آیه أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ [115]
آيا گمان كرديد شما را بيهوده آفريده ايم و به سوى ما بازگردانده نمى‌شويد؟!
أمیرالمؤمنین ( یَا ابْنَ عَبَّاسٍ (أَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ بَعْدَهُ وَ لَکِنْ أُمُورٌ اجْتَمَعَتْ عَلَی رَغْبَهًِْ النَّاسِ فِی الدُّنْیَا وَ أَمْرِهَا وَ نَهْیِهَا وَ صَرْفِ قُلُوبِ أَهْلِهَا عَنِّی ... یَا ابْنَ عَبَّاسٍ (ذَهَبَ الْأَنْبِیَاءُ فَلَا تَرَی نَبِیّاً، وَ الْأَوْصِیَاءُ وَرَثَتُهُمْ، عَنْهُمْ أَخَذُوا عِلْمَ الْکِتَابِ، وَ تَحْقِیقَ الْأَسْبَابِ، قَالَ اللَّهُ عزّوجلّوَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ، فَلَا یَزَالُ ألرّسول بَاقِیاً مَا نَفِدَتْ {مَا نَفَذَتْ} أَحْکَامُهُ، وَ عُمِلَ بِسُنَّتِهِ، وَ دَارُوا حَوْلَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ، وَ بِاللَّهِ أَحْلِفُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَقَدْ نُبِذَ الْکِتَابُ، وَ تُرِکَ قَوْلُ ألرّسول إِلَّا مَا لَا یُطِیقُونَ تَرْکَهُ مِنْ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ، وَ لَمْ یَصْبِرُوا عَلَی کُلِّ أَمْرِ نَبِیِّهِمْ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ، فَبَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمُ الْمَرْجِعُ إِلَی اللَّهِ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون.
امام علی ( ای ابن‌عبّاس! من بعد از او (پیامبر () به مردم از خود آنها سزاوارتر هستم ولی کارهایی پیش آمد تا مردم به دنیا و امر و نهی آن، تمایل پیدا کرده و دلهای اهل دنیا از من روگردان شد ... ای ابن‌عباّس (! پیامبران (از دنیا رفتند و حال تو هیچ پیامبری را نمی‌بینی؛ اوصیاء، وارثان آنها هستند و از آنها علم الکتاب (علم به معارف قرآن) و تحقیق الاسباب (علم به محقق شدن سبب‌های وقوع حوادث) را فراگرفتند. خداوند عزّوجلّ فرمود: و چگونه ممکن است شما کافر شوید، با اینکه [در دامان وحی قرار گرفته‌اید، و] آیات خدا بر شما خوانده می‌شود، و پیامبر او در میان شماست؟! (آل عمران/۱۰۱) پس تا زمانی که رسول خدا (باقی بود، احکام خدا پایان نیافت و به سنّت و روش او عمل شد و گِرداگرد امر و نهی او می چرخیدند [و اطاعت می کردند]. به خدا سوگند! ای ابن‌عبّاس! کتاب خدا رها شد و سخن رسول (به جز آن حلال و حرامی که توانایی ترک کردنش را نداشتند، رها شد و بر همه‌ی دستورات پیامبرشان بردباری نکردند؛ و این‌ها مثال هایی است که ما برای مردم می زنیم و جز اهل دانش آن را درک نمی کنند. (عنکبوت/۴۳). آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟! ما و آنها به سوی خدا بازخواهیم گشت [و او بین ما قضاوت خواهد کرد]. آنها که ستم کردند به‌زودی می‌دانند که بازگشتشان به کجاست!. (شعرا/۲۲۷).
الرّسول ( جَابِرُ‌بْنُ‌عَبْدِ‌اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ قَال: ... أَیُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ أَنَّ مَثَلَکُمْ فِی هَذَا الْیَوْمِ کَمَثَلِ وَرَقٍ لَا شَوْکَ فِیهِ إِلَی أَرْبَعِینَ وَ مِائَهًِْ سَنَهًٍْ ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ شَوْکٌ وَ وَرَقٌ إِلَی مِائَتَیْ سَنَهًٍْ ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ شَوْکٌ لَا وَرَقَ فِیهِ حَتَّی لَا یُرَی فِیهِ إِلَّا سُلْطَانٌ جَائِرٌ أَوْ غَنِیٌّ بَخِیلٌ أَوْ عَالِمٌ مُرَاغِبٌ فِی الْمَالِ أَوْ فَقِیرٌ کَذَّابٌ أَوْ شَیْخٌ فَاجِرٌ أَوْ صَبِیٌّ وَقِحٌ أَوِ امْرَأَهًٌْ رَعْنَاءُ فَقَامَ إِلَیْهِ جَمَاعَهًٌْ مِنَ الصَّحَابَهًِْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ (أَخْبِرْنَا مَتَی یَکُونُ ذَلِکَ فَقَالَ (عِنْدَ تَأْخِیرِ الصَّلَوَاتِ وَ اتِّبَاعِ الشَّهَوَاتِ وَ شُرْبِ الْقَهَوَاتِ وَ شَتْمِ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ حَتَّی تَرَوْنَ الْحَرَامَ مَغْنَماً وَ الزَّکَاهًَْ مَغْرَماً ... أَصْبَحَ الْمُؤْمِنُ ذَلِیلًا وَ الْمُنَافِقُ عَزِیزاً مَسَاجِدُهُمْ مَعْمُورَهًٌْ بِالْأَذَانِ وَ قُلُوبُهُمْ خَالِیَهًٌْ مِنَ الْإِیمَانِ وَ اسْتَخَفُّوا بِالْقُرْآنِ وَ بَلَغَ الْمُؤْمِنُ عَنْهُمْ کُلَّ هَوَانٍ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَرَی وُجُوهَهُمْ وُجُوهَ الْآدَمِیِّینَ وَ قُلُوبَهُمْ قُلُوبَ الشَّیَاطِینِ کَلَامُهُمْ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ قُلُوبُهُمْ أَمَرُّ مِنَ الْحَنْظَلِ فَهُمْ ذِئَابٌ وَ عَلَیْهِمْ ثِیَابٌ مَا مِنْ یَوْمٍ إِلَّا یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ فَبِی تَغْتَرُّونَ أَمْ عَلَیَّ تَجْتَرِءُونَ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَا مَنْ یَعْبُدُنِی مُخْلِصاً مَا أَمْهَلْتُ مَنْ یَعْصِینِی طَرْفَهًَْ عَیْنٍ وَ لَوْ لَاوَرَعُ الْوَرِعِینَ مِنْ عِبَادِی لَمَا أَنْزَلْتُ مِنَ السَّمَاءِ قَطْرَهًًْ وَ لَا أَنْبَتُّ وَرَقَهًًْ خَضْرَاءَ فَوَا عَجَبَاهْ لِقَوْمٍ آلِهَتُهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَ طَالَتْ آمَالُهُمْ وَ قَصُرَتْ آجَالُهُمْ وَ هُمْ یَطْمَعُونَ فِی مُجَاوَرَهًِْ مَوْلَاهُمْ وَ لَا یَصِلُونَ إِلَی ذَلِکَ إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ لَا یَتِمُّ الْعَمَلُ إِلَّا بِالْعَقْلِ.
پیامبر ( جابر (گوید: ... [سپس پیغمبر گریست بهطوری که از گریه حضرت همه‌ی مردم گریستند، وقتی آرام گرفت]، فرمود: «ای مردم! خدا شما را بیامرزد! شما از این روز تا صدوچهل سال بعد مانند برگی هستید که خار نداشته باشد، بعد از آن تا دویست‌سال برگ و خار خواهد داشت و بعد از آن خار بدون برگ است به طوری که در آن زمان جز سلطان ظالم یا ثروتمند بخیل یا عالم دنیاپرست یا فقیر دروغگو یا پیرمرد زناکار یا بچّه بی‌آبرو و یا زن احمق دیده نمی شود». دراین‌وقت جمعی از اصحاب برخاستند، و عرض کردند: «ای رسول خدا (! بفرمایید بدانیم این‌ها که فرمودید، کی پدید می‌آید»؟ فرمود: «هنگامی که نمازها را از اوقات خود به تأخیر بیاندازند، شهوت رانی و شراب خواری پیشه گیرند، به پدران و مادران ناسزا گویند، مال حرام را غنیمت و پرداخت زکات را زیان ببینند ... مؤمنین خوار و اهل نفاق عزیز میگردند، مساجد آنها با اذان گفتن آباد و دل های آنها از ایمان خالی می‌باشد، قرآن را سبک می‌شمارند و شخص با ایمان هر گونه [اذیّت و] خواری از آنها می‌بیند. در آن زمان می‌بینی که صورت آنها صورت آدمی ولی دل هایشان دل های شیاطین است. سخنان آنها از عسل شیرین‌تر و دلهایشان از حنظل (میوه تلخ) تلخ‌تر است، آنها گرگانی هستند که لباس آدمی پوشیده‌اند. در آن موقع روزی نیست که خداوند به آنها نفرماید: «آیا از رحمت من مغرور شده‌اید؟! یا بر من جرأت پیدا کرده‌اید؟! أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ؟! به عزّت و جلالم سوگند! اگر به خاطر آنها که از روی اخلاص مرا عبادت می کنند، نبود، به‌اندازه‌ی یک چشمبرهم زدن به کسانی که نافرمانی من می کنند مهلت نمی دادم. اگر به‌واسطه‌ی تقوای پرهیزکاران بندگانم نبود، یک قطره باران از آسمان فرود نمی‌فرستادم و یک برگ سبز از زمین نمی‌رویاندم». شگفتا! از مردمی که خدایشان، اموالشان است! آرزوهایشان طولانی و عمرشان کوتاه است! درعین حال چشم دارند که در جوار رحمت حق منزل کنند، درصورتی که جز با عمل به آن نمی رسند و عمل هم بدون عقل کامل نمی شود».
الرّسول ( یَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَلَا تُلْهِیَنَّکَ الدُّنْیَا وَ شَهَوَاتُهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ.
پیامبر ( ای پسر مسعود! مبادا دنیا و شهوت هایش تو را سرگرم نماید؛ چراکه خدای تعالی می‌فرماید: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُون.
الصّادق ( عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عُمَارَهًَْ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ (فَقُلْتُ لَهُ لِمَ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَخْلُقْ خَلْقَهُ عَبَثاً وَ لَمْ یَتْرُکْهُمْ سُدًی بَلْ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَ لِیُکَلِّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَیَسْتَوْجِبُوا بِذَلِکَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِیَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَهًًْ وَ لَا لِیَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّهًًْ بَلْ خَلَقَهُمْ لِیَنْفَعَهُمْ وَ یُوصِلَهُمْ إِلَی نَعِیمِ الْأَبَدِ.
امام صادق ( محمّدبن‌عماره گوید: از امام صادق (سؤال کردم: چرا خداوند مخلوقات را خلق کرده است»؟ فرمود: «خدای تعالی بشر را عبث و بیهوده نیافریده و آنها را به حال خود وانگذارده بلکه آنها را برای نشان‌دادن قدرت خود خلق نمود و ایشان را به اطاعت و بندگی خود تکلیف کرد تا مستوجب و مستحقّ بهشت شوند و آنان را خلق ننمود که منفعت و سودی برد و یا به سبب آنان دفع سوء و ضرری از خود بنماید؛ بلکه آنان را آفریده که به خودشان منفعت برساند و متنّعم به نعمت های همیشگی آخرتش گرداند».
الصّادق ( عَنْ مَسْعَدَهًَْ‌بْنِ‌زِیَادٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِجَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (یَا أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (إِنَّا خُلِقْنَا لِلْعَجَبِ قَالَ وَ مَا ذَاکَ لِلَّهِ أَنْتَ قَالَ خُلِقْنَا لِلْفَنَاءِ فَقَالَ مَهْ یَا ابْنَ أَخِ خُلِقْنَا لِلْبَقَاءِ وَ کَیْفَ تَفْنَی جَنَّهًٌْ لَا تَبِیدُ وَ نَارٌ لَا تَخْمُدُ وَ لَکِنْ قُلْ إِنَّمَا نَتَحَرَّکُ مِنْ دَارٍ إِلَی دَارٍ.
امام صادق ( مسعدهًْ‌بن‌زیاد گوید: مردی به امام صادق (عرض کرد: «ما برای امر عجیبی خلق شده‌ایم». فرمود: «تو را به خدا! آن امر عجیب چیست»؟ گفت: «ما برای فنا و نابودی آفریده شده‌ایم». فرمود: «برادرزاده! خود را نگهدار؛ زیرا ما برای بقاء و ماندن خلق شده‌ایم. چگونه بهشتی که هرگز تفرّق و پراکندگی ندارد، فانی شود؟! چگونه آتشی که هرگز شعله‌اش فروکش نمی کند، فانی شود؟! ما فقط از عالَمی به عالم دیگر منتقل می شویم [امّا نابود نمی‌شویم]».
الهادی ( عَن رِسَالَتِهِ (فِی الرَّدِّ عَلَی أَهلِ الجَبرِ وَ التَفوِیضِ وَ هُوَ ... فَأَمَّا شَوَاهِدُ الْقُرْآنِ عَلَی الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَی بِالاسْتِطَاعَهًِْ الَّتِی تَجْمَعُ الْقَوْلَ بَیْنَ الْقَوْلَیْنِ فَکَثِیرَهًٌْ وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ وَ قَالَ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ قَالَ الم. أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ قَالَ فِی الْفِتَنِ الَّتِی مَعْنَاهَا الِاخْتِبَارُ وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ الْآیَهًَْ وَ قَالَ فِی قِصَّهًِْ مُوسَی (فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُ وَ قَوْلُ مُوسَی إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ أَیْ اخْتِبَارُکَ فَهَذِهِ الْآیَاتُ یُقَاسُ بَعْضُهَا بِبَعْضٍ وَ یَشْهَدُ بَعْضُهَا لِبَعْضِ وَ أَمَّا آیَاتُ الْبَلْوَی بِمَعْنَی الِاخْتِبَارِ قَوْلُهُ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ وَ قَوْلُهُ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَ قَوْلُهُ إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ وَ قَوْلُهُ خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ قَوْلُهُ وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ وَ قَوْلُهُ وَ لَوْ یَشاءُ اللهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَ کُلُّ مَا فِی الْقُرْآنِ مِنْ بَلْوَی هَذِهِ الْآیَاتِ الَّتِی شَرَحَ أَوَّلَهَا فَهِیَ اخْتِبَارٌ وَ أَمْثَالُهَا فِی الْقُرْآنِ کَثِیرَهًٌْ فَهِیَ إِثْبَاتُ الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَی إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ یَخْلُقِ الْخَلْقَ عَبَثاً وَ لَا أَهْمَلَهُمْ سُدًی وَ لَا أَظْهَرَ حِکْمَتَهُ لَعِباً وَ بِذَلِکَ أَخْبَرَ فِی قَوْلِهِ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَلَمْ یَعْلَمِ اللَّهُ مَا یَکُونُ مِنَ الْعِبَادِ حَتَّی اخْتَبَرَهُمْ قُلْنَا بَلَی قَدْ عَلِمَ مَا یَکُونُ مِنْهُمْ قَبْلَ کَوْنِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّمَا اخْتَبَرَهُمْ لِیُعَلِّمَهُمْ عَدْلَهُ وَ لَا یُعَذِّبَهُمْ إِلَّا بِحُجَّهًٍْ بَعْدَ الْفِعْل.
امام هادی ( در نامهی حضرت پیرامون ردّ جبریّون و اهل تفویض [آمده]: ... شواهد قرآنی درباره‌ی امتحان و آزمایش انسان درحالی که توانایی انجام آن امتحان را دارد؛ فراوان است، که این عقیده جامع بین دو عقیده جبر و تفویض است؛ از جمله آنها این فرمایش خداست: ما همه‌ی شما را قطعاً می‌آزماییم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند، و اخبار شما را بیازماییم! (محمّد/۳۱) و این فرمایش خدا: ما آنان را از جایی که نمی‌دانند، به تدریج به سوی عذاب پیش می بریم. (اعراف/۱۸۲) و این فرمایش خدا: الم، آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟! (عنکبوت/۲۱) خداوند متعال درباره‌ی فتنه که به همان معنی امتحان و آزمایش است، فرمود: ما سلیمان را آزمودیم. (ص/۳۴) و در داستان موسی (فرمود: ما قوم تو را بعد از تو آزمودیم و سامری آنها را گمراه ساخت. (طه/۸۵) و سخن موسی (: این چیزی جز آزمایش تو نیست. (اعراف/۱۵۵) فتنه‌ی تو یعنی آزمایش تو. این آیات است که با یکدیگر سنجیده می شوند و گواه یکدیگر میگردند. امّا آیاتی که لفظ «بلوی» به‌معنی آزمون در آنها آمده عبارتند از: ولی خدا میخواهد شما را در آنچه به شما بخشیده بیازماید. (مائده/۴۸) و این آیه: سپس خداوند شما را از غلبه بر آنان بازگرداند [و پیروزی شما به شکست انجامید] تا شما را بیازماید. (آل عمران/۱۵۲) و این آیه: ما آنها را آزمودیم، همان گونه که «صاحبان باغ» را آزمایش کردیم. (قلم/۱۷) و این آیه: آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدامیک از شما بهتر عمل می کنید. (ملک/۲) و هم چنین این آیه: [به خاطر آورید] هنگامیکه خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود. (بقره/۱۲۴) و نیز این آیه: و اگر خدا می‌خواست خودش آنها را مجازات می کرد، امّا می خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید. (محمّد/۴) و هرچه در قرآن به لفظ «بلوی» آمده توضیح آن در آغاز بیان شد که همه به‌معنی آزمایش است و امثال آنها در قرآن بسیار است و همه‌ی این‌ها اثبات آزمایش و امتحان است. حقیقت این است که خدای عزّوجلّ مردم را بیهوده نیافریده و آنها را سرخود رها نساخته و حکمت خود را بازیچه ننموده است و این حقیقت را با این آیه بیان فرمود: «آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریدهایم»؟ پس اگر کسی بگوید: «مگر خدا سرنوشت بندگان را نمی‌داند که آنها را مورد آزمایش قرار می‌دهد»؟ گوییم: «چرا، حتی پیش از آنکه کاری انجام دهند، می‌داند چه خواهند کرد؛ این فرمایش خداست: و اگر باز گردند، به آنچه که از آن نهی‌شده بودند باز می گردند. (انعام/ ۲۸) همانا خداوند آنان را مورد آزمایش قرارمی‌دهد تا عدل خود را به آن ها نشان دهد و قبل از آنکه کار بدی از آنها سرزند، بدون دلیل، عذابشان ننماید».
الباقر ( إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَخْرَجَ ذُرِّیَّهًَْ آدَمَ (مِنْ ظَهْرِهِ لِیَأْخُذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّهًِْ وَ بِالنُّبُوَّهًِْ لِکُلِّ نَبِیٍّ کَانَ أَوَّلُ مَنْ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ نُبُوَّهًَْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عَبْدِ‌اللَّه (ثُمَّ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لآِدَمَ انْظُرْ مَا ذَا تَرَی قَالَ فَنَظَرَ آدَمُ إِلَی ذُرِّیَّتِهِ وَ هُمْ ذَرٌّ قَدْ مَلَئُوا السَّمَاءَ فَقَالَ آدَمُ یَا رَبِّ مَا أَکْثَرَ ذُرِّیَّتِی وَ لِأَمْرِ مَا خَلَقْتَهُمْ فَمَا تُرِیدُ مِنْهُمْ بِأَخْذِکَ الْمِیثَاقَ عَلَیْهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یَعْبُدُونَنِی وَ لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ یُؤْمِنُونَ بِرُسُلِی وَ یَتَّبِعُونَهُمْ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ فَمَا لِی أَرَی بَعْضَ الذَّرِّ أَعْظَمَ مِنْ بَعْضٍ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ کَثِیرٌ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ قَلِیلٌ وَ بَعْضَهُمْ لَیْسَ لَهُ نُورٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَذَلِکَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِی کُلِّ حَالاتِهِمْ ... قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ لَوْ کُنْتَ خَلَقْتَهُمْ عَلَی مِثَالٍ وَاحِدٍ وَ قَدْرٍ وَاحِدٍ وَ طَبِیعَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ وَ جِبِلَّهًٍْ وَاحِدَهًٍْ وَ أَلْوَانٍ وَاحِدَهًٍْ وَ أَعْمَارٍ وَاحِدَهًٍْ وَ أَرْزَاقٍ سَوَاءٍ لَمْ یَبْغِ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُمْ تَحَاسُدٌ وَ لَا تَبَاغُضٌ وَ لَا اخْتِلَافٌ فِی شَیْءٍ مِنَ الْأَشْیَاءِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا آدَمُ بِرُوحِی نَطَقْتَ وَ بِضَعْفِ طَبْعِکَ تَکَلَّفْتَ مَا لَا عِلْمَ لَکَ بِهِ وَ أَنَا اللَّهُ الْخَالِقُ الْعَلِیمُ بِعِلْمِی خَالَفْتُ بَیْنَ خَلْقِهِمْ وَ بِمَشِیَّتِی یَمْضِی فِیهِمْ أَمْرِی وَ إِلَی تَدْبِیرِی وَ تَقْدِیرِی هُمْ صَائِرُونَ لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِی وَ إِنَّمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِیَعْبُدُونِی وَ خَلَقْتُ الْجَنَّهًَْ لِمَنْ عَبَدَنِی وَ أَطَاعَنِی مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ رُسُلِی وَ لَا أُبَالِی وَ خَلَقْتُ النَّارَ لِمَنْ کَفَرَ بِی وَ عَصَانِی وَ لَمْ یَتَّبِعْ رُسُلِی وَ لَا أُبَالِی وَ خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُ ذُرِّیَّتَکَ مِنْ غَیْرِ فَاقَهًٍْ لِی إِلَیْکَ وَ إِلَیْهِمْ وَ إِنَّمَا خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَکَ وَ أَبْلُوَهُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فِی دَارِ الدُّنْیَا فِی حَیَاتِکُمْ وَ قَبْلَ مَمَاتِکُمْ وَ کَذَلِکَ خَلَقْتُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًَْ وَ الْحَیَاهًَْ وَ الْمَوْتَ وَ الطَّاعَهًَْ وَ الْمَعْصِیَهًَْ وَ الْجَنَّهًَْ وَ النَّارَ وَ کَذَلِکَ أَرَدْتُ فِی تَقْدِیرِی وَ تَدْبِیرِی وَ بِعِلْمِیَ النَّافِذِ فِیهِمْ خَالَفْتُ بَیْنَ صُوَرِهِمْ وَ أَجْسَامِهِمْ وَ أَلْوَانِهِمْ وَ أَعْمَارِهِمْ وَ أَرْزَاقِهِمْ وَ طَاعَتِهِمْ وَ مَعْصِیَتِهِمْ فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ السَّعِیدَ وَ الشَّقِیَّ وَ الْبَصِیرَ وَ الْأَعْمَی وَ الْقَصِیرَ وَ الطَّوِیلَ وَ الْجَمِیلَ وَ الذَّمِیمَ وَ الْعَالِمَ وَ الْجَاهِلَ وَ الْغَنِیَّ وَ الْفَقِیرَ وَ الْمُطِیعَ وَ الْعَاصِیَ وَ الصَّحِیحَ وَ السَّقِیمَ وَ مَنْ بِهِ الزَّمَانَهًُْ وَ مَنْ لَا عَاهَهًَْ بِهِ فَیَنْظُرُ الصَّحِیحُ إِلَی الَّذِی بِهِ الْعَاهَهًُْ فَیَحْمَدُنِی عَلَی عَافِیَتِهِ وَ یَنْظُرُ الَّذِی بِهِ الْعَاهَهًُْ إِلَی الصَّحِیحِ فَیَدْعُونِی وَ یَسْأَلُنِی أَنْ أُعَافِیَهُ وَ یَصْبِرُ عَلَی بَلَائِی فَأُثِیبُهُ جَزِیلَ عَطَائِی وَ یَنْظُرُ الْغَنِیُّ إِلَی الْفَقِیرِ فَیَحْمَدُنِی وَ یَشْکُرُنِی وَ یَنْظُرُ الْفَقِیرُ إِلَی الْغَنِیِّ فَیَدْعُونِی وَ یَسْأَلُنِی وَ یَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ إِلَی الْکَافِرِ فَیَحْمَدُنِی عَلَی مَا هَدَیْتُهُ فَلِذَلِکَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ فِیمَا عَافَیْتُهُمْ وَ فِیمَا ابْتَلَیْتُهُمْ وَ فِیمَا أَعْطَیْتُهُمْ وَ فِیمَا أَمْنَعُهُمْ وَ أَنَا اللَّهُ الْمَلِکُ الْقَادِرُ وَ لِی أَنْ أَمْضِیَ جَمِیعَ مَا قَدَّرْتُ عَلَی مَا دَبَّرْتُ وَ لِی أَنْ أُغَیِّرَ مِنْ ذَلِکَ مَا شِئْتُ إِلَی مَا شِئْتُ فَأُقَدِّمَ مِنْ ذَلِکَ مَا أَخَّرْتُ وَ أُؤَخِّرَ مَا قَدَّمْتُ وَ أَنَا اللَّهُ الْفَعَّالُ لِمَا أُرِیدُ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ أَنَا أَسْأَلُ خَلْقِی عَمَّا هُمْ فَاعِلُونَ.
امام باقر ( زمانیکه حق تعالی ذرّیّه‌ی آدم (را به منظور اخذ میثاق، شهادت و اقرار به ربوبیّت حق عزّوجلّ و نبوّت تمام انبیاء (از نسل و ذریه‌ی آدم (خلق کرد، اوّلین میثاقی که از ایشان گرفت اقرار به نبوّت حضرت محمّدبن عبداللَّه (بود. سپس خداوند به آدم (فرمود: «بنگر، چه می‌بینی»؟ آدم (به ذرّیّه‌ی خود درحالی‌که به‌صورت مورچگان بوده و آسمان را پُرکرده بودند، نگریست و وقتی تفاوت‌های فرزندانش را دید گفت: «پروردگارا! چقدر زیاد هستند، برای چه ایشان را آفریده‌ای؟ از گرفتن میثاق و بستن پیمان با ایشان چه اراده کرده‌ای»؟ خداوند عزّوجلّ فرمود: «می‌خواهم مرا بپرستند و برایم شریک نیاورند و به فرستادگانم ایمان آورده و از ایشان پیروی نمایند». آدم (عرضه داشت: «پروردگارا! چرا بعضی بزرگ تر، برخی نورانی‌تر، عده‌ای با نورانیت کمتر و جمعی بی‌نور می‌باشند»؟ خداوند عزّوجلّ فرمود: «این گونه ایشان را آفریدم تا در تمام حالات آنها را بیازمایم». ... آدم (عرضه داشت: «پروردگارا! آیا اگر ایشان را متفاوت نمی‌آفریدی و از نظر صورت، اندازه، طبیعت، فطرت، رنگ، عمر، رزق و روزی یکسان خلق می‌نمودی دیگر این اتّفاق نمی‌افتاد که بعضی بر برخی ستم کنند و بینشان حسادت و کینه واقع شود و در هیچ موضوعی با هم اختلاف پیدا نمی‌کردند»؟ خداوند عزّوجلّ فرمود: «ای آدم (! اصل سخن گفتنت ناشی از انشعاب روحت از روح من است ولی ناتوانی طبیعتت تو را به تکلّف انداخت و از چیزی که علم به آن نداری سؤال کردی؛ من آفریننده‌ی دانا هستم که با علم و آگاهی بین آفرینش مخلوقات اختلاف انداخته و با مشیّت و خواسته‌ام در بین آنها امر خود را می‌گذرانم و ایشان با تدبیر و تقدیر من میگردند، هیچ تغییری در خلقت و آفرینش من نمی‌باشد، جنّ و انس را آفریدم تا مرا عبادت کنند، و بهشت را برای آنان که مرا پرستیده، اطاعت نموده و از فرستادگانم پیروی کنند ایجاد کردم و دیگر التفاتی نکرده و باکی ندارم و آتش را برای کسانی که به من کفر ورزیده، از فرمانم سرپیچی کرده، از فرستادگانم پیروی نمیکنند، ایجاد کردم و دیگر التفاتی نداشته و باکی ندارم. تو و ذرّیّه‌ی تو را آفریدم بدون اینکه به تو و آنها نیازی داشته باشم فقط ایجادتان کردم تا جملگی را آزموده باشم و آشکار شود که در دنیا در دوران زندگانی و قبل از مردن کدامیک از حیث کردار بهتر هستید و دنیا و آخرت، حیات و ممات، طاعت و عصیان، بهشت و دوزخ را نیز به همین خاطر آفریدم [تا آزموده شوید] و در تقدیر و تدبیرم نیز چنین اراده‌ای را نموده‌ام و با علم و آگاهی بین صورت‌ها، اجسام، رنگ‌ها، عمرها، ارزاق، طاعت و معصیتشان اختلاف و تفاوت انداختم در نتیجه برخی از ایشان را سعید و بعضی را شقّی، دسته‌ای را بینا و گروهی را نابینا، جمعی را کوتاه و نفراتی را بلند، تعدادی را زیبا و جمیل و عددی را زشت و ذمیم، جمله‌ای را عالم و فرقه‌ای را جاهل، تنی چند را غنی و قومی را فقیر، جماعتی را مطیع و طایفه‌ای را عاصی و گروهی را سالم و صحیح و معدودی را بیمار و سقیم، عدّه‌ای را مبتلا به زمین‌گیری و ردیفی را مبرّا از آفات قرار دادیم و سرّ این اختلاف بین مخلوقات آن است که شخص سالم و صحیح به کسی که مبتلا به آفت است می‌نگرد آنگاه در مقابل عافیت و سلامتیش مرا حمد و شکر می‌کند و در مقابل، آن کس که به آفت مبتلا است به شخص صحیح نظر نموده مرا خوانده و درخواست می‌کند که وی را عافیت دهم و پیوسته بر این بلایی که به او داده‌ام صبر کرده در نتیجه به او ثواب جزیل و عطاء کثیر می‌دهم. غنی به فقیر نگریسته مرا سپاس و شکر می‌نماید و فقیر به غنی نظر نموده مرا خوانده و درخواست می‌کند که وی را از فقر برهانم. مؤمن به کافر می‌نگرد در قبال هدایتی که او را کرده‌ام حمد مرا به جا می‌آورد. مخلوقات را بدین گونه و با این اختلاف آفریدم تا در خوشحالی و بدحالی، سلامتی و بیماری، دارایی و نداری ایشان را بیازمایم؛ من معبود و سلطانی قادر بوده و مَنم که تمام مقدّرات را براساس تدبیر قرار داده‌ام و منم که می‌توانم آنچه را بخواهم تغییر دهم؛ مثلا مؤخّرات را مقدّم نموده و مقدّمات را مؤخّر نمایم، من آنچه را اراده کنم به مرحله‌ی فعل آورده و هرگز کسی حقّ سؤال از افعال من را نداشته ولی من از فعل و کردار مخلوقاتم می‌پرسم».
الحسین ( عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (قَالَ: خَرَجَ الْحُسَیْنُ‌بْنُ‌عَلِیٍّ (عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِیَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَهًِْ مَنْ سِوَاهُ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَمَا مَعْرِفَهًُْ اللَّهِ قَالَ مَعْرِفَهًُْ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ الَّذِی یَجِبُ عَلَیْهِمْ طَاعَتُهُ.
امام حسین ( از امام صادق (روایت است: امام حسین (به سوی یارانش رفت و خطاب به آنها فرمود: «ای مردم! خداوند مخلوقات را خلق کرده تا او را بشناسند و چون او را شناختند عبادتش کنند و چون او را عبادت نمودند از عبادت غیر بی‌نیاز شوند». مردی عرض کرد: «ای پسر رسول خدا (پدر و مادرم فدای تو باد! معرفت خدا [و حق و حقیقت خداشناسی] چگونه است»؟ فرمود: «[اینکه] اهل هر زمان، امام زمان خودشان را که اطاعت فرمایشات و أوامر و نواهی او بر آنها واجب است، بشناسند».