آیه فَأُمُّهُ هاوِيَةٌ [9]
پناهگاهش «هاويه» (دوزخ ) است.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ قَالَ: أُمُ رَأْسِهِ یُقْلَبُ فِی النَّارِ عَلَی رَأْسِهِ.
علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ؛ مغزش، با سر در آتش دوزخ افکنده می شود.
الصّادق (علیه السلام)- مَرَّ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ (علیه السلام) عَلَی قَرْیَهًٍْ قَدْ مَاتَ أَهْلُهَا وَ طَیْرُهَا وَ دَوَابُّهَا فَقَالَ أَمَا إِنَّهُمْ لَمْ یَمُوتُوا إِلَّا بِسَخْطَهًٍْ وَ لَوْ مَاتُوا مُتَفَرِّقِینَ لَتَدَافَنُوا فَقَالَ الْحَوَارِیُّونَ یَا رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ ادْعُ اللَّهَ أَنْ یُحْیِیَهُمْ لَنَا فَیُخْبِرُونَا مَا کَانَتْ أَعْمَالُهُمْ فَنَجْتَنِبَهَا فَدَعَا عِیسَی (علیه السلام) رَبَّهُ فَنُودِیَ مِنَ الْجَوِّ أَنْ نَادِهِمْ فَقَامَ عِیسَی (علیه السلام) بِاللَّیْلِ عَلَی شَرَفٍ مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ یَا أَهْلَ هَذِهِ الْقَرْیَهًِْ فَأَجَابَهُ مِنْهُمْ مُجِیبٌ لَبَّیْکَ یَا رُوحَ اللَّهِ وَ کَلِمَتَهُ فَقَالَ وَیْحَکُمْ مَا کَانَتْ أَعْمَالُکُمْ قَالَ عِبَادَهًُْ الطَّاغُوتِ وَ حُبُّ الدُّنْیَا مَعَ خَوْفٍ قَلِیلٍ وَ أَمَلٍ بَعِیدٍ وَ غَفْلَهًٍْ فِی لَهْوٍ وَ لَعِبٍ فَقَالَ کَیْفَ کَانَ حُبُّکُمْ لِلدُّنْیَا قَالَ کَحُبِّ الصَّبِیِّ لِأُمِّهِ إِذَا أَقْبَلَتْ عَلَیْنَا فَرِحْنَا وَ سُرِرْنَا وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنَّا بَکَیْنَا وَ حَزِنَّا قَالَ کَیْفَ کَانَتْ عِبَادَتُکُمْ لِلطَّاغُوتِ قَالَ الطَّاعَهًُْ لِأَهْلِ الْمَعَاصِی قَالَ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهًُْ أَمْرِکُمْ قَالَ بِتْنَا لَیْلَهًًْ فِی عَافِیَهًٍْ وَ أَصْبَحْنَا فِی الْهَاوِیَهًِْ فَقَالَ وَ مَا الْهَاوِیَهًُْ فَقَالَ سِجِّینٌ قَالَ وَ مَا سِجِّینٌ قَالَ جِبَالٌ مِنْ جَمْرٍ تُوقَدُ عَلَیْنَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ قَالَ فَمَا قُلْتُمْ وَ مَا قِیلَ لَکُمْ قَالَ قُلْنَا رُدَّنَا إِلَی الدُّنْیَا فَنَزْهَدَ فِیهَا قِیلَ لَنَا کَذَبْتُمْ قَالَ وَیْحَکَ کَیْفَ لَمْ یُکَلِّمْنِی غَیْرُکَ مِنْ بَیْنِهِمْ قَالَ یَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّهُمْ مُلْجَمُونَ بِلِجَامٍ مِنْ نَارٍ بِأَیْدِی مَلَائِکَهًٍْ غِلَاظٍ شِدَادٍ وَ إِنِّی کُنْتُ فِیهِمْ وَ لَمْ أَکُنْ مِنْهُمْ فَلَمَّا نَزَلَ الْعَذَابُ عَمَّنِی مَعَهُمْ فَأَنَا مُعَلَّقٌ بِشَعْرَهًٍْ عَلَی شَفِیرِ جَهَنَّمَ لَا أَدْرِی أُکَبْکَبُ فِیهَا أَمْ أَنْجُو مِنْهَا فَالْتَفَتَ عِیسَی (علیه السلام) إِلَی الْحَوَارِیِّینَ فَقَالَ یَا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ أَکْلُ الْخُبْزِ الْیَابِسِ بِالْمِلْحِ الْجَرِیشِ وَ النَّوْمُ عَلَی الْمَزَابِلِ خَیْرٌ کَثِیرٌ مَعَ عَافِیَهًِْ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- حضرت عیسی‌بن‌مریم (علیه السلام) بر روستایی گذر کرد که ساکنان و پرندگان و چهارپایانش همگی مرده بودند. ایشان فرمود: «بدانید اینان به سبب عذابی مرده اند؛ چون اگر جدای از هم مرده بودند، همدیگر را دفن کرده بودند». حواریّون عرض کردند: «ای روح و کلمه (حُکم و اراده) خدا! از خداوند بخواه آنان را برای ما زنده کند تا ما را از کرده‌ی خود آگاه سازند و ما از چنین کرداری دوری جوییم». حضرت (علیه السلام) از پروردگارش چنین خواست و در آن دم از آسمان به وی ندا رسید که آنان را ندا ده. حضرت عیسی (علیه السلام) شب هنگام بر بلندی ایستاد و فرمود: «ای ساکنان روستا»! در آن هنگام یکی از آنان به حضرت (علیه السلام) پاسخ داد: «گوش به فرمان توام ای روح و کلمه (حُکم و اراده) خدا»! حضرت عیسی (علیه السلام) فرمود: «وای بر شما! چه کرده اید»؟ عرض کرد: «طاغوت پرستی و دنیا دوستی با ترس اندک و آرزوی بلند و غفلت ورزی در لهو و لعب». فرمود: «دنیا دوستی شما چگونه بود»؟ عرض کرد: «همچون فرزندی که مادرش را دوست بدارد؛ چون به ما رو کرد، خشنود و خوشحال و شاد شدیم و چون از ما روی گرداند، گریان و نالان شدیم». فرمود: «طاغوت پرستی شما چگونه بود»؟ عرض کرد: «اطاعت از اهل معصیت». فرمود: «سرانجام کارتان چگونه بود»؟ عرض کرد: «شب را در تندرستی خوابیدیم و صبح هنگام در هاویه بودیم». فرمود: «هاویه چیست»؟ عرض کرد: «سِجّین». فرمود: «سجّین چیست»؟ عرض کرد: «کوهی است از گدازه که تا به روز قیامت بر ما شعله ور است». فرمود: «شما چه گفتید و به شما چه گفته شد»؟ عرض کرد: «گفتیم: ما را به دنیا بازگردان تا زهد پیشه کنیم». به ما گفته شد: «دروغ می گویید»». فرمود: «وای بر تو! چرا در میان آنان کسی جز تو با من سخن نگفت»؟ عرض کرد: «ای روح خدا! آنان در دستان فرشتگانی درشت خو و سخت گیر به لگام هایی از آتش دهانه شده اند. من [در دنیا] در میان آن ها بودم، امّا از آن ها نبودم. از این رو چون عذاب فرود آمد، مرا نیز با آنان در میان گرفت. اکنون من با تار مویی بر لبه دوزخ آویخته شده ام و نمی‌دانم که در آن واژگون می شوم یا از آن رهایی می یابم». آنگاه حضرت عیسی (علیه السلام) رو به حواریّون کرد و فرمود: «ای دوستان خدا! خوردن نان خشک با سنگ نمک و خوابیدن در زباله دان ها در صورت سلامتی دنیا و آخرت، بسیار نیک تر است».
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ آخَی بَیْنَ الْأَرْوَاحِ فِی الْأَظِلَّهًِْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْأَبْدَانَ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (علیهم السلام) لَوُرِّثَ الْأَخُ الَّذِی آخَی بَیْنَهُمَا فِی الْأَظِلَّهًِْ وَ لَمْ یُوَرَّثِ الْأَخُ مِنَ الْوِلَادَهًِْ وَ قَالَ (علیه السلام) إِنَّ الْأَرْوَاحَ لَتَلْتَقِی فِی الْهَوَاءِ فَتَعَارَفُ وَ تَسَاءَلُ فَإِذَا أَقْبَلَ رُوحٌ مِنَ الْأَرْضِ قَالُوا دَعُوهُ فَقَدْ أَفْلَتَ مِنْ هَوْلٍ عَظِیمٍ ثُمَّ سَأَلُوهُ مَا فَعَلَ فُلَانٌ وَ مَا فَعَلَ فُلَانٌ فَکُلَّمَا قَالَ قَدْ بَقِیَ رَجَوْهُ أَنْ یَلْحَقَ بِهِمْ وَ کُلَّمَا قَالَ قَدْ مَاتَ قَالُوا هَوَی هَوَی وَ قَالَ تَعَالَی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوی وَ قَالَ تَعَالَی وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ* فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ* وَ ما أَدْراکَ ما هِیَهْ* نارٌ حامِیَةٌ وَ مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ الْبَحْرِ وَ الْمَلَّاحِ وَ السَّفِینَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- در حدیثی آمده که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «به‌درستی که حق‌تعالی میان ارواح در عالم اظله برادری قرار داده پیش از آنکه بدن‌ها را به دو هزار سال خلق کند؛ پس اگر قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ما اهل بیت، قیام کند هر آینه آن برادرانی را که حق تعالی میانشان در عالم اظلّه اخوّت قرار داده، میراث خواهد داد و برادر ولادتی را میراث نخواهد داد. و حضرت (علیه السلام) فرمود: «ارواح در هوا با هم ملاقات می‌کنند و یکدیگر را می‌شناسند و از هم سؤال می‌کنند. پس وقتی یک روح از زمین می‌آید، می‌گویند: رهایش کنید که از ترسی بزرگ خارج شده؛ سپس از او می‌پرسند: «فلان کس و فلان کس چه کردند»؟ پس هر بار که می‌گوید که هنوز زنده است، امید دارند که به آنان ملحق شود و هرگاه که می‌گوید: مُرد، می‌گویند: سقوط کرد و افتاد! و خدای تعالی می‌فرماید: «و هر کس غضبم بر او وارد شود، سقوط می‌کند!» و می‌فرماید: وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ* فَأُمُّهُ هاوِیَةٌ* وَ ما أَدْراکَ ما هِیَهْ* نارٌ حامِیَةٌ و مَثَل دنیا و صاحب دنیا مَثَل دریا و ناخدا و کشتی است».