آیه يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا شَهادَةُ بَيْنِكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حينَ الْوَصِيَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصابَتْكُمْ مُصيبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ فَيُقْسِمانِ بِاللهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لا نَشْتَري بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى وَ لا نَكْتُمُ شَهادَةَ اللهِ إِنَّا إِذاً لَمِنَ الْآثِمينَ [106]
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! هنگامى كه مرگ يكى از شما فرا رسد، در موقع وصيّت بايد از ميان شما، دو نفر عادل را به شهادت بطلبد؛ يا اگر مسافرت كرديد، و مصيبت مرگ شما فرا رسيد، [و در آنجا مسلمانى نيافتيد]، دو نفر از غير خودتان را [به گواهى بطلبيد]. و اگر [به‌هنگام اداى شهادت، در راستگويى آنها] شك كرديد، آنها را بعد از نماز نگاه مى‌داريد تا سوگند ياد كنند كه: «ما حاضر نيستيم حق را به چيزى بفروشيم، هرچند درمورد خويشاوندان ما باشد؛ و شهادت الهى را كتمان نمى‌كنيم، كه دراين‌صورت، از گناهكاران خواهيم بود».
الصّادق (علیه السلام)- عَن أَبِی‌الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ قال سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَیْنِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ قُلْتُ مَا آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ قَالَ هُمَا کَافِرَانِ قُلْتُ ذَوَا عَدْلٍ مِنْکُمْ فَقَالَ مُسْلِمَانِ.
امام صادق (علیه السلام)- ابو صّبّاح کنانی گوید: از امام صادق (علیه السلام) در مورد آیه: یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ شَهَادَةُ بَیْنِکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عدْلٍ مِّنکُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ سؤال کردم و گفتم: «منظور از أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ چیست»؟ فرمود: «منظور، دو نفر کافر است». و پرسیدم: «ذَوَا عدْلٍ مِّنکُمْ چطور»؟ فرمود: «دو مسلمان».
الصّادق (علیه السلام)- عَن زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَیْنِکُمْ إِلَی أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ فَقَالَ هُمَا کَافِرَانِ.
امام صادق (علیه السلام)- زید شحّام گوید: از امام صادق (علیه السلام) در مورد آیه: یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ شَهَادَةُ بَیْنِکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عدْلٍ مِّنکُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ پرسیدم». فرمود: «منظور از آن دو، دو نفر کافر است».
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- وَ قَولُهُ مِنْکُمْ أی مِنَ المُسلِمِینَ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- کلام خداوند مِنْکُمْ یعنی از مسلمانان.
الصّادق (علیه السلام)- عَن هِشَامِ‌بْنِ‌الْحَکَم عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ قَالَ إِذَا کَانَ الرَّجُلُ فِی بَلَدٍ لَیْسَ فِیهِ مُسْلِمٌ جَازَتْ شَهَادَهًُْ مَنْ لَیْسَ بِمُسْلِمٍ عَلَی الْوَصِیَّهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- هشام‌بن‌حکم نقل می‌کند: امام صادق (علیه السلام) در مورد این آیه و آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ فرمود: اگر انسان درجایی باشد که مسلمانی در آنجا نیست، شهادت‌دادن بر وصیّت، توسّط کسی که مسلمان نیست، جایز است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا الَّذِی تَأْوِیلُهُ قَبْلَ تَنْزِیلِهِ فَمِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی فِی الْأُمُورِ‌الَّتِی حَدَثَتْ فِی عَصْرِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِمَّا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ أَنْزَلَ فِیهَا حُکْماً مَشْرُوحاً وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فِیهَا شَیْءٌ وَ لَا عُرِفَ مَا وَجَبَ فِیهَا ... مِثْلُهُ حَدِیثُ تَمِیمٍ الدَّارِیِّ مَعَ ابْنِ‌مَنْدِیٍّ وَ ابْنِ‌أَبِی‌مَارِیَهًَْ وَ مَا کَانَ مِنْ خَبَرِهِمْ فِی السَّفَرِ وَ کَانَا رَجُلَیْنِ نَصْرَانِیَّیْنِ وَ تَمِیمٌ الدَّارِیُّ رَجُلٌ مِنْ رُءُوسِ الْمُسْلِمِینَ خَرَجُوا فِی سَفَرٍ لَهُمْ وَ کَانَ مَعَ تَمِیمٍ الدَّارِیِّ خُرْجٌ لَهُ فِیهِ مَتَاعٌ وَ آنِیَهًٌْ مَنْقُوشَهًٌْ بِالذَّهَبِ وَ قِلَادَهًٌْ مِنْ ذَهَبٍ أَخْرَجَ مَعَهُ لِیَبِیعَهُ فِی بَعْضِ أَسْوَاقِ الْعَرَبِ فَلَمَّا فَصَلُوا عَنِ الْمَدِینَهًِْ اعْتَلَّ تَمِیمٌ عِلَّهًًْ شَدِیدَهًًْ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاهًُْ دَفَعَ جَمِیعَ مَا کَانَ مَعَهُ إِلَی ابْنِ مَنْدِیٍّ وَ ابْنِ أَبِی‌مَارِیَهًَْ وَ أَمَرَهُمَا أَنْ یُوصِلَاهُ إِلَی أَهْلِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ فَلَمَّا قَدِمَا إِلَی الْمَدِینَهًِْ أَخَذَا الْمَتَاعَ وَ الْآنِیَهًَْ وَ الْقِلَادَهًَْ فَسَأَلُوهُمَا هَلْ مَرِضَ صَاحِبُنَا مَرَضاً طَوِیلًا أَنْفَقَ نَفَقَهًًْ وَاسِعَهًًْ قَالَا مَا مَرِضَ إِلَّا أَیَّاماً قَلَائِلَ قَالُوا فَهَلْ سُرِقَتْ مِنْهُ شَیْءٌ مِنْ مَتَاعِهِ فِی سَفَرِهِ هَذَا قَالَا لَا لَمْ یُسْرَقْ مِنْهُ شَیْءٌ قَالُوا فَهَلِ اتَّجَرَ مَعَکُمَا فِی سَفَرِهِ تِجَارَهًًْ خَسِرَ فِیهَا قَالَا لَمْ یَتَّجِرْ فِی شَیْءٍ قَالُوا فَإِنَّا افْتَقَدْنَا أَفْضَلَ شَیْءٍ کَانَ مَعَهُ آنِیَهًًْ مَنْقُوشَهًًْ بِالذَّهَبِ وَ قِلَادَهًًْ مِنْ ذَهَبٍ فَقَالَا أَمَّا الَّذِی دَفَعَهُ إِلَیْنَا فَقَدْ أَدَّیْنَاهُ إِلَیْکُمْ فَقَدَّمُوهُمَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَأَوْجَبَ عَلَیْهِمَا الْیَمِینَ فَحَلَفَا وَ خَلَّی سَبِیلَهُمَا ثُمَّ إِنَّ تِلْکَ الْآنِیَهًَْ وَ الْقِلَادَهًَْ ظَهَرَتْ عَلَیْهِمَا فَجَاءَ أَوْلِیَاءُ تَمِیمٍ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبَرُوهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَیْنِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَأَصابَتْکُمْ مُصِیبَةُ الْمَوْتِ فَأَطْلَقَ سُبْحَانَهُ شَهَادَهًَْ أَهْلِ الْکِتَابِ عَلَی الْوَصِیَّهًِْ فَقَطْ إِذَا کَانَ ذَلِکَ فِی السَّفَرِ وَ لَمْ یَجِدُوا أَحَداً مِنَ الْمُسْلِمِینَ عِنْدَ حُضُورِ الْمَوْتِ ثُمَّ قَالَ تَعَالَی تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ یَعْنِی صَلَاهًَْ الْعَصْرِ فَیُقْسِمانِ بِاللَّهِ أَنَّهُمَا أَحَقُّ بِذَلِکَ یَعْنِی تَعَالَی یَحْلِفَانِ بِاللَّهِ أَنَّهُمَا أَحَقُّ بِهَذِهِ الدَّعْوَی مِنْهُمَا فَإِنَّهُمَا کَذَبَا فِیمَا حَلَفَا وَ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَیْنا إِنَّا إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَوْلِیَاءَهُمْ أَنْ یَحْلِفُوا بِاللَّهِ عَلَی مَا ادَّعَوْهُ فَحَلَفُوا فَلَمَّا حَلَفُوا أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْآنِیَهًَْ وَ الْقِلَادَهًَْ مِنِ ابْنِ مندی وَ ابْنِ أَبِی‌مَارِیَهًَْ وَ رَدَّهُمَا إِلَی أَوْلِیَاءِ تَمِیمٍ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلی وَجْهِها أَوْ یَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَیْمانٌ بَعْدَ أَیْمانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللهَ وَ اسْمَعُوا.
امام علی (علیه السلام)- و امّا آیاتی که تأویلش، قبل از نزول آن است، مانند کلام خداوند تعالی در اموری است که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) واقع شد؛ اموری که خداوند در مورد آن حکم مشروحی نازل نکرده بود و نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مورد آن چیزی نبود و چیزی که در مورد آن واجب شد [از قبل] شناخته شده نبود... مانند آن است حدیث «تمیم‌داری» با ابن‌مَندی و ابن أبی‌ماریه و آنچه از خبر آنها در سفر بود و آن دو نصرانی بودند و «تمیم داریّ» مردی از بزرگان مسلمانان بود. به مسافرت رفتند و همراه «تمیم داریّ» خورجینی بود که در آن کالا و ظرفی با نقش‌ونگاری از طلا و گردنبندی از طلا بود؛ با خود برد تا در بعضی از بازارهای عرب بفروشد و هنگامی که از مدینه بیرون رفتند، تمیم به شدّت بیمار شد و هنگامی که مرگش فرا رسید، همه‌ی چیزهایی که با خود داشت به ابن‌مندی و ابن ابی‌ماریه داد و به آنها دستور داد که آن را به خانواده و فرزندانش برسانند. هنگامی که به مدینه آمدند، کالا، ظرف و گردنبند را برداشتند. [خانواده‌ی تمیم] از آن دو پرسیدند: «آیا رفیق ما مدّت طولانی بیمار شد و خرج زیادی کرد»؟ آن دو گفتند: «جز چند روز اندک بیمار نشد». پرسیدند: «آیا چیزی از کالای او در این سفر به سرقت رفت»؟ جواب دادند: «نه چیزی از او به سرقت نرفت». پرسیدند: «آیا در سفرش، به همراه شما معامله‌ای کرد که در آن زیان کرد»؟ گفتند: «هیچ معامله‌ای نکرد»؛ پس گفتند: «ما بهترین چیزی را که با او بود گم‌کرده‌ایم، ظرفی با نقش‌ونگاری از طلا و گردنبندی از طلا». آن دو گفتند: «آنچه به ما داده بود، به شما رساندیم». آن دو را نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آوردند؛ پس سوگند را بر آنها واجب نمود و آنها سوگند یاد کردند و پیامبر (صلی الله علیه و آله) آنها را رها کرد. سپس آن ظرف و گردنبند نزد آن دو ظاهر شد و اولیای تمیم نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند و به او خبر دادند؛ در نتیجه خدای عزّوجلّ نازل فرمود: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَیْنِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَأَصابَتْکُمْ مُصِیبَةُ الْمَوْت؛ پس خداوند سبحان شهادت اهل کتاب را فقط بر وصیّت هنگامی اطلاق فرمود که در سفر باشند و از مسلمانان کسی را هنگام مرگ پیدا نکنند». سپس خدای تعالی فرمود: تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاة یعنی نماز عصر. [و اگر اطّلاعی حاصل شود که حق را کتمان‌کرده‌اند دو نفر به‌جای آنها قرار می‌گیرند] و به‌خدا سوگند یاد می‌کنند که آن دو [گواه مسلمان] به آن سزاوارترند؛ منظور خدای تعالی این است که آن دو [گواه مسلمان] به خدا سوگند یاد می‌کنند که آنها به این ادّعا از آن دو [گواه غیر مسلمان] سزاوارترند و دو گواه [غیر مسلمان] در آنچه سوگند یادکرده‌اند دروغ گفته‌اند و لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَیْنا إِنَّا إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ؛ پس رسول خدا به اولیایشان دستور داد که در مورد آنچه ادّعا کرده‌اند به خدا سوگند بخورند؛ پس سوگند یاد کردند و هنگامی که سوگند یاد کردند، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ظرف و گردنبند را از ابن‌مندی و ابن‌ماریه گرفت و به اولیای تمیم برگرداند. سپس خدای عزّوجلّ فرمود: ذلِکَ أَدْنی أَنْ یَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلی وَجْهِها أَوْ یَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَیْمانٌ بَعْدَ أَیْمانِهِمْ وَ اتَّقُوا الله وَ اسْمَعُوا.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَیْنِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ قَالَ اللَّذَانِ مِنْکُمْ مُسْلِمَانِ وَ اللَّذَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَمِنَ الْمَجُوسِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) سَنَّ فِی الْمَجُوسِ سُنَّهًَْ أَهْلِ الْکِتَابِ فِی الْجِزْیَهًِْ وَ ذَلِکَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ فِی أَرْضِ غُرْبَهًٍْ فَلَمْ یَجِدْ مُسْلِمَیْنِ أَشْهَدَ رَجُلَیْنِ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ یُحْبَسَانِ بَعْدَ الصَّلَاهًِْ فَیُقْسِمانِ بِاللهِ عَزَّوَجَلَ لا نَشْتَرِی بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ لا نَکْتُمُ شَهادَةَ اللهِ إِنَّا إِذاً لَمِنَ الْآثِمِینَ قَالَ وَ ذَلِکَ إِذَا ارْتَابَ وَلِیُّ الْمَیِّتِ فِی شَهَادَتِهِمَا فَإِنْ عَثَرَ عَلَی أَنَّهُمَا شَهِدَا بِالْبَاطِلِ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یَنْقُضَ شَهَادَتَهُمَا حَتَّی یَجِیءَ بِشَاهِدَیْنِ فَیَقُومَانِ مَقَامَ الشَّاهِدَیْنِ الْأَوَّلَیْنِ فَیُقْسِمانِ بِاللهِ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَیْنا إِنَّا إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ نَقَضَ شَهَادَهًَْ الْأَوَّلَیْنِ وَ جَازَتْ شَهَادَهًُْ الْآخَرَیْنِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلی وَجْهِها أَوْ یَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَیْمانٌ بَعْدَ أَیْمانِهِمْ.
امام صادق (علیه السلام)- یحیی‌بن‌محمّد گوید: از امام صادق (علیه السلام) در مورد این آیه: یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ شَهَادَةُ بَیْنِکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عدْلٍ مِّنکُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ؛ سؤال کردم. فرمود: «منظور از اللَّذان مِنْکُم دو مسلمان و از اللَّذان مِنْ غَیرِکم دو نفر از اهل کتاب است و اگر کسی از اهل کتاب را نیافتید، از مجوس نیز اشکالی ندارد؛ چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سنّت جزیه را که برای اهل کتاب است، برای مجوس نیز قرار داده است. و این آیه (حکم) مربوط به زمانی است که فردی در دیار غربت، وفات یافته و مسلمانی را برای شهادت نیابد و دو نفر از اهل کتاب را به شهادت بگیرد. آنگاه آن دو نفر، بعد از نماز حبس می‌شوند تا چنین قسمی بخورند: «لاَ نَشْتَرِی بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَی وَلاَ نَکْتُمُ شَهَادَةَ الله إِنَّا إِذًا لَّمِنَ الآثِمِینَ». فرمود: این وقتی است که ولیّ میّت زر (فرد متوفی) در شهادت آنها شک کند. اگر مشخص شود آنها شهادت دروغ داده‌اند، ولیّ متوفی نباید شهادت آن دو نفر را نقض‌کرده و خلاف آن عمل‌کند، تا اینکه دو شاهد دیگر را بیاورد که جای دو شاهد اوّلی را بگیرند و آن دو، قسم بخورند: لَشَهَادَتُنَا أَحَقُّ مِن شَهَادَتِهِمَا وَمَا اعتَدَیْنَا إِنَّا إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِینَ. وقتی چنین کرد، شهادت دو شاهد اوّلی نقض می شود و شهادت دو شاهد دوّمی، جایز می گردد؛ خداوند عزّوجلّ می فرماید: «ذَلِکَ أَدْنَی أَن یَأْتُواْ بِالشَّهَادَةِ علَی وَجْهِهَا أَوْ یَخَافُواْ أَن تُرَدَّ أَیْمَانٌ بَعدَ أَیْمَانهِمْ؛ این کار، نزدیکتر است به اینکه گواهی به‌حق دهند، [و از خدا بترسند]، و یا [از مردم] بترسند که [دروغشان فاش گردد، و] سوگندهایی جای سوگندهای آنها را بگیرد. (مائده/۱۰۸)».
الرّضا (علیه السلام)- عَن أَحمَدَبنِ‌عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ قَالَ اللَّذَانِ مِنْکُمْ مُسْلِمَانِ وَ اللَّذَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَمِنَ الْمَجُوسِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ سُنُّوا بِهِمْ سُنَّهًَْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ ذَلِکَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ بِأَرْضِ غُرْبَهًٍْ فَلَمْ یَجِدْ مُسْلِمَیْنِ یُشْهِدُهُمَا فَرَجُلَانِ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ.
امام رضا (علیه السلام)- احمدبن‌عمر گوید: از امام (علیه السلام) درباره‌ی فرموده خداوند عزّوجلّ: ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُم، پرسیدم». حضرت فرمود: «آن دو نفر که از خود شمایند، دو نفر مسلمان هستند و آن دو که از غیر شمایند، از اهل‌کتاب هستند و اگر از اهل کتاب نیافتید، پس از مجوس [بیابید]؛ چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «با آنان همچون اهل کتاب رفتار کنید و آن، زمانی است که مرد در زمین غربت بمیرد و دو مسلمان نیابد که آن دو را شاهد بگیرد، دراین‌صورت دو نفر از اهل کتاب [را شاهد بگیرید].
الصّادق (علیه السلام)- عَن حَمْزَهًَْ‌بْنِ‌حُمْرَانَ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ قَالَ فَقَالَ اللَّذَانِ مِنْکُمْ مُسْلِمَانِ وَ اللَّذَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ قَالَ فَإِنَّمَا ذَلِکَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ الْمُسْلِمُ فِی أَرْضِ غُرْبَهًٍْ فَیَطْلُبُ رَجُلَیْنِ مُسْلِمَیْنِ لِیُشْهِدَهُمَا عَلَی وَصِیَّتِهِ فَلَمْ یَجِدْ مُسْلِمَیْنِ فَلْیُشْهِدْ عَلَی وَصِیَّتِهِ رَجُلَیْنِ ذِمِّیَّیْنِ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَرْضِیَّیْنِ عِنْدَ أَصْحَابِهِمَا.
امام صادق (علیه السلام)- حمزهًْ‌بن‌حمران گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «مفهوم این آیه: ذَوَا عدْلٍ مِّنکُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ چیست»؟ فرمود: «منظور از اللَّذان مِنْکُم دو مسلمان و مقصود از اللَّذانِ مِنْ غَیْرِکُم دو نفر از اهل کتاب است». فرمود: «و این مربوط به زمانی است که فردی مسلمان در دیار غربت جان بسپارد و به‌دنبال دو نفر مسلمان باشد که شاهد وصیّت او باشند، ولی کسی را نیابد. پس باید دو نفر از اهل کتاب که اهل ذمّه بوده و مورد تأیید اطرافیانشان باشند، به شهادت بگیرد».
الکاظم (علیه السلام)- عَن أبن‌الفضیل عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ قَالَ اللَّذَانِ مِنْکُمْ مُسْلِمَانِ وَ اللَّذَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَمِنَ الْمَجُوسِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ سُنُّوا بِهِمْ سُنَّهًَْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ ذَلِکَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ بِأَرْضِ غُرْبَهًٍْ فَلَمْ یَجِدْ مُسْلِمَیْنِ یُشْهِدُهُمَا فَرَجُلَیْنِ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ قَالَ حُمْرَانُ قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) وَ اللَّذَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ إِنَّمَا ذَلِکَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ الْمُسْلِمُ فِی أَرْضِ غُرْبَهًٍْ فَطَلَبَ رَجُلَیْنِ مُسْلِمَیْنِ یُشْهِدُهُمَا عَلَی وَصِیَّتِهِ فَلَمْ یَجِدْ مُسْلِمَیْنِ فَیُشْهِدُ رَجُلَیْنِ ذِمِّیَّیْنِ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَرْضِیَّیْنِ عِنْدَ أَصْحَابِهِمَا.
امام کاظم (علیه السلام)- ابن‌فضیل گوید: از امام کاظم (علیه السلام) در مورد آیه: إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عدْلٍ مِّنکُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ سؤال کردم. فرمود: «اللذان منکم یعنی دو مسلمان و اللذان من غیرکم، یعنی از اهل کتاب. پس اگر از اهل‌کتاب، کسی را نیافتید، از مجوس نیز جائز است؛ چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: با آنها مثل اهل‌کتاب برخورد کنید. این زمانی است که مسلمانی در دیار غربت بمیرد و دو نفر مسلمان را برای اینکه شاهد وصیّت او باشند، نیابد؛ پس دو نفر از اهل کتاب را شاهد قرار می‌دهد». حُمران روایت می‌کند که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «اللَّذان مِن غَیرِکُم یعنی از اهل کتاب، و این تنها مربوط به زمانی است که مسلمانی در دیار غربت بمیرد و دو نفر مسلمان بخواهد تا شاهد وصیّت او باشند، امّا مسلمانی را نیابد. پس باید دو نفر از اهل کتاب را که اهل ذمّه بوده و اطرافیانشان از آنها راضی‌اند، برای شهادت برگزیند».
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ قَالَ مِنْ أَهْلِ الْکِتَاب.
امام باقر (علیه السلام)- از امام باقر (علیه السلام) روایت است که درباره‌ی این کلام خداوند: أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُم فرمود: «مقصود اهل کتاب است».
الباقر (علیه السلام)- قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ (علیه السلام) مَنْ کَانَ فِی سَفَرٍ فَحَضَرَتْهُ الْوَفَاهًُْ فَلَمْ یَجِدْ مُسْلِماً یُشْهِدُهُ فَأَشْهَدَ ذِمِّیَّیْنِ جَازَتْ شَهَادَتُهُمَا فِی الْوَصِیَّهًِْ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ. قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ (علیه السلام) إِذَا کَانَ الرَّجُلُ بِأَرْضِ غُرْبَهًٍْ لَیْسَ بِهَا مُسْلِمٌ فَحَضَرَتْهُ الْوَفَاهًُْ فَأَشْهَدَ شُهُوداً مِنْ غَیْرِ أَهْلِ الْقِبْلَهًِْ عَلَی وَصِیَّتِهِ حَلَفَ الشَّاهِدَانِ بِاللَّهِ مَا شَهِدْنَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فُلَاناً أَوْصَی بِکَذَا وَ کَذَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ إِلَی قَوْلِهِ فَیُقْسِمانِ بِاللهِ ...
امام باقر (علیه السلام)- امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هرکس در مسافرت مرگش فرارسد و مسلمانی را برای گواه‌گرفتن نیابد، از این رو دو نفر ذمی را گواه بگیرد، شهادت آنان در مورد وصیّت جایز است همان‌گونه که خداوند باعزّت و باشکوه فرمود». و امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرگاه شخصی در سرزمین غربت که مسلمانی در آنجا نیست مرگش فرارسد، پس افراد غیرمسلمانی را بر وصیّت خود گواه گیرد. آن شاهدان به خدا سوگند داده می‌شوند: ما جز به حقّ شهادت نمی‌دهیم و فلانی به چنین و چنان وصیّت کرد و این است تفسیر کلام خداوند باعزّت و باشکوه: اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُم تا آنجا که میفرماید: فَیُقْسِمانِ بِالله...
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْمُفَضَّلِ أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فَجَاءَهُ هَذَا الْجَوَابُ مِنْ أَبِی‌عَبْداللَّهِ (علیه السلام) أَمَّا بَعْدُ ... وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ أَنَّهُمْ یَسْتَحِلُّونَ الشَّهَادَاتِ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَلَی غَیْرِهِمْ فَإِنَّ ذَلِکَ لَیْسَ هُوَ إِلَّا قَوْلَ اللَّهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَیْنِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی‌الْأَرْضِ فَأَصابَتْکُمْ مُصِیبَةُ الْمَوْتِ إِذَا کَانَ مُسَافِراً وَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْ دِینِهِ فَإِنْ لَمْ یَجِدُوا فَآخَرَانِ مِمَّنْ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ مِنْ غَیْرِ أَهْلِ وَلَایَتِهِ تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ فَیُقْسِمانِ بِاللهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لا نَشْتَرِی بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ لا نَکْتُمُ شَهادَةَ اللهِ إِنَّا إِذاً لَمِنَ الْآثِمِینَ فَإِنْ عُثِرَ عَلی أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْماً فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیانِ مِنْ أَهْلِ وَلَایَتِهِ فَیُقْسِمانِ بِاللهِ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَیْنا إِنَّا إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلی وَجْهِها أَوْ یَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَیْمانٌ بَعْدَ أَیْمانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللهَ وَ اسْمَعُوا.
امام صادق (علیه السلام)- مفضل گوید: نامه‌ای برای امام صادق (علیه السلام) نوشتم در جواب نامه این جواب از طرف امام صادق (علیه السلام) آمد امّا بعد ... و امّا اینکه ذکر کرده ای که آنها شهادت یکدیگر را بر غیر همکیش خود جایز می‌دانند، صحیح نیست و این، تأویلِ این کلام خداوند عزّوجلّ نیست: یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ شَهَادَةُ بَیْنِکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عدْلٍ مِّنکُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَیْرِکُمْ إِنْ أَنتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَأَصَابَتْکُم مُّصِیبَةُ الْمَوْتِ چرا که این موضوع، زمانی جایز است که فردی مسافر باشد و به حال احتضار بیفتد؛ آنگاه دو نفر انسان عادل هم کیش را برای شهادت برمی‌گزیند و اگر نیافت، دو نفر دیگر را انتخاب می‌کند که قرآن می‌خوانند؛ به شرط اینکه از اولیا و نزدیکان متوفّی نباشند. تَحْبِسُونَهُمَا مِن بَعدِ الصَّلاَةِ فَیُقْسِمَانِ بِالله إِنِ ارْتَبْتُمْ لاَ نَشْتَرِی بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَی وَلاَ نَکْتُمُ شَهَادَةَ الله إِنَّا إِذًا لَّمِنَ الآثِمِینَ * فَإِنْ عثِرَ علَی أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْمًا فَآخَرَانِ یِقُومَانُ مَقَامَهُمَا مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ علَیْهِمُ الأَوْلَیَانِ یعنی از ورثه و اولیای متوفی «فَیُقْسِمَانِ بِالله لَشَهَادَتُنَا أَحَقُّ مِن شَهَادَتِهِمَا وَمَا اعتَدَیْنَا إِنَّا إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِینَ * ذَلِکَ أَدْنَی أَن یَأْتُواْ بِالشَّهَادَةِ علَی وَجْهِهَا أَوْ یَخَافُواْ أَن تُرَدَّ أَیْمَانٌ بَعدَ أَیْمَانِهِمْ وَاتَّقُوا الله وَاسْمَعواْ.
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا (علیه السلام) کَتَبَ إِلَیْهِ فِی جَوَابِ مَسَائِلِه ... وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ مُسْلِمَیْنِ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ کَافِرَیْنِ وَ مِثْلِ شَهَادَهًِْ الصِّبْیَانِ عَلَی الْقَتْلِ إِذَا لَمْ یُوجَدْ غَیْرُهُم.
امام رضا (علیه السلام)- محمّدبن‌سنان نقل می‌کند که امام رضا (علیه السلام) در جواب مسائل او به او نوشت... و در کتاب خداوند تبارک‌وتعالی است: اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ دو نفر عادل از شما مسلمانان. أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُم یا دو نفر دیگر از غیر شما؛ یعنی کافران و مانند شهادت بچّه‌ها بر قتل اگر غیر آنان یافت نشوند.
الصّادق (علیه السلام)- عَن الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَقَالَ مَا جَازَ الشَّهْرَ فَهُوَ رِیبَهًٌْ.
امام صادق (علیه السلام)- حلبی گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این کلام خداوند عزّوجلّ: إِنِ ارْتَبْتُمْ پرسیدم، فرمود: «هر آنچه که بر ماه افزون گردد، ریب و شک است».