آیه يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ [27]
تو اي نفس مطمئن!
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هَلْ یَکْرَهُ الْمُؤْمِنُ عَلَی قَبْضِ رُوحِهِ قَالَ لا ... فَیَفْتَحُ عَیْنَهُ فَیَنْظُرُ فَیُنَادِی رُوحَهُ مُنَادٍ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّهًِْ فَیَقُولُ یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً.
امام صادق (علیه السلام)- سدیر صیرفی گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «آقا! فدایت شوم! آیا مؤمن از مردن کراهت دارد»؟ فرمود: «نه؛ چشم بگشا و نگاه کن، در این موقع پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) و حسن و حسین و ائمّه (علیهم السلام) برایش مجسّم می‌شوند، می‌گوید این‌ها رفیق‌های تو هستند، آن‌ها را مشاهده می‌کند آنگاه خطاب می‌شود به نفس او؛ یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمطْمَئِنَّةُ ای نفسی که اطمینان به محمّد (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت او داشتی: به‌سوی پروردگارت بازگرد درحالی‌که تو از او خشنودی.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ کُمَیْلِ‌بْنِ‌زِیَادٍ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُ مَوْلَانَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً ع فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أُرِیدُ أَنْ تُعَرِّفَنِی نَفْسِی قَالَ یَا کُمَیْلُ وَ أَیَّ الْأَنْفُسِ تُرِیدُ أَنْ أُعَرِّفَکَ قُلْتُ یَا مَوْلَایَ هَلْ هِیَ إِلَّا نَفْسٌ وَاحِدَهًٌْ قَالَ یَا کُمَیْلُ إِنَّمَا هِیَ أَرْبَعَهًٌْ النَّامِیَهًُْ النَّبَاتِیَّهًُْ وَ الْحِسِّیَّهًُْ الْحَیَوَانِیَّهًُْ وَ النَّاطِقَهًُْ الْقُدْسِیَّهًُْ وَ الْکُلِّیَّهًُْ الْإِلَهِیَّهًُْ وَ لِکُلِّ وَاحِدَهًٍْ مِنْ هَذِهِ خَمْسُ قُوًی وَ خَاصِیَّتَانِ فَالنَّامِیَهًُْ النَّبَاتِیَّهًُْ لَهَا خَمْسُ قُوًی مَاسِکَهًٌْ وَ جَاذِبَهًٌْ وَ هَاضِمَهًٌْ وَ دَافِعَهًٌْ وَ مُرَبِّیَهًٌْ وَ لَهَا خَاصِیَّتَانِ الزِّیَادَهًُْ وَ النُّقْصَانُ وَ انْبِعَاثُهَا مِنَ الْکَبِدِ وَ الْحِسِّیَّهًُْ الْحَیَوَانِیَّهًُْ لَهَا خَمْسُ قُوًی سَمْعٌ وَ بَصَرٌ وَ شَمٌّ وَ ذَوْقٌ وَ لَمْسٌ وَ لَهَا خَاصِیَّتَانِ الرِّضَا وَ الْغَضَبُ وَ انْبِعَاثُهَا مِنَ الْقَلْبِ وَ النَّاطِقَهًُْ الْقُدْسِیَّهًُْ لَهَا خَمْسُ قُوًی فِکْرٌ وَ ذِکْرٌ وَ عِلْمٌ وَ حِلْمٌ وَ نَبَاهَهًٌْ وَ لَیْسَ لَهَا انْبِعَاثٌ وَ هِیَ أَشْبَهُ الْأَشْیَاءِ بِالنُّفُوسِ الْفَلَکِیَّهًِْ وَ لَهَا خَاصِیَّتَانِ النَّزَاهَهًُْ وَ الْحِکْمَهًُْ وَ الْکُلِّیَّهًُْ الْإِلَهِیَّهًُْ لَهَا خَمْسُ قُوًی بَهَاءٌ فِی فَنَاءٍ وَ نَعِیمٌ فِی شَقَاءٍ وَ عِزٌّ فِی ذُلٍّ وَ فَقْرٌ فِی غَنَاءٍ وَ صَبْرٌ فِی بَلَاءٍ وَ لَهَا خَاصِیَّتَانِ الرِّضَا وَ التَّسْلِیمُ وَ هَذِهِ الَّتِی مَبْدَؤُهَا مِنَ اللَّهِ وَ إِلَیْهِ تَعُودُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی وَ قَالَ تَعَالَی یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبادِی ... وَ الْأُولَیَانِ لَأَمَّارَتَانِ بِالسُّوءِ لَیْلًا وَ نَهَاراً لِصَاحِبِهِمَا وَ تَحْکُمَانِ بِالْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ النَّوْمِ وَ الْفَسَادِ وَ الزِّنَا وَ الْإِعْرَاضِ عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْوِصَالِ إِلَی الشَّیْطَانِ وَ إِلَی مَا هُوَ خِلَافُ دِینِهِ وَ إِسْلَامِهِ. وَ الثَّالِثَهًُْ اللَّوَّامَهًُْ لِصَاحِبِهَا لَیْلًا و نَهَاراً فِی کُلِّ عِبَادَهًٍْ وَ قَبْلَهَا وَ بَعْدَهَا أَدَاءً وَ قَضَاءً وَ اعْتَرَفَتْ وَ هِیَ حَرِیصٌ فِی الْعِبَادَهًِْ وَ قَالَتْ لَهُ: أَطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اعْبُدْهُ وَ اسْجُدْهُ وَ إِلَّا لَا تَأْکُلْ مِنْ رِزْقِهِ تَعَالَی وَ لَا تَشْرَبْ مِنْ مَائِهِ تَعَالَی وَ إِنْ طَغَیْتَ عَنْ أَحْکَامِهِ وَ عَصَیْتَ عَنْ أَمْرِهِ تَعَالَی فَاخْرُجْ مِنْ مُلْکِهِ. الرَّابِعَهًُْ الْمُطْمَئِنَّهًُْ وَ هِیَ خَالِصَهًٌْ مُخْلَصَهًٌْ وَ مَعْبَدَهًٌْ وَ رَاضِیَهًٌْ عَلَی تَقْدِیرِهِ تَعَالَی وَ صَابِرَهًٌْ عَلَی بَلَائِهِ تَعَالَی وَ حَامِدَهًٌْ عَلَی نَعْمَائِهِ تَعَالَی وَ تَعْذِیبِهِ وَ أَلَمِهِ عَلَیْهَا مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ شَاکِرَهًٌْ عَلَی مَا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهَا وَ فِی غَیْرِهَا وَ اللَّهُ تَعَالَی رَاضٍ عَنْهُمَا.
امام علی (علیه السلام)- کمیل‌بن‌زیاد گفت: از امیرالمؤمنین (علیه السلام) پرسیدم: «یا امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌خواهم نفسم را به من بشناسانی»، فرمود: «ای کمیل! کدام نفس را می‌خواهی به تو معرفی کنم»؟ گفتم: «ای آقایم! آیا جز یک نفس است»؟ فرمود: «ای کمیل! همانا چهار نفس است، نامیه نباتیه، حسیّه حیوانیّه، ناطقه قدسیّه، کلیّه الهیه؛ و برای هر کدام پنج نیرو دو خاصیّت است. نامیه نباتیه پنج نیرو دارد: ماسکه، جاذبه، هاضمه، دافعه و مربیه، و دو خاصیّت دارد، فزونی و کاستی و از کبد برخیزد، و حسیّه حیوانیه پنج نیرو دارد گوش، چشم، بوئیدن، چشیدن و لامسه، و دو خاصیت دارد، خشنودی و خشم و از دل برخیزد، و ناطقه قدسیه پنج نیرو دارد، فکر، ذکر، دانش، بردباری هوشمندی و آگاهی، و از بدن برنخیزد، و شبیه ترین چیزها است به نفوس فلکیه و دو خاصیّت دارد، نزاهت و حکمت، و کلیه الهیه پنج نیرو دارد، خرّمی در نیستی و نعمت در بدبختی، عزّت در خواری، درویشی در توانگری، و شکیب در بلا و گرفتاری، و دو خاصیّت دارد، رضا و تسلیم و این است که مبدأش از خدا است و به او بازگردد، خدا فرمود «و از روح خود در آن دمیدم. (ص/۷۲)». و خداوند تعالی فرمود: یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی و دو نفس اوّل (نامیه‌ی نباتیه و حسیّه‌ی حیوانیه)، شب و روز صاحبشان را به بدی امر می‌کنند و او را به خوردن و نوشیدن و خواب و فساد و زنا و روگرداندن از خدا و رسولش و وصل‌شدن به شیطان و به آن چیزی که خلافت دین و اسلام اوست، دستور می‌دهند و نفس سوّم (ناطقه‌ی قدسیه) صاحبش را شب و روز در هر عبادت و قبل و بعد از آنچه ادا و چه قضا ملامت (سرزنش) می‌کند و اعتراف می‌کند و او در عبادت حریص است و به او (صاحبش) می‌گوید: از خدا و رسولش اطاعت کن و او را پرستش کن و برای او سجده نما وگرنه [اگر این کارها را نمی‌کنی] از روزیِ خدا نخور و از آبش ننوش و اگر از احکامش رو برگرداندی و از دستورش سرپیچی نمودی از مملکت او خارج شو؛ و نفس (کلیه‌ی الهیه) نفس مطمئنه (آرام یافته) است که خالص و مخلِص (خالص‌کننده) و عبادت‌کننده و راضی به تقدیر الهی و صبرکننده بر بلای خداوند تعالی و ستایشگر او به خاطر نعمت‌ها و عذاب‌ها و دردهای اوست که بر آن نفس وارد می‌شود و شکرگزار اوست بر آنچه که خداوند تعالی در او و غیر او آفریده است و خداوند تعالی از هر دوی آن‌ها (نفس ناطقه و نفس کلیه الهیه) راضی است».
الصّادق (علیه السلام)- نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام).
امام صادق (علیه السلام)- درباره‌ی علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) نازل شد.
الصّادق (علیه السلام)- اقْرَءُوا سُورَهًَْ الْفَجْرِ فِی فَرَائِضِکُمْ وَ نَوَافِلِکُمْ فَإِنَّهَا سُورَهًُْ الْحُسَیْنِ وَ ارْغَبُوا فِیهَا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ أَبُوأُسَامَهًَْ وَ کَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِسِ کَیْفَ صَارَتْ هَذِهِ السُّورَهًُْ لِلْحُسَیْنِ (علیه السلام) خَاصَّهًًْ فَقَالَ أَ لَا تَسْمَعُ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ* ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً* فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی إِنَّمَا یَعْنِی الْحُسَیْنَ‌بْنَ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) فَهُوَ ذُو النَّفْسِ الْمُطْمَئِنَّهًِْ الرَّاضِیَهًِْ الْمَرْضِیَّهًِْ وَ أَصْحَابُهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ الرضوان {هُمُ الرَّاضُونَ} عَنِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْهُمْ وَ هَذِهِ السُّورَهًُْ فِی الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ شِیعَتِهِ وَ شِیعهًِْ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) خَاصَّهًًْ فَمَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَهًَْ الْفَجْرِ کَانَ مَعَ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فِی دَرَجَتِهِ فِی الْجَنَّهًِْ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.
امام صادق (علیه السلام)- داوودبن‌فرقد از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: سوره‌ی فجر را در نمازهای واجب و نافله‌ی خود بخوانید که آن سوره‌ی حسین‌بن‌علی (علیه السلام) است. به آن روی آورید تا خداوند، شما را رحمت کند. آنگاه ابواسامه که در مجلس حاضر بود، عرض کرد: «چگونه این سوره مخصوص امام حسین (علیه السلام) شد»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «آیا نمی شنوی که خداوند می فرماید: یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ المُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبَادِی * وَ ادْخُلِی جَنَّتِی؟ این تنها حسین‌بن‌علی (علیه السلام) را منظور دارد. چون اوست که نفسی مطمئن و خشنود و خداپسند دارد و یاران او از خاندان محمّد (صلی الله علیه و آله) می باشند که در روز قیامت از خداوند خشنودند و خداوند نیز از ایشان خشنود است. این سوره درباره‌ی حسین‌بن‌علی (علیه السلام) و شیعیان او و مخصوصاً شیعیان خاندان محمّد (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. هرکه همواره سوره‌ی فجر را قرائت کند، در بهشت، همراه حسین (علیه السلام) و در مرتبه‌ی او خواهد بود. که خداوند، توانا و حکیم است. (بقره/۲۰۹)».
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- إِذَا حَضَرَ الْمُؤْمِنَ الْوَفَاهًُْ نَادَی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی بِوَلَایهًِْ عَلِیٍّ مَرْضِیَّهًًْ بِالثَّوَابِ فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی فَلَا یَکُونُ لَهُ هِمَّهًٌْ إِلَّا اللُّحُوقُ بِالنِّدَاء.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- چون هنگام جان‌سپردن مؤمن فرا رسد، ندادهنده ای از جانب خداوند ندا می دهد: یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمطْمَئِنَّةُ به ولایت حضرت علی (علیه السلام)، ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً مطمئن به ولایت حضرت علی (علیه السلام) و پسندیده از جانب خداوند با پاداش، فَادْخُلِی فِی عِبَادِی * وَادْخُلِی جَنَّتِی، هیچ تلاشی نمی کند و همّتی ندارد، جز آنکه به ندا بپیوندد (به‌مقتضای آن عمل کند).
الصّادق (علیه السلام)- وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) بِالنُّبُوَّهًِْ وَ عَجَّلَ رُوحَهُ إِلَی الْجَنَّهًِْ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی سُرُوراً أَوْ تَبَیَّنَ لَهُ النَّدَامَهًُْ وَ الْحَسْرَهًُْ إِلَّا أَنْ یُعَایِنَ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی کِتَابِهِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ وَ أَتَاهُ مَلَکُ الْمَوْتِ بِقَبْضِ رُوحِهِ فَیُنَادِی رُوحَهُ فَتَخْرُجُ مِنْ جَسَدِهِ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَمَا یُحِسُّ بِخُرُوجِهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ* ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً.
امام صادق (علیه السلام)- قسم به کسی که فرستاده‌ی محمد (صلی الله علیه و آله) را به پیغمبری، و شتابانه روحش را به بهشت برده میان هر یک از شما با خوشی و شادمانی یا پشیمان شدن و افسوس فاصله‌ای نباشد جز آن که به چشم خود ببیند آنچه را خدای عزّوجلّ در قرآنش فرموده: [به خاطر بیاورید] هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسانند اعمال او را دریافت می‌دارند. (ق/۱۷)و ملک الموت آید تا جانش را بگیرد، و روحش را فریاد دهد تا از تنش به در آید، امّا آنکه مؤمن باشد آمدنش را احساس نکند (یعنی برایش هیچ تلخی و ناگواری ندارد) و این است سخن خدای سبحان و تعالی که می فرماید: یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ* ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّمَا یَعْنِی الْحُسَیْنَ‌بْنَ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) فَهُوَ ذُو النَّفْسِ الْمُطْمَئِنَّهًِْ الرَّاضِیَهًِْ الْمَرْضِیَّهًِْ وَ أَصْحَابُهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ الرضوان {هُمُ الرَّاضُونَ} عَنِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْهُمْ وَ هَذِهِ السُّورَهًُْ فِی الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ شِیعَتِهِ وَ شِیعهًِْ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) خَاصَّهًًْ فَمَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَهًَْ الْفَجْرِ کَانَ مَعَ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فِی دَرَجَتِهِ فِی الْجَنَّهًِْ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.
امام صادق (علیه السلام)- منظور از نفس مطمئنّه که راضی و مرضی است امام حسین (علیه السلام) می‌باشد. اصحاب امام حسین که از آل محمّد (صلی الله علیه و آله) بودند فردای قیامت از خدا راضی و خدا هم از آنان راضی خواهد بود. این سوره‌ی مبارکه مخصوصاً در شأن امام حسین (علیه السلام) و شیعیان آن بزرگوار و شیعه آل محمّد (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. کسی که در تلاوت سوره‌ی مبارکه و الفجر مداومت نماید درجه‌ی او در بهشت نظیر درجه‌ی امام حسین (علیه السلام) خواهد بود که خداوند، توانا و حکیم است.