عمران/۱۲۸) برایم تفسیر فرمایید». فرمود: «خداوند این سخن را به سببی فرمود، و از آن منظوری داشت. ای جابر! رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آزمند بود تا پس از خودش حضرت علی (علیه السلام) بر مردم ولیّ باشد حال آنکه در علم خداوند بر خلافِ خواسته‌ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود». عرض کردم: «پس با این ترتیب آیه به چه معناست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری، منظور خداوند از اینکه به رسولش (صلی الله علیه و آله) فرمود: لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ این بود که ای محمّد! امر درباره علی (علیه السلام) یا غیر علی (علیه السلام) به من بازمی گردد. ای محمّد! مگر در آنچه که از کتابم بر تو نازل کردم برایت تلاوت نکردم: الم* أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ؛ امام (علیه السلام) فرمود: «پس پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) کار را به خدا واگذاشت».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- جَابِرِبْنِ‌عَبْدِاللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ (رحمة الله علیه) عَنْهُ قَالَ کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذْ أَقْبَلَ عَلِیٌّ (علیه السلام) فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ قَالَ قُلْنَا صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ قَدْ ظَنَنَّا أَنَّکَ لَمْ تَقُلْهَا إِلَّا لِعَجَبٍ مِنْ شَیْءٍ رَأَیْتَهُ قَالَ نَعَمْ لَمَّا رَأَیْتُ عَلِیّاً (علیه السلام) مُقْبِلًا ذُکِّرْتُ حَدِیثاً حَدَّثَنِی حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ قَالَ قَالَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَجْتَمِعَ الْأُمَّهًُْ عَلَیْهِ فَأَبَی عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَبْلُوَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ أَنْزَلَ عَلَیَّ بِذَلِکَ کِتَاباً الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ. أَمَا إِنَّهُ قَدْ عَوَّضَهُ مَکَانَهُ بِسَبْعِ خِصَالٍ یَلِی سَتْرَ عَوْرَتِکَ وَ یَقْضِی دَیْنَکَ وَ عِدَاتِکَ وَ هُوَ مَعَکَ عَلَی عُقْرِ حَوْضِکَ وَ هُوَ مُتَّکَأٌ لَکَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ لَنْ یَرْجِعَ کَافِراً بَعْدَ إِیمَانٍ وَ لَا زَانِیاً بَعْدَ إِحْصَانٍ فَکَمْ مِنْ ضِرْسٍ قَاطِعٍ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ مَعَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْعِلْمِ بِکَلَامِ اللَّهِ وَ الْفِقْهِ فِی دِینِ اللَّهِ مَعَ الصِّهْرِ وَ الْقَرَابَهًِْ وَ النَّجْدَهًِْ فِی الْحَرْبِ وَ بَذْلِ الْمَاعُونِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْوَلَایَهًِْ لِوَلِیِّی وَ الْعَدَاوَهًِْ لِعَدُوِّی وَ بَشِّرْهُ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) بِذَلِکَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- جابربن‌عبدالله انصاری نقل کرده، روزی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشسته بودیم که علی (علیه السلام) آمد؛ وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایشان را دید، فرمود: «سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد». گفتیم: «درست است ای رسول خدا! سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد؛ ولی گویا شما از یک چیزی به شگفت آمدید که چنین فرمودید». ایشان فرمود: «آری، وقتی دیدم علی (علیه السلام) می آید، به یاد سخن جبرئیل (علیه السلام) افتادم که به من گفت: «از خدا خواستم تا همه‌ی امّت بر فرمانبرداری از علی (علیه السلام) متّحد شوند، ولی خداوند اراده کرده بود که در مورد او بعضی از امّت به‌وسیله‌ی برخی دیگر به محک آزمایش گذاشته شوند تا بدسرشتان و از پاک طینتان شناخته شوند. و این آیه را بر من نازل کرد: الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ؛ و گفت: «بدان که خداوند در عوض این، هفت خصلت در او قرار داده است: متولّی کارهای باقیمانده‌ی تو می شود و قرض ها و وعده‌های تو را ادا می کند، در وسط حوضت به همراه توست، در روز قیامت تکیه‌گاه تو خواهد بود، هرگز پس از ایمان آوردن کافر نمی‌شود و با وجود برخورداری از همسر حلال، هیچ گاه زنا نمی کند. قاطعیت در اسلام دارد واز پیشگامان در اسلام است و عالم به کلام خدا و فقیه در دین خدا است و مضاف بر این، داماد و خویشاوند نزدیک است و شاهرگ جنگ ها بوده و پیوسته انفاق می کند و امر به معروف و نهی از منکر می نماید و با دوست من دوست و با دشمن من دشمن است. ای محمّد! او را به این صفات بشارت بده».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- بُرَیْدَهًَْ‌بْنِ‌حُصَیْبٍ الْأَسْلَمِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَهِدَ إِلَیَّ رَبِّی تَعَالَی عَهْداً فَقُلْتُ یَا رَبِّ بَیِّنْهُ لِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) اسْمَعْ عَلِیٌّ (علیه السلام) رَایَهًُْ الْهُدَی وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَهًُْ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ أَجْلِ {أَجِلَّ} قَلْبَهُ وَ اجْعَلْ رَبِیعَهًَْ الْإِیمَانِ فِی قَلْبِهِ قَالَ فَقَدْ فَعَلْتُ ثُمَّ قَالَ إِنِّی مُسْتَخِصُّهُ بِبَلَاءٍ لَمْ یُصِبْ أَحَداً مِنْ أُمَّتِکَ قَالَ قُلْتُ أَخِی وَ صَاحِبِی قَالَ ذَلِکَ مِمَّا قَدْ سَبَقَ مِنِّی إِنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- بریدهًْ‌بن‌حصیب اسلمی گوید: پیامبر اکرم فرمود: «خداوند با من عهدی بست. گفتم: «خدایا! آن عهد را برایم بیان فرما». فرمود: «ای محمّد بشنو! علی (علیه السلام) پرچم هدایت و رهبر اولیای من و نور درخشان است برای کسانی که مرا اطاعت کنند. او کلمه‌ای است که بر پرهیزکاران لازم نموده‌ام. هرکه او را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هرکه با او خشم داشته باشد، مرا دشمن داشته است. به علی (علیه السلام) این مژده را بده». عرض کردم: «خدایا! دلش را روشن گردان و بهار ایمان را در دلش قرار ده». خداوند در پاسخ فرمود: «چنین کردم». سپس فرمود: «من او را ممتاز به بلا و گرفتاری کرده‌ام که هیچ یک از امّت تو به آن گرفتار نخواهند شد». عرض کردم: «خدایا! برادر و دوست من است». فرمود: «این مطلبی است که از پیش مقدّر شده. او گرفتار میشود و به واسطه‌ی او نیز گرفتاری پیش میآید».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِبْنِ‌الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ (علیه السلام) قَالَ: جَاءَ الْعَبَّاسُ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ انْطَلِقْ نُبَایِعْ لَکَ النَّاسَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَ تَرَاهُمْ فَاعِلُونَ{فَاعِلِینَ} قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَیْنَ قَوْلُ اللَّهِ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَیِ اخْتَبَرْنَاهُمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ.
امیرالمؤمنین (علیه السلام)- از امام کاظم (علیه السلام) روایت است: ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) نزد امیرالمؤمنین (علیه السلام) آمد و عرض کرد: «با هم برویم تا مردم با تو بیعت کنند». پس امیرالمؤمنین (علیه السلام) به وی فرمود: «گمان می‌کنی این کار را بکنند»؟! گفت: «بلی»! امام (علیه السلام) فرمود: «پس فرموده‌ی خدا چه میشود: الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ* وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ یعنی آن را آزمودیم. فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ِعَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ‌عَنْ أَبِیهِ (علیه السلام) قَال لَمَّا نَزَلَتْ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا هَذِهِ الْفِتْنَهًُْ قَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّکَ مُبْتَلًی بِکَ وَ إِنَّکَ مُخَاصَمٌ فَأَعِدَّ لِلْخُصُومَهًِْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- امام حسین (علیه السلام) از امام علی (علیه السلام) روایت فرمود: هنگامی‌که آیه: الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ نازل شد، به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کردم: «این فتنه چیست»؟ فرمود: «ای علی (علیه السلام)! تو وسیله‌ی آزمایش امّت هستی و با تو منازعه وخصومت خواهند کرد، پس آماده‌ی منازعه و خصومت باش».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قام إلیه رجل فقال یا أمیرالمؤمنین (علیه السلام)، أخبرنا عن الفتنهًْ، و هل سألت رسول (صلی الله علیه و آله) عنها فقال (علیه السلام) إِنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قَوْلَهُ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ عَلِمْتُ أَنَّ الْفِتْنَهًَْ لَا تَنْزِلُ بِنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا هَذِهِ الْفِتْنَهًُْ الَّتِی أَخْبَرَکَ اللَّهُ تَعَالَی بِهَا فَقَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّ أُمَّتِی سَیُفْتَنُونَ بَعْدِی فَقُلْتُ یَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ وَ لَیْسَ قَدْ قُلْتَ لِی یَوْمَ أُحُدٍ حَیْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ حِیزَتْ عَنِّی الشَّهَادَهًُْ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیَّ فَقُلْتَ لِی أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَهًَْ مِنْ وَرَائِکَ فَقَالَ لِی إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَیْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَی وَ الشُّکْرِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّ الْقَوْمَ سَیُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ یَمُنُّونَ بِدِینِهِمْ عَلَی رَبِّهِمْ وَ یَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَ یَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ وَ یَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْکَاذِبَهًِْ وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِیَهًِْ فَیَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِیَّهًِْ وَ الرِّبَا بِالْبَیْعِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَبِأَیِّ الْمَنَازِلِ أُنْزِلُهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ أَ بِمَنْزِلَهًِْ رِدَّهًٍْ أَمْ بِمَنْزِلَهًِْ فِتْنَهًٍْ فَقَالَ بِمَنْزِلَهًِْ فِتْنَهًٍْ.
امام‌علی (علیه السلام)- نهج البلاغه: مردی در محضر علی (علیه السلام) از جای خود برخاست و گفت ما را از فتنه مطّلع سازید و بفرمائید شما از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این باره سؤالی کرده‌اید، یا خیر؟ علی (علیه السلام) فرمود: «هنگامی که این آیه شریفه فرود آمد: الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ، دانستم تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هست فتنه نخواهد شد. عرض کردم: «یا رسول اللَّه، این فتنه‌ای که خداوند شما را از آن آگاه میکند، کدام فتنه است»؟ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی (علیه السلام)، امّت من بعد از من گرفتار فتنه خواهند شد». عرض کردم: «یا رسول اللَّه، در روز احد گروهی به شهادت رسیدند و من در آن روز به این فیض نرسیدم و سخت ناراحت بودم. شما در آن روز به من فرمودید: «ای علی! به تو مژده می‌دهم که تو هم بعد از این به شهادت خواهی رسید و این موضوع حتماً پیش خواهد آمد، شما در آن روز چگونه صبر خواهید کرد». گفتم: «یا رسول اللَّه این جا از جاهای صبر و شکیبائی نیست، باید در این گونه جاها و از این گونه موقعیت‌ها خوشحال شد و سپاسگزاری کرد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی این مردم در اموال خود گرفتار فتنه و آزمایش قرار خواهند گرفت، و برای اینکه مسلمان شده‌اند به خداوند منّت خواهند گذاشت و آرزوی رحمت و مغفرت خواهند کرد، و از قدرت خداوند خود را در امان خواهند دانست، و یا به شبهات دروغ حرام‌ها را حلال خواهند کرد. و با غفلت و نادانی از دچار هوا و هوس میشوند شراب و مسکرات را حلال میکنند و آن را به نام نبیذ و یا آب جو می‌خورند، به نام هدیه دادن، رشوه می پذیرند و به اسم تجارت، ربا را در اموال خویش وارد می سازند». گفتم: «یا رسول اللَّه من آنها را چگونه به حساب بیاورم، آیا آنها مرتد هستند و یا گرفتار فتنه شده‌اند»؟ فرمود: «آنها مبتلا به فتنه شده‌اند».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَدْ جَاءَتِ الرِّوَایَهًُْ أَنَّهُ لَمَّا تَمَّ لِأَبِی‌بَکْرٍ مَا تَمَّ وَ بَایَعَهُ مَنْ بَایَعَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ هُوَ یُسَوِّی قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِمِسْحَاهًٍْ فِی یَدِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ الْقَوْمَ قَدْ بَایَعُوا أَبَابَکْرٍ وَ وَقَعَتِ الْخَذْلَهًُْ لِلْأَنْصَارِ لِاخْتِلَافِهِمْ وَ بَدَرَ الطُّلَقَاءُ بِالْعَقْدِ لِلرَّجُلِ خَوْفاً مِنْ إِدْرَاکِکُمُ الْأَمْرَ فَوَضَعَ طَرَفَ الْمِسْحَاهًِْ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَدُهُ عَلَیْهَا ثُمَّ قَالَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ.
امام علی (علیه السلام)- [روایت شده که] چون کار خلافت برای ابوبکر پایان گرفت و با او بیعت کردند، مردی نزد أمیرالمؤمنین (علیه السلام) آمد. و آن حضرت با بیلی که در دست داشت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) را هموار می‌کرد، پس به او عرض‌کرد: «مردم با ابوبکر بیعت کردند. و انصار به‌واسطه‌ی اختلافات و دودستگی خوار و زبون شدند [و کسی در کار خلافت، آنان را یاری نکرد] و آزادشدگان [مکّه] نیز از ترس آنکه مبادا نوبت خلافت به شما برسد به بیعت با آن مرد (ابوبکر) شتافتند»؟! علی (علیه السلام) سر بیل را بر زمین نهاد و بالای آن را در دست گرفت و این آیات را خواند: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ* أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- فَقَالَ حُذَیْفَهًْ ... خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِالنَّاسِ وَ خَرَجَ بِنِسَائِهِ مَعَهُ وَ هِیَ حَجَّهًُْ الْوَدَاعِ فَلَمَّا اسْتَتَمَّ حَجُّهُمْ وَ قَضَوْا مَنَاسِکَهُمْ وَ عَرَّفَ النَّاسَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ أَعْلَمَهُمْ أَنَّهُ قَدْ أَقَامَ لَهُمْ مِلَّهًَْ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ قَدْ أَزَالَ عَنْهُمْ جَمِیعَ مَا أَحْدَثَهُ الْمُشْرِکُونَ بَعْدَهُ وَ رَدَّ الْحَجَرَ{الْحَجَ} إِلَی حَالَتِهِ الْأُولَی وَ دَخَلَ مَکَّهًَْ فَأَقَامَ بِهَا یَوْماً وَاحِداً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) بِأَوَّلِ سُورَهًِْ الْعَنْکَبُوتِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) اقْرَأْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ* أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) وَ مَا هَذِهِ الْفِتْنَهًُْ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنِّی مَا أَرْسَلْتُ نَبِیّاً قَبْلَکَ إِلَّا أَمَرْتُهُ عِنْدَ انْقِضَاءِ أَجَلِهِ أَنْ یَسْتَخْلِفَ عَلَی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ یُحْیِی لَهُمْ سُنَّتَهُ وَ أَحْکَامَهُ فَالْمُطِیعُونَ لِلَّهِ فِیمَا یَأْمُرُهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هُمُ الصَّادِقُونَ وَ الْمُخَالِفُونَ عَلَی أَمْرِهِ الْکَاذِبُونَ وَ قَدْ دَنَا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) مَصِیرُکَ إِلَی رَبِّکَ وَ جَنَّتِهِ وَ هُوَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَنْصِبَ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ تَعْهَدَ إِلَیْهِ فَهُوَ الْخَلِیفَهًُْ الْقَائِمُ بِرَعِیَّتِکَ وَ أُمَّتِکَ إِنْ أَطَاعُوهُ وَ إِنْ عَصَوْهُ وَ سَیَفْعَلُونَ ذَلِکَ وَ هِیَ الْفِتْنَهًُْ الَّتِی تَلَوْتُ الْآیَ فِیهَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَأْمُرُکَ أَنْ تُعَلِّمَهُ جَمِیعَ مَا عَلَّمَکَ وَ تَسْتَحْفِظَهُ جَمِیعَ مَا حَفَّظَکَ وَ اسْتَوْدَعَکَ فَإِنَّهُ الْأَمِینُ الْمُؤْتَمَنُ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنِّی اخْتَرْتُکَ مِنْ عِبَادِی نَبِیّاً وَ اخْتَرْتُهُ لَکَ وَصِیّاً.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- حذیفه گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به همراه مردم از مدینه خارج شده و همسران خودشان را نیز با خود بردند، که این همان حجّهًْ الوداع بود؛ هنگامی که حج آنان پایان یافت و مناسکشان را به جای آوردند و مردم هر آنچه که به آن نیاز داشتند را فراگرفتند و پیامبر آنان را آگاه ساخت که آیین ابراهیم (علیه السلام) را برایشان به پا داشته است. ایشان هر آنچه را که پس از ابراهیم، مشرکان در حج بدعت نهاده بودند را از آنان زائل کرده و حجر [یا حج] را به صورت ابتدائی خود بازگرداند. حضرت وارد مکه شد و یک روز در آنجا اقامت نمود. جبرئیل ابتدای سوره عنکبوت را نازل نمود و گفت: ای محمّد! بخوان: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ * الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبینَ * أَمْ حَسِبَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُون؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای جبرئیل این آزمایشی چیست»؟ جبرئیل گفت: «ای محمّد! خداوند بر تو درود می‌فرستد و می فرماید: «من هر پیامبری که پیش از تو مبعوث کردم، در هنگام پایان یافتن مهلتش به او امر نمودم که کسی را تعیین کند که پس از خود جانشین او در میان امّتش باشد و سنّت و احکام او را برای آن ها زنده گرداند. پس آنان خدا را در مورد اوامر رسولش اطاعت کنند، راستگویانند و آنان که با فرمان وی مخالفت می‌ورزند دروغ گویانند. ای محمّد بازگشت تو به سوی پروردگار و بهشتش نزدیک شده است و او تو را امر می کند تا برای امّتت، علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) را بعد از خود منصوب کنی و برای او از امت پیمان بگیری. پس او خلیفه و برپای دارنده امور رعیّت و امّت توست؛ چه از وی اطاعت کنند و چه از وی سرپیچی نمایند که این کار را خواهند کرد و این همان آزمایشی است که این آیات را در مورد آن تلاوت کردم. خداوند عزّوجلّ به تو فرمان می دهد تا هر آنچه را که به تو آموخته، به علی بیاموزی و هر آنچه را که پیش تو نگه داشته و به امانت سپرده، به او واگذاری، که او امانت داری مورد اعتماد است. ای محمّد! من تو را از میان بندگانم به پیامبری برگزیدم و او را وصی تو انتخاب کردم».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ عَلْقَمَهًَْ وَ أَبِی‌أَیُّوبَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَاتِ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لِعَمَّارٍ إِنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدِی هَنَاتٌ حَتَّی یَخْتَلِفَ السَّیْفَ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ حَتَّی یَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ حَتَّی یَتَبَرَّأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا رَأَیْتَ ذَلِکَ فَعَلَیْکَ بِهَذَا الْأَصْلَعِ عَنْ یَمِینِی عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَإِنْ سَلَکَ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَادِیاً وَ سَلَکَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَادِیاً فَاسْلُکْ وَادِیَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ خَلِّ عَنِ النَّاسِ یَا عَمَّارُ إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) لَا یَرُدُّکَ عَنْ هُدًی وَ لَا یَرُدُّکَ إِلَی رَدًی یَا عَمَّارُ طَاعَهًُْ عَلِیٍّ (علیه السلام) طَاعَتِی وَ طَاعَتِی طَاعَهًُْ اللَّهِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- علقمه و ابوایّوب نقل میکنند که: چون آیه الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ* وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا؛ نازل گردید، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عمّار فرمود: بعد از من، شرّ و فساد خواهد بود تا اینکه جنگ میان ایشان واقع خواهد شد و همدیگر را خواهند کشت و از یکدیگر بیزاری خواهند جست. پس چون اوضاع را چنین دیدی، با علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) باش؛ زیرا اگر همه‌ی مردم به یک راه روند و او به تنهایی به راه دیگر، راه او بر حق است. ای عمّار! علی (علیه السلام) تو را از راه هدایت منحرف نمیکند و به بدی نمی‌افکند و اطاعت از علی (علیه السلام)، اطاعت از من است و اطاعت از من، اطاعت از خداست.
المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)- تَوْقِیعٌ مِنْهُ (علیه السلام) کَانَ خَرَجَ إِلَی الْعَمْرِیِّ وَ ابْنِهِ (رحمة الله علیه) عَنْهُمَا رَوَاهُ سَعْدُبْنُ عَبْدِاللَّهِ قَالَ الشَّیْخُ أَبُوجَعْفَرٍ (رحمة الله علیه) وَجَدْتُهُ مُثْبَتاً بِخَطِّ سَعْدِ‌بْنِ‌عَبْدِاللَّهِ (رحمة الله علیه) وَفَّقَکُمَا اللَّهُ لِطَاعَتِهِ وَ ثَبَّتَکُمَا عَلَی دِینِهِ وَ أَسْعَدَکُمَا بِمَرْضَاتِهِ انْتَهَی إِلَیْنَا مَا ذَکَرْتُمَا أَنَّ الْمِیثَمِیَّ أَخْبَرَکُمَا عَنِ الْمُخْتَارِ وَ مُنَاظَرَتِهِ مَنْ لَقِیَ وَ احْتِجَاجِهِ بِأَنْ لَا خَلَفَ غَیْرُ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیٍّ وَ تَصْدِیقِهِ إِیَّاهُ وَ فَهِمْتُ جَمِیعَ مَا کَتَبْتُمَا بِهِ مِمَّا قَالَ أَصْحَابُکُمَا عَنْهُ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْعَمَی بَعْدَ الْجِلَاءِ وَ مِنَ الضَّلَالَهًِْ بَعْدَ الْهُدَی وَ مِنْ مُوبِقَاتِ الْأَعْمَالِ وَ مُرْدِیَاتِ الْفِتَنِ فَإِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ کَیْفَ یَتَسَاقَطُونَ فِی الْفِتْنَهًِْ وَ یَتَرَدَّدُونَ فِی الْحَیْرَهًِْ وَ یَأْخُذُونَ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَارَقُوا دِینَهُمْ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ عَانَدُوا الْحَقَّ أَمْ جَهِلُوا مَا جَاءَتْ بِهِ الرِّوَایَاتُ الصَّادِقَهًُْ وَ الْأَخْبَارُ الصَّحِیحَهًُْ أَوْ عَلِمُوا ذَلِکَ فَتَنَاسَوْا.
مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)- این توقیع به افتخار عثمان‌بن‌سعید و پسرش محمّدبن‌عثمان (نائب اوّل و دوّم امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)) از ناحیه‌ی مقدسه صادر شده است. این توقیع را سعدبن‌عبداللَّه اشعری روایت کرده است. شیخ ابوعبداللَّه جعفر گفت: «من آن را به خط سعدبن‌عبداللَّه اشعری دیدم. توقیع این است: «خداوند شما دو نفر را در راه بندگی خود موفّق و بر دین مقدسّش ثابت بدارد، و شما را با آنچه موجب خشنودی اوست، نیکبخت گرداند، آنچه گفته بودید که «میثمی» از «مختار» و گفتگویش با شخصی که او را ملاقات کرده بود و استدلال کرده بود که پدرم امام حسن عسکری (علیه السلام) جانشینی غیر از جعفربن‌علی (جعفر کذّاب) ندارد و او هم امامت او را تصدیق کرده و به ما رسید و از تمام مضمون مکتوبی که از آنچه دوستان شما در خصوص او به شما خبر داده بودند و به وی نوشته‌اید؛ مطّلع شدیم. من از نابینایی بعد روشنی و از ضلالت بعد از هدایت و از عواقب سوء اعمال و فتنه‌های خطرناک، به خدا پناه می‌برم. خداوند عزّوجلّ میفرماید: أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ، چگونه این مردم در فتنه افتاده و در حیرت و سرگردانی قدم می‌زنند و از چپ و راست می‌روند؟ آیا از دین خود کناره گرفته اند یا دچار شک و تردید گشته اند، یا با حق و حقیقت دشمنی ورزیده‌اند یا جهالت را پیشه خود ساخته‌اند؟ آیا اخبار و روایات صحیحه دراین‌باره به آنها نرسیده، یا اینکه از این موضوع اطّلاع دارند ولی آن را به دست فراموشی سپرده‌اند»؟
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَالْمُؤْمِنِین (علیه السلام) قَالَ فِی خُطْبَهًٍْ لَهُ وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بِأَنْبِیَائِهِ حَیْثُ بَعَثَهُمْ أَنْ یَفْتَحَ لَهُمْ کُنُوزَ الذِّهْبَانِ وَ مَعَادِنَ الْعِقْیَانِ وَ مَغَارِسَ الْجِنَانِ وَ أَنْ یَحْشُرَ طَیْرَ السَّمَاءِ وَ وَحْشَ الْأَرْضِ مَعَهُمْ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلَاءُ وَ بَطَلَ الْجَزَاءُ وَ اضْمَحَلَّتِ الْأَنْبَاءُ وَ لَمَا وَجَبَ لِلْقَائِلِینَ أُجُورُ الْمُبْتَلَیْنَ وَ لَا لَحِقَ الْمُؤْمِنِینَ ثَوَابُ الْمُحْسِنِینَ وَ لَا لَزِمَتِ الْأَسْمَاءُ أَهَالِیَهَا عَلَی مَعْنًی مُبِینٍ وَ لِذَلِکَ لَوْ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ آیَهًًْ فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلْوَی عَنِ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ جَعَلَ رُسُلَهُ أُولِی قُوَّهًٍْ فِی عَزَائِمِ نِیَّاتِهِمْ وَ ضَعَفَهًًْ فِیمَا تَرَی الْأَعْیُنُ مِنْ حَالَاتِهِمْ مِنْ قَنَاعَهًٍْ تَمْلَأُ الْقُلُوبَ وَ الْعُیُونَ غَنَاؤُهُ وَ خَصَاصَهًٍْ تَمْلَأُ الْأَسْمَاعَ وَ الْأَبْصَارَ أَذَاؤُهُ وَ لَوْ کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ أَهْلَ قُوَّهًٍْ لَا تُرَامُ وَ عِزَّهًٍْ لَا تُضَامُ وَ مُلْکٍ یُمَدُّ نَحْوَهُ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ وَ یُشَدُّ إِلَیْهِ عُقَدُ الرِّحَالِ لَکَانَ أَهْوَنَ عَلَی الْخَلْقِ فِی الِاخْتِبَارِ وَ أَبْعَدَ لَهُمْ فِی الِاسْتِکْبَارِ وَ لآَمَنُوا عَنْ رَهْبَهًٍْ قَاهِرَهًٍْ لَهُمْ أَوْ رَغْبَهًٍْ مَائِلَهًٍْ بِهِمْ فَکَانَتِ النِّیَّاتُ مُشْتَرَکَهًًْ وَ الْحَسَنَاتُ مُقْتَسَمَهًًْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ الِاتِّبَاعُ لِرُسُلِهِ وَ التَّصْدِیقُ بِکُتُبِهِ وَ الْخُشُوعُ لِوَجْهِهِ وَ الِاسْتِکَانَهًُْ لِأَمْرِهِ وَ الِاسْتِسْلَامُ لِطَاعَتِهِ أُمُوراً لَهُ خَاصَّهًًْ لَا تَشُوبُهَا مِنْ غَیْرِهَا شَائِبَهًٌْ وَ کُلَّمَا کَانَتِ الْبَلْوَی وَ الِاخْتِبَارُ أَعْظَمَ کَانَتِ الْمَثُوبَهًُْ وَ الْجَزَاءُ أَجْزَلَ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِینَ مِنْ لَدُنِ آدَمَ (علیه السلام) إِلَی الْآخِرِینَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ وَ لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ الَّذِی جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِیَاماً ثُمَّ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ حَجَراً وَ أَقَلِّ نَتَائِقِ الدُّنْیَا مَدَراً وَ أَضْیَقِ بُطُونِ الْأَوْدِیَهًِْ مَعَاشاً وَ أَغْلَظِ مَحَالِّ الْمُسْلِمِینَ مِیَاهاً بَیْنَ جِبَالٍ خَشِنَهًٍْ وَ رِمَالٍ دَمِثَهًٍْ وَ عُیُونٍ وَشِلَهًٍْ وَ قُرًی مُنْقَطِعَهًٍْ وَ أَثَرٍ مِنْ مَوَاضِعِ قَطْرِ السَّمَاءِ دَاثِرٍ لَیْسَ یَزْکُو بِهِ خُفٌّ وَ لَا ظِلْفٌ وَ لَا حَافِرٌ ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ (علیه السلام) وَ وُلْدَهُ أَنْ یَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَهًًْ لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَ غَایَهًًْ لِمُلْقَی رِحَالِهِمْ تَهْوِی إِلَیْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَهًِْ مِنْ مَفَاوِزِ قِفَارٍ مُتَّصِلَهًٍْ وَ جَزَائِرِ بِحَارٍ مُنْقَطِعَهًٍْ وَ مَهَاوِی فِجَاجٍ عَمِیقَهًٍْ حَتَّی یَهُزُّوا مَنَاکِبَهُمْ ذُلُلًا یُهَلِّلُونَ لِلَّهِ حَوْلَهُ وَ یَرْمُلُونَ عَلَی أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ قَدْ نَبَذُوا الْقُنُعَ وَ السَّرَابِیلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ حَسَرُوا بِالشُّعُورِ حَلْقاً عَنْ رُءُوسِهِمُ ابْتِلَاءً عَظِیماً وَ اخْتِبَاراً کَبِیراً وَ امْتِحَاناً شَدِیداً وَ تَمْحِیصاً بَلِیغاً وَ قُنُوتاً مُبِیناً جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَهًًْ وَ وَسِیلَهًًْ إِلَی جَنَّتِهِ وَ عِلَّهًًْ لِمَغْفِرَتِهِ وَ ابْتِلَاءً لِلْخَلْقِ بِرَحْمَتِهِ وَ لَوْ کَانَ اللَّهُ تبارک‌وتعالی وَضَعَ بَیْتَهُ الْحَرَامَ وَ مَشَاعِرَهُ الْعِظَامَ بَیْنَ جَنَّاتٍ وَ أَنْهَارٍ وَ سَهْلٍ وَ قَرَارٍ جَمَّ الْأَشْجَارِ دَانِیَ الثِّمَارِ مُلْتَفَّ النَّبَاتِ مُتَّصِلَ الْقُرَی مِنْ بُرَّهًٍْ سَمْرَاءَ وَ رَوْضَهًٍْ خَضْرَاءَ وَ أَرْیَافٍ مُحْدِقَهًٍْ وَ عِرَاصٍ مُغْدِقَهًٍْ وَ زُرُوعٍ نَاضِرَهًٍْ وَ طُرُقٍ عَامِرَهًٍْ وَ حَدَائِقَ کَثِیرَهًٍْ لَکَانَ قَدْ صَغُرَ الْجَزَاءُ عَلَی حَسَبِ ضَعْفِ الْبَلَاءِ ثُمَّ لَوْ کَانَتِ الْأَسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَیْهَا وَ الْأَحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا بَیْنَ زُمُرُّدَهًٍْ خَضْرَاءَ وَ یَاقُوتَهًٍْ حَمْرَاءَ وَ نُورٍ وَ ضِیَاءٍ لَخَفَّفَ ذَلِکَ مُصَارَعَهًَْ الشَّکِّ فِی الصُّدُورِ وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَهًَْ إِبْلِیسَ عَنِ الْقُلُوبِ وَ لَنَفَی مُعْتَلِجَ الرَّیْبِ مِنَ النَّاسِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَخْتَبِرُ عَبِیدَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ یَتَعَبَّدُهُمْ بِأَلْوَانِ الْمَجَاهِدِ وَ یَبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَکَارِهِ إِخْرَاجاً لِلتَّکَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ إِسْکَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ لِیَجْعَلَ ذَلِکَ أَبْوَاباً فُتُحاً إِلَی فَضْلِهِ وَ أَسْبَاباً ذُلُلًا لِعَفْوِهِ وَ فِتْنَتِهِ کَمَا قَالَ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ.
امام علی (علیه السلام)- روایت شده امیرالمؤمنین (علیه السلام) درخطبه‌اش فرمود: اگر خدای متعال هنگامی که پیامبران را برانگیخت، اراده می‌فرمود ،گنج‌های طلا و معادن زر ناب و باغ‌های سرسبز را در دسترس آنها قرار دهد و پرندگان آسمان و حیوانات زمین را در اختیار آنها قرار دهد، چنین می‌کرد، امّا در این صورت دیگر جایی برای ابتلا و آزمایش باقی نمی‌ماند و پاداش و جزا، باطل بود و اخبار آسمانی همه از بین می‌رفت و کسانی که دعوت انبیا (علیهم السلام) را می‌پذیرفتند، مزد ابتلا و آزمایش دریافت نمی‌کردند و مؤمنین سزاوار پاداش نیکوکاران نمی‌شدند و کلمات بار معنایی و ارزشی خود را از دست می‌دادند لذا اگر خدای متعال اراده کند از آسمان بر آنان آیه‌ای نازل کند که گردن‌هایشان در برابر آن [بی اختیار] خاضع گردد.]این کار را خواهد کرد[و اگر چنین کند، فتنه و آشوب از مردم فروکش خواهد کرد. لیکن خدای متعال اراده‌ی فرستادگان خود را نیرومند گرداند، امّا به لحاظ ظاهری؛ آنان را ساده و بی‌پیرایه، توأم با قناعتی که دل و چشم‌ها را سرشار از بی‌نیازی میکند، نشان داد. فقر و تنگدستی آنها و سختی‌هایی که متحمّل میشوند، گوش وچشم‌ها را پر کرده است، اگر پیامبران آن قدر قدرتمند بودند که کسی توانایی مقابله با آنها را نداشت، و عزّتی داشتند که کاستی در آن راه نداشت، و حکومتی داشتند که چشم همه به آن بود، و آرزومندان، آرزوی آن را داشتند، دراین صورت مردم به آسانی و بدون هیچ گونه آزمایشی پیامبران را می‌شناختند و راهی برای سرکشی از دستورات انبیا (علیهم السلام) نداشتند، لیکن در چنین حالی ایمانشان یا از بیم جان بود و یا به امید رسیدن به حطام دنیا ودر این صورت در نیّت‌ها خلوص یافت نمی‌شد، و غیر از خداوند جنبه‌های دیگری نیز در اعمالشان شرکت داشت. و با انگیزه‌های گوناگون به سراغ نیکی‌ها می‌رفتند امّا خواسته خدای متعال این بود که فرمانبرداری از پیامبران وتصدیق به کتاب و تواضع در برابر او و گردن نهادن به اوامر او و تسلیم طاعت او شدن؛ اموری خالص برای خود او باشد و هیچ انگیزه‌ای غیر او در آنها نباشد. و هرچه سختی و آزمایش بزرگتر وسنگین‌تر باشد، پاداش آن نیز سنگین‌تر خواهد بود. مگر نمی‌بینید که خدای متعال پیشینیان را از زمان آدم (علیه السلام) تا بشر کنونی توسّط سن‌گهای بی سود و زیان که قدرت دیدن ندارند، آزموده است؟ خدای متعال آن سنگ‌ها را برای خود «بیت الحرام» قرار داد و امور مردم را به‌واسطه‌ی آن سامان داد و «بیت الحرام» را از بین تمام مناطق زمین، در یک سرزمین سخت و ناهموار پایه‌گذاری کرد. سرزمینی که کمترین جمعیت را در بین شهرها داشت و زندگی در آن سخت‌تر از هرجایی بود و کمترین آب را در بین مناطق مسلمین داشت. بین کوههای خشک و ریگزارهای نرم و چشمه‌های کم آب و آبادی‌هایی که از یکدیگر فاصله طولانی دارند، قرار گرفته بود. جایی که کمترین بارش را در طول سال دارد. سپس به آدم (علیه السلام) و فرزندانش دستور داد تا به سوی آن رو آورند. و همین امر باعث شد که «بیت الحرام» محلی برای رفت وآمد فرزندان آدم و مقصد سفر آنها شود و آنها از بیابان‌های پهناور و بی آب و علف و جزایر پراکنده دریا و وادی های عمیق، با توجّه قلبی متمایل به این مکان مقدّس شوند. و شانه‌های خود را درحالی‌که دور کعبه طواف میکنند، با حالت خضوع و خشیت به حرکت درآورند وخدا را تهلیل و تسبیح گویند و بین صفا و مروه هروله کنند درحالی‌که موهایشان پریشان و لباس و بدنشان غبار آلود است. جامه و لباس دوخته خود را کنار گذاشته‌اند و سرهای خود را برای تراشیدن موها مهیا ساخته‌اند. همه این‌ها ابتلایی بزرگ و امتحانی سخت و آزمایشی روشن و خالص کردنی کامل، برای بندگان است که خدای متعال این امور را سبب رحمت خود و رسیدن به بهشت قرار داده است. اگرخدای متعال اراده می‌کرد که «بیت الحرام» و مکان‌های مراسم حج را در میان باغها و نهرها و دشت‌های خرّم که درختان انبوه و پرمیوه دارند و در میان کاخ‌های متعدد و شهرهای متّصل به هم و گندمزار مرغوب و مرغزارهای خرّم و کشتزارهای سرسبز و مناطق پر آب و پرتردد، پایه‌گذاری کند، به میزان سادگی آزمایش و سهولت آن، جزای آن را هم ناچیز قرار می‌داد، اگر پایه‌های کعبه و سنگهایی که درآن به کار رفته از زمرّد سبز و یاقوت سرخ بود و درخشندگی و روشنایی خاصی داشت، مقابله با شک و تردید بسیار راحت و آسان بود و تلاش شیطان برای اثر در قلبها بی‌فایده بود و دیگر وسوسه پنهانی در مردم به وجود نمی‌آمد. امّا خدای متعال بندگانش را با انواع سختی‌ها می‌آزماید و با تکالیف گوناگون به عبادت وامی‌دارد و به گرفتاری‌های مختلف مبتلا میکند تا تکبّر را از قلوب آنها بیرون کند و فروتنی را جایگزین کند و درهای فضل و رحمتش را به روی آنها بگشاید و اسباب عفو و بخشش خود را به به آسانی در اختیار آنها قرار دهد همان‌طورکه فرموده است: الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ.