آیه لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ [100]
شايد در برابر آنچه ترك كردم [و كوتاهى نمودم] عمل صالحى انجام دهم». [ولى به او مى گويند]: چنين نيست! اين سخنى است كه او به زبان مى گويد [و اگر بازگردد، همان راه را ادامه مى دهد] و در‌پى [مرگ] آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته شوند.
الباقر ( إِذَا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ الْکَافِر ... فَإِذَا نَظَرَ إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ شَخَصَ بَصَرُهُ وَ طَارَ عَقْلُهُ قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ ارْجِعُونِی قَالَ فَیَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها.
امام باقر ( وقتی خداوند بخواهد جان کافر را بگیرد، ... [کافر] با دیدن فرشته‌ی مرگ چشمش از حرکت باز مانده، عقلش زایل شده و می گوید: «ای فرشته‌ی مرگ مرا [به دنیا] برگردان»! فرشته‌ی مرگ می گوید: کَلَّا إنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُه.
أمیرالمؤمنین ( اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّکُمْ وَ مَا أَنْتُمْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا عَلَی سَبِیلِ مَنْ قَدْ مَضَی مِمَّنْ کَانَ أَطْوَلَ مِنْکُمْ بَاعاً وَ أَشَدَّ مِنْکُمْ بَطْشاً وَ أَعْمَرَ دِیَاراً وَ أَبْعَدَ آثَاراً فَأَصْبَحَتْ أَصْوَاتُهُمْ هَامِدَهًًْ خَامِدَهًًْ مِنْ بَعْدِ طُولٍ تَغْلِبُهَا وَ أَجْسَادُهُمْ بَالِیَهًًْ وَ دِیَارُهُمْ خَالِیَهًًْ وَ آثَارُهُمْ عَافِیَهًًْ فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمُشَیَّدَهًِْ وَ السُّتُورِ وَ النَّمَارِقِ الْمُمَهَّدَهًِْ الصُّخُورَ وَ الْأَحْجَارَ الْمُسْنَدَهًَْ فِی الْقُبُورِ الَّتِی قَدْ بُنِیَ لِلْخَرَابِ فِنَاؤُهَا فَمَحَلُّهَا مُقْتَرِبٌ وَ سَاکِنُهَا مُغْتَرِبٌ بَیْنَ أَهْلِ عِمَارَهًٍْ مُوحِشِینَ وَ أَهْلِ مَحَلَّهًٍْ مُتَشَاغِلِینَ لَا یَسْتَأْنِسُونَ بِالْعُمْرَانِ وَ لَا یَتَوَاصَلُونَ تَوَاصُلَ الْجِیرَانِ وَ الْإِخْوَانِ عَلَی مَا بَیْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوَارِ وَ دُنُوِّ الدَّارِ وَ کَیْفَ یَکُونُ بَیْنَهُمْ تَوَاصُلٌ وَ قَدْ طَحَنَهُمْ بِکَلْکَلِهِ الْبِلَی وَ أَکَلَتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَ الثَّرَی فَأَصْبَحُوا بَعْدَ الْحَیَاهًِْ أَمْوَاتاً وَ بَعْدَ غَضَارَهًِْ الْعَیْشِ رُفَاتاً فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَکَنُوا التُّرَابَ وَ ظَعَنُوا فَلَیْسَ لَهُمْ إِیَابٌ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَکَانَ قَدْ صِرْتُمْ إِلَی مَا صَارُوا إِلَیْهِ مِنَ الْبِلَی وَ الْوَحْدَهًِْ فِی الْمَثْوَی وَ ارْتَهَنْتُمْ فِی ذَلِکَ الْمَضْجَعِ وَ ضَمَّکُمْ ذَلِکَ الْمُسْتَوْدَع.
امام علی ( ای بندگان خدا! بدانید شما و آنچه از این دنیا دارید، همان‌طور است که پیشینیان و آنچه بر پیشینیان گذشته، بر شما نیز خواهد گذشت درحالی که آن‌ها عمرهایشان از شما طولانی‌تر، دیارشان آبادتر و آثارشان مهم تر بود، صبح کردند درحالی که صداهایشان خاموش شده، و سکون [و مرگ] پس از این مدّت طولانی بر آنان مسلّط شده، بدن هایشان پوسیده، شهرهایشان خالی مانده و آثارشان ناپدید گشته است. قصرهای مجلّل و ساختمان های محکم، بالش های نیکو و فراش های گسترده را به سنگ‌های قبر و چسبیده به لحد تبدیل نمودند. آن قبرهایی که برای خراب شدن ساخته شدند و ساختمان آن‌ها با خاک یکسان گشته. آن قبرها به هم نزدیک است ولی ساکن آن‌ها غریب و ناآشنا هستند، در ما بین اهل محلّه‌ای ترسان و هراسانند و در بین گروهی هستند که به ظاهر راحتند و در واقع گرفتار می‌باشند. به وطن ها، انس نمی‌گیرند و با اینکه نزدیک و همسایه اند، مانند معاشرت همسایگان با هم معاشرت ندارند و چگونه بینشان دید و بازدید باشد درحالی که پوسیدگی آن‌ها را خُرد کرده و سنگ و خاک آنان را خورده است؟! پس از دوران زندگی به مردگانی تبدیل شده‌اند و پس از رفاه در زندگی دنیا به فلاکت و نداری (مرگ) دچار شده‌اند، هرچه دوست داشتند از آن‌ها گرفته شد و ساکن خاک شدند و به آنجا کوچ کردند و دیگر به هیچ وجه باز نخواهند گشت. محال است و بعید است [که بازگردند]؛ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ، شما نیز به همان بلا و جایگاه تنهایی خواهید رفت و ساکن آن بستر خواهید شد و آن امانتگاه را در آغوش خواهید گرفت».
أمیرالمؤمنین ( أَنْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ عَلَی مَحَجَّهًِْ مَنْ قَدْ مَضَی وَ سَبِیلِ مَنْ کَانَ ثُمَّ انْقَضَی مِمَّنْ کَانَ أَطْوَلَ مِنْکُمْ أَعْمَاراً وَ أَشَدَّ بَطْشاً وَ أَعْمَرَ دِیَاراً أَصْبَحَتْ أَجْسَادُهُمْ بَالِیَهًًْ وَ دِیَارُهُمْ خَالِیَهًًْ وَ آثَارُهُمْ عَافِیَهًًْ فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمُشَیَّدَهًِْ وَ النَّمَارِقِ الْمُوَسَّدَهًِْ بُطُونَ اللُّحُودِ وَ مُجَاوَرَهًَْ اللُّدُودِ فِی دَارٍ سَاکِنُهَا مُغْتَرِبٌ وَ مَحَلُّهَا مُقْتَرِبٌ بَیْنَ قَوْمٍ مُسْتَوْحِشِینَ مُتَجَاوِرِینَ غَیْرَ مُتَزَاوِرِینَ لَا یَسْتَأْنِسُونَ بِالْعُمْرَانِ وَ لَا یَتَوَاصَلُونَ تَوَاصُلَ الْجِیرَانِ عَلَی مَا بَیْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوَارِ وَ دُنُوِّ الدَّارِ وَ کَیْفَ یَکُونُ بَیْنَهُمْ تَوَاصُلٌ وَ قَدْ طَحَنَتْهُمُ الْبِلَی وَ أَظَلَّتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَالثَّرَی فَأَصْبَحُوا بَعْدَ الْحَیَاهًِْ أَمْوَاتاً وَ بَعْدَ غَضَارَهًِْ الْعَیْشِ رُفَاتاً قَدْ فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَکَنُوا التُّرَابَ وَ ظَعَنُوا فَلَیْسَ لَهُمْ إِیَابٌ وَ تَمَنَّوُا الرُّجُوعَ فَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ.
امام علی ( شما ای بندگان خدا! در راه گذشتگان قرار دارید و راه آنان به پایان رسیده، از آنکه عمرشان از شما درازتر بود و از شما دلیرتر بودند و آباد کردن دیار همّت بیشتری داشتند، صبح که شد دیدند بدنهایشان پوسیده و دیارشان خالی و نشانه هایشان نابود بود. کاخ‌های محکم و سنگی را با گورستان‌ها و همسایگی کرم‌ها عوض کردند؛ در سرایی که ساکنش غریب و جایش نزدیک در میان مردمی بیمناک و ستمگر، که به یکدیگر انس نمی‌گیرند، یکدیگر را زیارت نمی‌کنند، و با اینکه به یکدیگر نزدیکند و خانه‌هایشان دیوار به دیوار هم است، مانند همسایگان رفت و آمد ندارند. چطور میانشان رفت و آمد باشد، درحالیکه آسیای کهنگی آنان را آرد کرده و ریگ‌ها و خاک‌های قبر بر آن سایه انداخته؟ بعد از زندگی صبح کردند درحالیکه مرده بودند و به جسدی بی جان تبدیل شدند، دوستانشان اندوهگین شدند، جای در خاک گرفتند، کوچ کردند و دیگر باز نمی‌گردند، آرزوی برگشتن کردند و فاصله میان آنان و آرزویشان، کلمه «کَلاَّ» است: کَلاَّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ».
السّجّاد ( بَرْزَخٌ هُوَ الْقَبْر.
امام سجاد ( بَرْزَخٌ همان قبر است.
أمیرالمؤمنین ( وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ فِی الدُّنْیَا بَعْدَ الْمَوْتِ قَبْلَ الْقِیَامَهًْ ... قَوْلِهِ تَعَالَی وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ وَ هُوَ أَمْ رٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ.
امام علی ( در ردّ نظر کسانی که ثواب و عقاب در دنیا بعد از مرگ و پیش از قیامت را انکار می کند ... این کلام خداوند متعال است: وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ که این، امری است میان دو امر؛ آن امر، ثواب و عقاب است که بین دو امر دنیا و آخرت قرار دارد.
الصّادق ( الْبَرْزَخُ هُوَ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ وَ هُوَ رَدٌّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ هُوَ قَوْلُ ألصّادق (وَ اللَّهِ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ إِلَّا الْبَرْزَخَ فَأَمَّا إِذَا صَارَ الْأَمْرُ إِلَیْنَا فَنَحْنُ أَوْلَی بِکُمْ.
امام صادق ( برزخ به‌معنای میان دو چیز است و منظور از آن؛ ثواب و عقاب مابین دنیا و آخرت است و این آیه پاسخی است به کسانی که منکر ثواب و عقاب قبل از روز قیامت بوده اند به خدا سوگند! از تنها چیزی که از آن بر شما می ترسم، برزخ است؛ چرا که در روز قیامت که گشایش کارتان به دست ماست، خود شفاعت شما را می کنیم.
الصّادق ( فَقَالَ الصَّادِق (الْبَرْزَخُ الْقَبْرُ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَیْنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ أَیْضاً قَوْلُ الْعَالِم (وَ اللَّهِ مَا یُخَافُ عَلَیْکُمْ إِلَّا الْبَرْزَخ.
امام صادق ( علی‌بن‌ابراهیم گوید: امام صادق (فرمود: «برزخ قبر است و همان ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت، و دلیل این سخن نیز، حدیث حضرت (است که می‌فرماید: «از هیچ چیز جز برزخ بر شما نمی‌ترسم».
الصّادق ( عَنْ عَمْرِوبْنِ‌یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (إِنِّی سَمِعْتُکَ وَ أَنْتَ تَقُولُ کُلُ شِیعَتِنَا فِی الْجَنَّهًِْ عَلَی مَا کَانَ فِیهِمْ قَالَ صَدَقْتُکَ کُلُّهُمْ وَ اللَّهِ فِی الْجَنَّهًِْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ الذُّنُوبَ کَثِیرَهًٌْ کِبَارٌ فَقَالَ أَمَّا فِی الْقِیَامَهًِْ فَکُلُّکُمْ فِی الْجَنَّهًِْ بِشَفَاعَهًِْ النَّبِیِّ الْمُطَاعِ أَوْ وَصِیِّ النَّبِیِّ وَ لَکِنِّی وَ اللَّهِ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ فِی الْبَرْزَخِ قُلْتُ وَ مَا الْبَرْزَخُ قَالَ الْقَبْرُ مُنْذُ حِینِ مَوْتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ.
امام صادق ( عمروبن یزید گفت: به امام صادق (عرض کردم: «از شما شنیدم که [فرمودید] همه‌ی دوستداران و شیعیان ما با هرگونه اعمالی که داشته باشند، در بهشت هستند»؟ فرمود: «بله، درست می گویی؛ به خدا سوگند! که همگی در بهشت جای دارند». گفتم: «فدایت شوم! کسانی که گناهان بسیار و بزرگ دارند چه»؟! فرمود: «در روز قیامت همه‌ی شما با شفاعت پیامبر (یا علی ّبن ابیطالب (وارد بهشت می شوید؛ امّا به خدا سوگند! که من در مورد شما از برزخ می ترسم». پرسیدم: «برزخ چیست»؟ فرمود: «قبر که از زمان مرگ تا روز قیامت به طول می‌انجامد».
أمیرالمؤمنین ( سَلَکُوا فِی بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِیلًا سُلِّطَتِ الْأَرْضُ عَلَیْهِمْ فِیهِ فَأَکَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمَائِهِمْ فَأَصْبَحُوا فِی فَجَوَاتِ قُبُورِهِمْ جَمَاداً لَا یَنْمُونَ وَ ضِمَاراً لَا یُوجَدُونَ لَا یُفْزِعُهُمْ وُرُودُ الْأَهْوَالِ وَ لَا یَحْزُنُهُمْ تَنَکُّرُ الْأَحْوَالِ وَ لَا یَحْفِلُونَ بِالرَّوَاجِفِ وَ لَا یَأْذَنُونَ لِلْقَوَاصِفِ غُیَّباً لَا یُنْتَظَرُونَ وَ شُهُوداً لَا یَحْضُرُونَ وَ إِنَّمَا کَانُوا جَمِیعاً فَتَشَتَّتُوا وَ أُلَّافاً فَافْتَرَقُوا وَ مَا عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ وَ لَا بُعْدِ مَحَلِّهِمْ عَمِیَتْ أَخْبَارُهُمْ وَ صَمَّتْ دِیَارُهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ سُقُوا کَأْساً بَدَّلَتْهُمْ بِالنُّطْقِ خَرَساً وَ بِالسَّمْعِ صَمَماً وَ بِالْحَرَکَاتِ سُکُوناً فَکَأَنَّهُمْ فِی ارْتِجَالِ الصِّفَهًِْ صَرْعَی سُبَاتٍ جِیرَانٌ لَا یَتَأَنَّسُونَ وَ أَحِبَّاءُ لَا یَتَزَاوَرُونَ بَلِیَتْ بَیْنَهُمْ عُرَی التَّعَارُفِ وَ انْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ الْإِخَاءِ فَکُلُّهُمْ وَحِیدٌ وَ هُمْ جَمِیعٌ وَ بِجَانِبِ الْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلَّاءُ لَا یَتَعَارَفُونَ لِلَیْلٍ صَبَاحاً وَ لَا لِنَهَارٍ مَسَاءً أَیُّ الْجَدِیدَیْنِ ظَعَنُوا فِیهِ کَانَ عَلَیْهِمْ سَرْمَداً شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارِ دَارِهِمْ أَفْظَعَ مِمَّا خَافُوا وَ رَأَوْا مِنْ آیَاتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا فَکِلْتَا الْغَایَتَیْنِ مُدَّتْ لَهُمْ إِلَی مَبَاءَهًٍْ فَأَتَتْ مَبَالِغَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ فَلَوْ کَانُوا یَنْطِقُونَ بِهَا لَعَیُّوا بِصِفَهًِْ مَا شَاهَدُوا وَ مَا عَایَنُوا.
امام علی ( [مردگان] سرانجام به درون برزخ (قبر) راه یافتند، زمین آن‌ها را در خود گرفت، از گوشت بدن‌های آنان خورد و از خون آنان نوشید، و آن‌ها در شکاف گورها، بی جان و بدون حرکت و رشد پنهان ماندند که هیچ کس پیدایشان نمی‌کند. نه از دگرگونی‌ها نگرانند، نه از زلزله‌های ترسناک اعتنا می‌کنند و نه به فریادهای شدید گوش می‌دهند. غایب شدگانی هستند که کسی انتظار آنان را نمی‌کشد و حاضرانی هستند که حضور نمی‌یابند. اجتماعی داشتند و پراکنده شدند، با یکدیگر مهربان بودند و جدا گردیدند. اگر یادشان فراموش گشت یا دیارشان ساکت شد، برای طولانی شدن زمان [مرگشان] یا دوری مکان آن‌ها نیست؛ بلکه جام مرگ نوشیدند و به این واسطه، گویا بودند و لال شدند، شنوا بودند و کر گشتند و حرکاتشان به سکون تبدیل شد، چنان آرمیدند که گویا بی هوش بر خاک افتاده و در خواب فرو رفته‌اند. همسایگانی هستند که با یکدیگر انس نمی‌گیرند و دوستانی‌اند که به دیدار یکدیگر نمی‌روند. پیوندهای شناسایی در میانشان پوسیده و اسباب برادری قطع گردیده است. با اینکه در یکجا گرد آمده‌اند، تنهایند، رفیقان یکدیگرند و از هم دورند، نه برای شب صبحگاهی می‌شناسند، و نه برای روز شامگاهی. شب یا روزی که به سفر مرگ رفته‌اند برای آن‌ها جاویدان است. خطرات آن جهان را وحشتناک‌تر از آنچه می‌ترسیدند یافتند، و نشانه‌های آن را بزرگ‌تر از آنچه می‌پنداشتند؛ مشاهده کردند. برای رسیدن به بهشت یا جهنّم، تا قرارگاه اصلیشان مهلت داده شدند و جهانی از بیم و امید برایشان فراهم آمد. اگر می‌خواستند آنچه را که دیدند توصیف کنند، زبانشان عاجز می‌شد».