آیه أَ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً [67]
آيا انسان به خاطر نمى‌آورد كه ما پيش از اين، او را آفريديم در‌حالى‌كه چيزى نبود؟!
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی أَ وَ لَمْ یَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً قَالَ فَقَالَ لَا مُقَدَّراً وَ لَا مُکَوَّنا.
امام صادق ( مالک جهنی گوید: از امام صادق (در مورد آیه: أَوَلَا یَذْکُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئًا سؤال کردم. ایشان فرمود: «انسان در آن زمان نه‌اندازه‌اش مشخص شده بود و نه شکل گرفته بود».
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً أیْ لَمْ یَکُنْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( أَوَلَا یَذْکُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئًا و عبارت: وَ لَمْ یَکُ شَیْئًا یعنی در آنجا یادی از او نبود.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- کَیْفَ لَوْ لَا فَضْلُکَ حَلُمْتَ عَمَّنْ خَلَقْتَهُ مِنْ نُطْفَهًٍْ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً فَرَبَّیْتَهُ بِطِیبِ رِزْقِکَ وَ أَنْشَأْتَهُ فِی تَوَاتُرِ نِعْمَتِکَ وَ مَکَّنْتَ لَهُ فِی مِهَادِ أَرْضِکَ وَ دَعَوْتَهُ إِلَی طَاعَتِکَ.
امام علی ( به راستی اگر فضل تو نبود چگونه حلم می‌ورزیدی نسبت به کسی که از نطفه او را آفریدی و پیش از آن هیچ نبود، پس او را به روزیِ پاک خود پروریدی، و در [میان] نعمت‌های پی در پیت نشو و نمایش دادی، و در زمین [چون] بسترت جایش دادی، و وی را به طاعت خویش خواندی، ولی او به‌وسیله‌ی احسانت و بر نافرمانی و عصیانت نیرو گرفت، و تو را انکار کرده و در سایه‌ی سلطنت تو دیگری را پرستش کرد؟!
الباقر (علیه السلام)- عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزّوجلّ هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً فَقَالَ کَانَ شَیْئاً وَ لَمْ یَکُنْ مَذْکُوراً قُلْتُ فَقَوْلُهُ أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً قَالَ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً فِی کِتَابٍ وَ لَا عِلْمٍ.
امام باقر ( حمران گوید: از امام صادق (در مورد آیه: هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنسَانِ حِینٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُن شَیْئًا مَّذْکُورًا سؤال پرسیدم. ایشان فرمود: «او شیئ بود، امّا اسمی از آن به میان نبود». گفتم: «نظرتان درباره‌ی آیه: أَوَلَا یَذْکُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَلَمْ یَکُ شَیْئًا چیست»؟ ایشان فرمود: «او وجودی در هیچ کتاب و علمی نداشت».
الرّضا (علیه السلام)- الْحَسَنُ‌بْنُ‌مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ قَالَ الرِّضَا (علیه السلام) لِسُلَیْمَانَ الْمَرْوَزِیِّ مَا أَنْکَرْتَ مِنَ الْبَدَاءِ یَا سُلَیْمَانُ وَ اللَّهُ عزّوجلّ یَقُولُ أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئا وَ یَقُولُ عزّوجلّ وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ یَقُولُ بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَقُولُ عزّوجلّ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ وَ یَقُولُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ وَ یَقُولُ عزّوجلّ وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ یَقُولُ عزّوجلّ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتابٍ قَالَ سُلَیْمَانُ هَلْ رُوِّیتَ فِیهِ عَنْ آبَائِکَ شَیْئاً قَالَ نَعَمْ رُوِّیتُ عَنْ أَبِی‌عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ عزّوجلّ عِلْمَیْنِ عِلْماً مَخْزُوناً مَکْنُوناً لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یَکُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْماً عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَالْعُلَمَاءُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکَ یَعْلَمُونَه.
امام رضا ( حسن‌بن‌محمّد نوفلی گوید: امام رضا (به سلیمان مروزی فرمود: «من منکر بداء نیستم، خداوند در قرآن می‌فرماید: أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً؛ انسان نمی‌بیند ما او را آفریدیم با اینکه چیزی نبود. و آیه: او کسی است که آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند. (روم/۲۷) و در این آیه می‌فرماید: او هر چه بخواهد در آفرینش می‌افزاید. (فاطر/۱). و آیه‌ی دیگر: آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد. (سجده/۷). و می‌فرماید: گروهی انتظار فرمان خدا را دارند که یا آن‌ها را عذاب کند و یا از ایشان درگذرد. (توبه/۹). و در این آیه می‌فرماید: هیچ‌کس عمر طولانی نمی‌کند و هیچ‌کس از عمر او کاسته نمی‌شود مگر اینکه در کتابی ثبت است. (فاطر/۱۱) سلیمان گفت: «آیا در مورد بداء از پدران گرامی‌ات چیزی روایت شده»؟ فرمود: «آری، پدرم از امام صادق (نقل کرد که فرمود: خدا دارای دو علم است: علمی پنهان و مخفی؛ و کسی جز خود او از آن علم اطّلاع ندارد که بداء جزء همین علم است. علمی که آن به ملائکه و پیامبران آموخته است. و علمای اهل بیت (امامان () از این علم اطّلاع دارند».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- بَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ (علیه السلام) فَأَخَذَ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ قَبْضَهًًْ فَعَجَنَهُ بِالْمَاءِ الْعَذْبِ وَ الْمَالِحِ وَ رَکَّبَ فِیهِ الطَّبَائِعَ قَبْلَ أَنْ یَنْفُخَ فِیهِ الرُّوحَ فَخَلَقَهُ مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَ آدَمَ (علیه السلام) لِأَنَّهُ لَمَّا عُجِنَ بِالْمَاءِ اسْتَأْدَمَ فَطَرَحَهُ فِی الْجَبْلِ کَالْجَبْلِ الْعَظِیمِ وَ کَانَ إِبْلِیسُ یَوْمَئِذٍ خَازِناً عَلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَهًِْ یَدْخُلُ فِی مَنْخِرِ آدَمَ ثُمَّ یَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ ثُمَّ یَضْرِبُ بِیَدِهِ عَلَی بَطْنِهِ فَیَقُولُ لِأَیِّ أَمْرٍ خُلِقْتَ لَئِنْ جُعِلْتَ فَوْقِی لَا أَطَعْتُکَ وَ إِنْ جُعِلْتَ أَسْفَلَ مِنِّی لَا أُعِینُکَ فَمَکَثَ فِی الْجَنَّهًِْ أَلْفَ سَنَهًٍْ مَا بَیْنَ خَلْقِهِ إِلَی أَنْ یُنْفَخَ فِیهِ الرُّوحُ فَخَلَقَهُ مِنْ مَاءٍ وَ طِینٍ وَ نُورٍ وَ ظُلْمَهًٍْ وَ رِیحٍ وَ نُورٍ مِنْ نُورِ اللَّهِ فَأَمَّا النُّورُ فَیُورِثُهُ الْإِیمَانَ وَ أَمَّا الظُّلْمَهًُْ فَیُورِثُهُ الْکُفْرَ وَ الضَّلَالَهًَْ وَ أَمَّا الطِّینُ فَیُورِثُهُ الرِّعْدَهًَْ وَ الضَّعْفَ وَ الِاقْشِعْرَارَ عِنْدَ إِصَابَهًِْ الْمَاءِ فَیُنْعَتُ بِهِ عَلَی أَرْبَعِ الطَّبَائِعِ عَلَی الدَّمِ وَ الْبَلْغَمِ وَ الْمِرَارِ وَ الرِّیحِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً.
امام علی ( پس خدا جبرئیل را فرستاد و از روی زمین مشتی [خاک] برگرفت و آن را با آب شیرین و تلخ خمیر کرد. و طبع‌ها را در آن در آمیخت، پیش از آنکه جان در آن بدمد و او را از روی گندمگون زمین آفرید و برای همین او را آدم نامید. چون او را با آب خمیر کرد، گل آلود شد و آن را چون کوهی بزرگ به دامنه کوه افکند، ابلیس در آن روز بر آسمان پنجم بود، از سوراخ بینی آدم درون می‌شد و از دبر او در می‌آمد، سپس دست بر شکمش می‌زد و می‌گفت: «تو برای چه آفریده شدی؟ اگر برتر و بالا دست من شوی از تو فرمان نمی‌برم و اگر زیردستم شوی یاریت نمی‌کنم». از روزی که آفریده شد تا جان در او دمیده شد، هزار سال در بهشت ماند. او را از آب و گل، نور و ظلمت و باد و پرتوی از خدا آفرید، امّا بر اثر نور ایمان می‌آورد و بر اثر ظلمت به کفر می‌گراید و گمراهی. سرشت خاکی اش در مواجهه با آب او را دچار لرزش و ناتوانی و زبری پوست تن می‌نماید، و او را به چهار طبع وصف می‌کنند، طبع خون و بلغم، و صفراء و باد، و این است قول خدا تبارک و تعالی که فرمود: أَ وَ لا یَذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئاً.