آیه وَ الَّذينَ في أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ [24]
و كساني كه در اموالشان حق معيّني است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سَمَاعَهًَْ‌بْنِ‌مِهْرَانَ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَال إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَهًًْ لَا یُحْمَدُونَ إِلَّا بِأَدَائِهَا وَ هِیَ الزَّکَاهًُْ بِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَ بِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّکَاهًِْ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ فَالْحَقُّ الْمَعْلُومُ مِنْ غَیْرِ الزَّکَاهًِْ وَ هُوَ شَیْءٌ یَفْرِضُهُ الرَّجُلُ عَلَی نَفْسِهِ فِی مَالِهِ یَجِبُ عَلَیْهِ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَی قَدْرِ طَاقَتِهِ وَ سَعَهًِْ مَالِهِ فَیُؤَدِّی الَّذِی فَرَضَ عَلَی نَفْسِهِ إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ جُمْعَهًٍْ وَ إِنْ شَاءَ فِی کُلِّ شَهْر.
امام صادق (علیه السلام)- سماعةبن‌مهران از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: «خداوند عزّوجلّ در اموال ثروتمندان، حقّی برای فقیران و تنگدستان قرار داد که با به‌جای آوردن آن از آنان تعریف و تمجید نخواهد شد، که همانا زکات است. به‌وسیله‌ی زکات از ریخته‌شدن خونشان جلوگیری می‌کنند و به‌وسیله‌ی آن مسلمان نامیده شدند؛ ولی درعین‌حال خداوند عزّوجلّ در اموال ثروتمندان حقوقی غیر از زکات نیز معیّن کرده است و می‌فرماید: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ، چیزی غیر از زکات است و آن چیزی است که شخص در مال خویش معیّن می‌کند که باید با توجّه به توانایی و دارایی خویش تعیین شود. این چیزی که بر خود واجب دانست که به‌جای آورد، اگر بخواهد می‌تواند هر روز، و یا هر جمعه، و یا هر ماه آن را به‌جای بیاورد.
السجّاد (علیه السلام)- عَنِ الْقَاسِمِ‌بْنِ‌عَبْدِ‌الرَّحْمَنِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) یَقُول إِنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی أَبِی عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ مَا هَذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ‌بْنُ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) الْحَقُّ الْمَعْلُومُ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاهًِْ وَ لَا مِنَ الصَّدَقَهًِْ الْمَفْرُوضَتَیْنِ قَالَ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ مِنَ الزَّکَاهًِْ وَ لَا مِنَ الصَّدَقَهًِْ فَمَا هُوَ فَقَالَ هُوَ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ إِنْ شَاءَ أَکْثَرَ وَ إِنْ شَاءَ أَقَلَّ عَلَی قَدْرِ مَا یَمْلِکُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَمَا یَصْنَعُ بِهِ قَالَ یَصِلُ بِهِ رَحِماً وَ یَقْرِی بِهِ ضَیْفاً وَ یَحْمِلُ بِهِ کَلًّا أَوْ یَصِلُ بِهِ أَخاً لَهُ فِی اللَّهِ أَوْ لِنَائِبَهًٍْ تَنُوبُهُ فَقَالَ الرَّجُلُ اللَّهُ یَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَاتِهِ.
امام سجاد (علیه السلام)- قاسم‌بن‌عبدالرّحمن انصاری گوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «مردی نزد پدرم علیّ‌بن‌الحسین (علیه السلام) آمد و عرض کرد: «منظور از حقّ معلوم در این آیه: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمحْرُومِ چیست؟ علیّ‌بن‌الحسین (علیه السلام) فرمود: «حقّ معلوم آن چیزی است که شخص از مال خویش تعیین می‌کند که از مال زکات و صدقه واجب نیست». عرض کرد: «اگر زکات و صدقه‌ی واجب نیست، پس چیست»؟ فرمود: «آن چیزی که شخص از مال خویش تعیین می‌کند که کم یا زیادبودن آن با توجّه به توانمندی و دارایی اوست». آن شخص به ایشان عرض کرد: «با آن مال چه کار کند»؟ فرمود: «با آن صله‌ی رحم را به‌جای آورد و به تنگدستی کمک کند و باری را از دوش خانواده‌ای بردارد و یا به برادری دینی که گرفتار است و به مصیبتی درافتاده است کمک کند». آن مرد گفت: «خداوند می‌داند که رسالت خویش را در کجا قرار دهد».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَال‌کُنَّا عِنْدَ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) وَ مَعَنَا بَعْضُ أَصْحَابِ الْأَمْوَالِ فَذَکَرُوا الزَّکَاهًَْ فَقَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ الزَّکَاهًَْ لَیْسَ یُحْمَدُ بِهَا صَاحِبُهَا وَ إِنَّمَا هُوَ شَیْءٌ ظَاهِرٌ إِنَّمَا حَقَنَ بِهَا دَمَهُ وَ سُمِّیَ بِهَا مُسْلِماً وَ لَوْ لَمْ یُؤَدِّهَا لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلَاهًٌْ وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ فِی أَمْوَالِکُمْ غَیْرَ الزَّکَاهًِْ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ مَا عَلَیْنَا فِی أَمْوَالِنَا غَیْرُ الزَّکَاهًِْ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ قَالَ قُلْتُ مَا ذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ الَّذِی عَلَیْنَا قَالَ هُوَ الشَّیْءُ یَعْمَلُهُ الرَّجُلُ فِی مَالِهِ یُعْطِیهِ فِی الْیَوْمِ أَوْ فِی الْجُمْعَهًِْ أَوْ فِی الشَّهْرِ قَلَّ أَوْ کَثُرَ غَیْرَ أَنَّهُ یَدُومُ عَلَیْه.
امام صادق (علیه السلام)- ابوبصیر گوید: نزد امام صادق (علیه السلام) بودیم که برخی از ثروتمندان نیز همراه ما بودند. آنان نام زکات را به میان آوردند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «زکات، چیزی نیست که به خاطر آن از صاحبش تعریف و تمجید شود، بلکه زکات، امری ظاهری است که به‌وسیله‌ی آن از ریخته‌شدن خون آن شخص جلوگیری می‌شود و به‌وسیله‌ی آن مسلمان نامیده می‌شود و اگر آن را به‌جای نیاورد، نماز وی پذیرفته نخواهد شد. در اموال شما حقوقی غیر از زکات وجود دارد». عرض کردم: «خداوند، تو را خیر دهد! چه حقوقی غیر از زکات در اموال وجود دارد که باید آن را به‌جای آوریم»؟ فرمود: «سبحان الله! مگر نشنیده‌ای که خداوند عزّوجلّ در قرآن می‌فرماید: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ». عرض کردم: «چه حقّی بر گردن ما وجود دارد»؟ فرمود: «همان چیزی است که شخص در مال خویش تعیین می‌کند که در پایان هر روز و یا هر جمعه و یا هر ماه، آن را به‌جای آورد. کم یا زیادبودن آن مهم نیست، بلکه مهم آن است که بر آن تداوم داشته باشد».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ إِسْمَاعِیلَ‌بْنِ‌جَابِرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ أَ هُوَ سِوَی الزَّکَاهًِْ فَقَالَ هُوَ الرَّجُلُ یُؤْتِیهِ اللَّهُ الثَّرْوَهًَْ مِنَ الْمَالِ فَیُخْرِجُ مِنْهُ الْأَلْفَ وَ الْأَلْفَیْنِ وَ الثَّلَاثَهًَْ الْآلَافِ وَ الْأَقَلَّ وَ الْأَکْثَرَ فَیَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ وَ یَحْمِلُ بِهِ الْکَلَّ عَنْ قَوْمِهِ.
امام صادق (علیه السلام)- اسماعیل‌بن‌جابر گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ الْمحْرُومِ پرسیدم که آیا منظور آیه، چیزی غیر از زکات است»؟ فرمود: «آن است که خداوند مالی و ثروتی به شخص می‌دهد که آن شخص هزار و دوهزار و سه‌هزار و بیشتر یا کمتر از آن مال، برای صله‌ی رحم و کم‌کردن سختی مخارج قومش تعیین کند».
الصّادق (علیه السلام)- رَوَی سَمَاعَهًُْ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ الْحَقُّ الْمَعْلُومُ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاهًِْ هُوَ الشَّیْءُ تُخْرِجُهُ مِنْ مَالِکَ إِنْ شِئْتَ کُلَّ جُمْعَهًٍْ وَ إِنْ شِئْتَ کُلَّ شَهْرٍ وَ لِکُلِّ ذِی فَضْلٍ فَضْلُه ... وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ فَالْحَقُّ الْمَعْلُومُ غَیْرُ الزَّکَاهًِْ وَ هُوَ شَیْءٌ یَفْرِضُهُ الرَّجُلُ عَلَی نَفْسِهِ أَنَّهُ فِی مَالِهِ وَ نَفْسِهِ وَ یَجِبُ لَهُ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَی قَدْرِ طَاقَتِهِ وَ سَعَتِهِ.
امام صادق (علیه السلام)- سماعه از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که فرمود: حَقٌّ مَّعْلُومٌ از زکات نیست، و آن چیزی است که از مال خود اگر خواسته باشی در روز جمعه یا در هر ماه جدا می‌کنی. و هر دستِ دهنده‌ای را فضیلتی است. ... وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ، و آن مال یا کمکی است که خود شخص بر خود لازم می‌دارد که برای فرد یا جامعه انجام دهد؛ و واجب است که اندازه‌ی آن را در خور توانایی و گشایش زندگی خویش تعیین کند.
الصّادق (علیه السلام)- سُئِلَ الصَّادِقُ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ قَالَ هَذَا شَیْءٌ سِوَی الزَّکَاهًِْ وَ هُوَ شَیْءٌ یَجِبُ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَی نَفْسِهِ کُلَّ یَوْمٍ أَوْ کُلَّ جُمُعَهًٍْ أَوْ کُلَّ شَهْرٍ أَوْ کُلَّ سَنَهًٍْ.
امام صادق (علیه السلام)- از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این آیه: فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ* لِلسَّائِلِ وَ الْمحْرُومِ، پرسیده شد. فرمود: «این چیزی جدا از زکات است، و باید هرکس پرداخت آن را به صورت روزانه یا هفتگی یا ماهانه یا سالانه برای خویش مقرّر دارد».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مَرْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) قَالَ إِنِّی لَأَطُوفُ بِالْبَیْتِ مَعَ أَبِی (علیه السلام) إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ طُوَالٌ جُعْشُمٌ مُتَعَمِّمٌ بِعِمَامَهًٍْ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَرَدَّ عَلَیْهِ أَبِی فَقَالَ أَشْیَاءُ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهَا مَا بَقِیَ أَحَدٌ یَعْلَمُهَا إِلَّا رَجُلٌ أَوْ رَجُلَانِ قَالَ فَلَمَّا قَضَی أَبِی الطَّوَافَ دَخَلَ الْحِجْرَ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ هَاهُنَا یَا جَعْفَرُ (علیه السلام) ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ أَبِی کَأَنَّکَ غَرِیب ... قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ مَا هَذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ قَالَ هُوَ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّکَاهًِْ فَیَکُونُ لِلنَّائِبَهًِْ وَ الصِّلَهًِْ قَالَ صَدَقْتَ قَالَ فَعَجِبَ أَبِی مِنْ قَوْلِهِ صَدَقْتَ قَالَ ثُمَّ قَامَ الرَّجُلُ فَقَالَ أَبِی عَلَیَّ بِالرَّجُلِ قَالَ فَطَلَبْتُهُ فَلَمْ أَجِدْه.
امام صادق (علیه السلام)- محمّدبن‌مروان از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: «من به همراه پدرم خانه‌ی خدا را طواف می‌کردیم که مردی بلند قامت، با پیشانی باد کرده که عمّامه‌ای بر سر داشت، جلو آمد و گفت: «سلام بر تو ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! پدرم جواب سلام وی را داد. او گفت: «درباره‌ی چیزهایی می‌خواستم از شما بپرسم که تنها یک یا دو نفر جواب آن را می‌دانند». هنگامی‌که پدرم طواف کرد، وارد حِجْر شد و دو رکعت نماز خواند. سپس آن مرد گفت: «همین‌جا، ای اباجعفر (علیه السلام)»! آن حضرت رو به‌سوی آن مرد کرد و او درباره‌ی آن مسائل از ایشان پرسید، یکی از سؤالات او این بود که: «منظور از حق معلوم در این آیه: فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ چیست»؟ فرمود: «آن چیزی که شخص از مال خویش معیّن می‌کند که برای گرفتاری‌ها و صله‌ی رحم می‌باشد». آن مرد گفت: «راست گفتی»! پدرم از این سخن وی تعجّب کرد. سپس آن مرد برخاست و آنجا را ترک کرد. پدرم به من فرمود: «آن مرد را فرا خوان»! دنبال وی رفتم، ولی او را نیافتم.
الباقر (علیه السلام)- عَن عَبْدِ الرَّحْمَنِ‌بْنِ‌کَثِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) إِذْ أَتَاهُ رَجُلٌ مِنَ الشِّیعَهًِْ لِیُوَدِّعَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی الْعِرَاقِ فَأَخَذَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) بِیَدِهِ ثُمَّ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِیهِ بِمَا کَانَ یَصْنَعُ قَالَ فَوَدَّعَهُ الرَّجُلُ وَ مَضَی فَأَتَاهُ الْخَبَرُ بِأَنَّهُ قُطِعَ عَلَیْهِ فَأَخْبَرْتُ بِذَلِکَ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ وَ لَمْ أَعِظْهُ فَقُلْتُ بَلَی ثُمَّ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِذَا أَنَا فَعَلْتُ ذَلِکَ أَعْتَدُّ بِهِ مِنَ الزَّکَاهًِْ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ إِنْ شِئْتَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ مِنَ الْحَقِّ الْمَعْلُومِ.
امام باقر (علیه السلام)- عبدالرّحمن‌بن‌کثیر گوید: نزد امام باقر (علیه السلام) بودم که مردی از شیعه برای وداع و رفتن به سوی عراق نزد او آمد. آن حضرت دستش را گرفت و آنچه پدرش می‌کرد، به او بازگفت. گوید: آن مرد با حضرت وداع کرد و رفت و خبر آمد که راه را بر او بریدند. من موضوع را به آن حضرت گزارش دادم. فرمود: «سبحان الله! آیا من به او پند ندادم»؟ گفتم: «چرا». سپس گفتم: «قربانت گردم! چون من این کار کردم، آن را به حساب زکات گذاشتم»؟ فرمود: «نه، و اگر خواهی، از حق معلوم به حساب آور».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌الْقَاسِمِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ سَابَاطَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) لِعَمَّارٍ السَّابَاطِیِ یَا عَمَّارُ أَنْتَ رَبُّ مَالٍ کَثِیرٍ قَالَ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَتُؤَدِّی مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْکَ مِنَ الزَّکَاهًِْ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ فَتُخْرِجُ الْحَقَّ الْمَعْلُومَ مِنْ مَالِکَ قَالَ نَعَم.
امام صادق (علیه السلام)- عبدالله‌بن‌قاسم مردی از اهل ساباط گوید: امام صادق (علیه السلام) به عمّار ساباطی فرمود: «ای عمّار (رحمة الله علیه)! آیا تو اموال بسیاری در اختیار داری»؟ عمّار (رحمة الله علیه) گفت: «بلی»! فرمود: «زکاتی را که خداوند برای تو واجب کرده است، می‌پردازی»؟ گفت: «بلی»! فرمود: «حَقٌّ مَعْلُومٌ را از مال خود پرداخت می‌کنی»؟ گفت: «بلی».
الصّادق (علیه السلام)- هُوَ أَنْ تَصِلَ الْقَرَابَهًَْ وَ تُعْطِیَ مَنْ حَرَمَکَ وَ تَصَدَّقَ عَلَی مَنْ عَادَاکَ.
امام صادق (علیه السلام)- آن است که به خویشاوندان رسیدگی کنی و به کسی که تو را محروم ساخته عطا کنی و به کسی که با تو دشمنی کرده صدقه بدهی.