آیه تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقينَ [83]
[آرى،] اين سراى آخرت را[تنها] براى كسانى قرار مى‌دهيم كه اراده برترى جويى و فساد در زمين را ندارند؛ و عاقبت نيك براى پرهيزگاران است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): یَا حَفْصُ مَا مَنْزِلَهًُْ الدُّنْیَا مِنْ نَفْسِی إِلَّا بِمَنْزِلَهًِْ الْمَیْتَهًِْ إِذَا اضْطُرِرْتُ إِلَیْهَا أَکَلْتُ مِنْهَا، یَا حَفْصُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلِمَ مَا الْعِبَادُ عَامِلُونَ وَ إِلَی مَا هُمْ صَائِرُونَ فَحَلُمَ عَنْهُمْ عِنْدَ أَعْمَالِهِمُ السَّیِّئَهًِْ لِعِلْمِهِ السَّابِقِ فِیهِمْ فَلَا یَغُرَّنَّکَ حُسْنُ الطَّلَبِ مِمَّنْ لَا یَخَافُ الْفَوْتَ. ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ الْآیَهًَْ وَ جَعَلَ یَبْکِی وَ یَقُولُ ذَهَبَتْ وَ اللَّهِ الْأَمَانِیُّ عِنْدَ هَذِهِ الْآیَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- حفص‌بن‌غیاث گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: ای حفص! با دنیا مثل یک مردار برخورد کردم [چنانچه اگر فردی از گرسنگی در حال مرگ باشد و غذایی جز یک مردار نداشته باشد، مجاز است به قدر رفع اضطرارش از آن مردار بخورد] من نیز به قدر اضطرارم از دنیا استفاده کردم، ای حفص! خداوند متعال می‌دانست که بندگان چه می‌کنند و به سوی چه سرنوشتی حرکت می‌کنند امّا به هنگام ارتکاب اعمال ناشایست توسّط آن‌ها، بردباری به خرج داد زیرا از پیش به آن‌ها آگاه بود. پس زندگی خوب کسی که از مرگ واهمه ندارد، تو را فریب ندهد. سپس آیه: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یُریدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ را تلاوت کرده و درحالی‌که می‌گریست فرمود: «به خدا سوگند! با این آیه، همه‌ی آرزوها بر باد رفت».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ أَوْصَی اللَّهُ بِکُمْ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ أَنْ لَا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ لِی وَ لَکُمْ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- به شما وصیّت می‌کنم که تقوا داشته باشید و خداوند به شما وصیّت کرده [و فرموده] که من برای شما بیم‌دهنده‌ای آشکارم! و درباره‌ی بندگان خدا و سرزمین‌های خدا بر خدا برتری نجویید که خداوند متعال به من و شما فرموده است: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- زَاذَان إِنَّه (عَلِیٌّ (علیه السلام)) کَانَ یَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ وَحْدَهُ وَ هُوَ ذَاکَ یُرْشِدُ الضَّالَّ وَ یُعِینُ الضَّعِیفَ وَ یَمُرُّ بِالْبَیَّاعِ وَ الْبَقَّالِ فَیَفْتَحُ عَلَیْهِ الْقُرْآنَ وَ یَقْرَأُ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها الْآیَهًَْ.
امام علی (علیه السلام)- زاذان گوید: او در بازار تنها راه می رفت و کسی بود که راه گم کرده را راهنمایی می کرد و به ضعیف یاری می رساند و به فروشندگان و بقّال ها گذر می کرد و قرآن را بر او باز می کرد و می خواند: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یُریدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- فَلَمَّا جَاءَهُ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَهًَْ وَ أَبْلَغَهُ ذَلِکَ قَالَ (علیه السلام) اذْهَبْ إِلَیْهِمَا (إلی طلحه و زبیر) فَقُلْ لَهُمَا فَمَا الَّذِی یُرْضِیکُمَا فَذَهَبَ وَ جَاءَ وَ قَالَ إِنَّهُمَا یَقُولَانِ وَلِّ أَحَدَنَا الْبَصْرَهًَْ وَ الْآخَرَ الْکُوفَهًَْ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَا آمَنُهُمَا وَ هُمَا عِنْدِی بِالْمَدِینَهًِْ فَکَیْفَ آمَنُهُمَا وَ قَدْ وَلَّیْتُهُمَا الْعِرَاقَیْنِ اذْهَبْ إِلَیْهِمَا فَقُلْ أَیُّهَا الشَّیْخَانِ احْذَرَا مِنَ اللَّهِ وَ نَبِیِّهِ عَلَی أُمَّتِهِ وَ لَا تَبْغِیَا الْمُسْلِمِینَ{لِلْمُسْلِمِینَ} غَائِلَهًًْ وَ کَیْداً وَ قَدْ سَمِعْتُمَا قَوْلَ اللَّهِ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ.
امام علی (علیه السلام)- امام (علیه السلام) پس از شنیدن این پیام (نامه‌ی اعتراض آمیز طلحه و زبیر) توسّط محمدبن‌طلحه فرمود: «به نزد آن دو برو و بگو: چه چیزی شما را راضی می‌کند»؟. وی رفت و آمد و گفت: «آنان می‌گویند یکی از ما را به عنوان والی بصره و دیگری را به عنوان والی کوفه منصوب کن». امام (علیه السلام) فرمود: «به خدا سوگند! من از آن دو که در نزد من در مدینه هستند احساس امنیّت نمی‌کنم حال چگونه آنان را والی بصره و کوفه قرار دهم و احساس امنیّت کنم. به نزد آنان برو و بگو: از خدا و پیامبرش به خاطر امّتش بیم داشته باشید و در آفریدن غائله‌ای برای مسلمانان طغیان نکنید این سخن خداوند را شنیده‌اید که تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»؟.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَالَ ذَکَرْتُ الْخِلَافَهًَْ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَال: ... فَمَا رَاعَنِی إِلَّا وَ النَّاسُ کَعُرْفِ الضَّبُعِ إِلَیَّ یَنْثَالُونَ عَلَیَّ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ حَتَّی لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ وَ شُقَّ عِطْفَایَ مُجْتَمِعِینَ حَوْلِی کَرَبِیضَهًِْ الْغَنَمِ فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ نَکَثَتْ طَائِفَهًٌْ وَ مَرَقَتْ أُخْرَی وَ قَسَطَ آخَرُونَ کَأَنَّهُمْ لَمْ یَسْمَعُوا اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَقُولُ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوهَا وَ وَعَوْهَا وَ لَکِنَّهُمْ حَلِیَتِ الدُّنْیَا فِی أَعْیُنِهِمْ وَ رَاقَهُمْ زِبْرِجُهَا.
امام علی (علیه السلام)- ابن‌عباس (رحمة الله علیه) گوید: نزد امیرالمؤمنین (علیه السلام) از خلافت [و ماجراهای آن] صحبت کردم؛ امام (علیه السلام) فرمود: ... [پس از مرگ آن‌ها] مردم همچون یالهای کفتار که به هم فشرده است، برای بیعت با من ازدحام کردند و مرا به قبول خلافت واداشتند. چنان ازدحام بود که نزدیک بود دو نور چشمم، حسن و حسین (علیها السلام) زیر دست و پا له شوند؛ مردم، همچون گوسفندانی که گرگ به گله‌شان زده و دور چوپان جمع شده‌اند، دور من جمع شده بودند امّا هنگامی که [پذیرفتم و] به پا خاستم [و زمام خلافت را به دست گرفتم]، گروهی پیمان شکستند و گروهی دیگر سرکشی کردند و گروهی نیز از دین خارج شدند [و سه گروه ناکثین و مارقین و قاسطین را به وجود آوردند]؛ گویا اصلاً این کلام خداوند را نشنیده بودند که فرمود: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ. ولی به خدا قسم آن‌ها این آیات را شنیده بودند و به خوبی در حافظه داشتند امّا زینت‌های دنیا در چشمان آن‌ها جای گرفته بود و جواهرات [دل‌فریب] دنیا، آن‌ها را فریفته بود.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال مَنْ کَبَّرَ بَیْنَ یَدَیِ الْإِمَامِ وَ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ رِضْوَانَهُ الْأَکْبَرَ وَ مَنْ یَکْتُبِ اللَّهُ لَهُ رِضْوَانَهُ الْأَکْبَرَ یَجْمَعْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ الْمُرْسَلِینَ فِی دَارِ الْجَلَالِ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا دَارُ الْجَلَالِ فَقَالَ نَحْنُ الدَّارُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ فَنَحْنُ الْعَاقِبَهًُْ یَا سَعْدُ وَ أَمَّا مَوَدَّتُنَا لِلْمُتَّقِین.
امام باقر (علیه السلام)- سعدبن‌طریف گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: هرکس در مقابل امام تکبیر بگوید و بگوید: لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَحدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، خداوند رضوان اکبرش را برای او لازم می‌شمارد و هرکس مشمول رضوان اکبر خدا شود در قیامت، در حضور ابراهیم (علیه السلام) و محمّد (صلی الله علیه و آله) و پیامبران در دارالجلال خواهد بود. عرض‌کردم: «دارالجلال چیست»؟ فرمود: «ما هستیم و این آیه همان است: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ؛ منظور از عاقبت در این آیه، ما هستیم. ای سعد! مودّت و دوستی ما متعلّق به متّقین است».
أمیرالمومنین (علیه السلام)- کتاب الروضهًْ مِمَّا رُوِیَ عَنْ جَمَاعَهًٍْ ثِقَاتٍ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ (علیه السلام) قَالَ طَلَّقْتُکِ یَا دُنْیَا ثَلَاثاً لَا حَاجَهًَْ لِی فِیکِ فَعِنْدَ ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً.
امام علی (علیه السلام)- درکتاب «الرّوضه» [مناظره‌ای بین حرّه، دختر حلیمه سعدیه و حجاج‌بن‌یوسف] آمده است: مولای ما امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «دنیا، من تو را سه طلاقه کرده‌ام مرا حاجتی به تو نیست در این موقع خداوند این آیه را نازل نمود: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً».
الصّادق (علیه السلام)- عن عنوان بصری: لَیْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یَهْدِیَهُ فَإِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلًا فِی نَفْسِکَ حَقِیقَهًَْ الْعُبُودِیَّهًِْ وَ اطْلُبِ الْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ اسْتَفْهِمِ اللَّهَ یُفْهِمْکَ قُلْتُ یَا شَرِیفُ فَقَالَ قُلْ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ. قُلْتُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) مَا حَقِیقَهًُْ الْعُبُودِیَّهًِْ قَالَ ثَلَاثَهًُْ أَشْیَاءَ أَنْ لَا یَرَی الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ مِلْکاً لِأَنَّ الْعَبِیدَ لَا یَکُونُ لَهُمْ مِلْکٌ یَرَوْنَ الْمَالَ مَالَ اللَّهِ یَضَعُونَهُ حَیْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَا یُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِیراً وَ جُمْلَهًُْ اشْتِغَالِهِ فِیمَا أَمَرَهُ تَعَالَی بِهِ وَ نَهَاهُ عَنْهُ فَإِذَا لَمْ یَرَ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِلْکاً هَانَ عَلَیْهِ الْإِنْفَاقُ فِیمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُنْفِقَ فِیهِ وَ إِذَا فَوَّضَ الْعَبْدُ تَدْبِیرَ نَفْسِهِ عَلَی مُدَبِّرِهِ هَانَ عَلَیْهِ مَصَائِبُ الدُّنْیَا وَ إِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ نَهَاهُ لَا یَتَفَرَّغُ مِنْهُمَا إِلَی الْمِرَاءِ وَ الْمُبَاهَاهًِْ مَعَ النَّاسِ فَإِذَا أَکْرَمَ اللَّهُ الْعَبْدَ بِهَذِهِ الثَّلَاثَهًِْ هَانَ عَلَیْهِ الدُّنْیَا وَ إِبْلِیسُ وَ الْخَلْقُ وَ لَا یَطْلُبُ الدُّنْیَا تَکَاثُراً وَ تَفَاخُراً وَ لَا یَطْلُبُ مَا عِنْدَ النَّاسِ عِزّاً وَ عُلُوّاً وَ لَا یَدَعُ أَیَّامَهُ بَاطِلًا فَهَذَا أَوَّلُ دَرَجَهًِْ التُّقَی قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ.
امام صادق (علیه السلام)- عنوان‌بصری گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «علم [الهی] با آموختن به دست نمی‌آید بلکه نوری است که از طرف خداوند بر دلها می‌تابد تا آن‌ها را هدایت کند؛ اینک اگر طالب علم هستی ابتدا از درون خود، حقیقت عبودیّت را بخواه، علم را برای عمل طلب کن و از خداوند بخواه تا فهم تو را زیاد کند تا بفهمی». عرض کردم: «ای بزرگوار»! امام صادق (علیه السلام) فرمود: «بگو ای اباعبداللَّه»!. عرض کردم: «ای اباعبداللَّه (علیه السلام) حقیقت عبودیّت چیست»؟ فرمود: «به سه چیز می‌توان این حقیقت را دریافت: یکی اینکه بندگان آنچه را که خداوند به آن‌ها بخشیده است ملک خود ندانند زیرا بندگان خدا مالک نیستند و هرچه دارند از خدا می‌باشد و هرجا خدا امر کند باید خرج کنند. دوّم اینکه بنده‌ای هرگز قدرت ندارد با فکر و اندیشه خود کارهای خود را اداره کند سوّم اینکه هرچه خداوند به او امرکرده و یا از آن نهی نموده است به کار گیرد و از اوامر و نواهی خدا سر باز نزند. هرگاه بنده‌ای چیزی را ملک خود نداند مال را انفاق می‌کند. هرگاه بنده‌ای امور خود را به خداوند واگذارد و بفهمد که با عقل و تدبیرش نمی‌تواند امور خود را آن‌طور که هست اداره کند گرفتاری‌های دنیا و مصائب آن بر او گوارا می‌گردد هرگاه بنده‌ای به اوامر و نواحی خداوند گردن گذارد دیگر با مردم جدال و مناقشه و تفاخر نمی‌کند و آن‌ها را آزار نمی‌دهد. هر وقت خداوند این سه خصلت را به انسان عطا کند و مورد دنیا و شیطان و مردم در نظر آن‌ها کوچک می‌شود و دنبال جمع‌کردن مال و تکاثر و تفاخر نمی‌روند و قصد ریاست بر مردم و طلب عزّت ندارند و اوقات خود را به هدر نمی‌دهند. این اوصاف نخستین درجه‌ی پرهیزکاران است خداوند متعال در قرآن مجید می‌فرماید: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- رَوَیَ سَلَامُ الأعْرَجِ عَنْ أمِیرِ المُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إنَّ الرَّجُلَ لَیَعْجَبَهُ شرَاکَ نَعْلِهِ فَیَدْخُلُ فِی هَذِهِ الآیَهًِْ تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ الایَهًْ.
امام علی (علیه السلام)- سلام اعرج از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: اگر فردی حتی نسبت به بند کفشش بگوید که [بند کفش من از فلانی بهتر است و] احساس خوشحالی و تفاخر کند [مصداق مقام پرستی و بزرگی طلبی در دنیا شده و] مصداق این آیه است که می‌فرماید: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً.
الصّادق (علیه السلام)- الْعُلُوُّ الشَّرَف.
امام صادق (علیه السلام)- مراد از عُلُوّ؛ شرف است.
الصّادق (علیه السلام)- أَیضاً فِی قَولِهِ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً قَالَ: الْعُلُوُّ الشَّرَفُ وَ الْفَسَادُ النِّسَاء.
امام صادق (علیه السلام)- عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا؛ مراد از عُلُوّ؛ شرف است و فساد؛ دل‌بستن به زنان [و شهوت‌های جنسی] است.