آیه ۱۶ - سوره تغابن

امام علی (علیه السلام)- عبد خیر گوید: از امام علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) درباره‌ی این سخن خداوند تعالی پرسیدم: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! آن‌گونه که حقّ تقوا و پرهیزکاری است، از خدا بپرهیزید!. (آل عمران/۱۰۲) فرمود: «به خدا سوگند! هیچ‌کس به آن عمل نکرد، مگر اهل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله). ما خدا را ذکر کردیم و او را از یاد نمی‌بریم، و ما او را شکر کردیم و به او کفر نخواهیم ورزید، و ما از او اطاعت کردیم و عصیان و سرپیچی نخواهیم کرد، و هنگامی‌که این آیه نازل شد، صحابه گفتند: ما طاقت این را نداریم. سپس خداوند تعالی این را نازل کرد فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ». وکیع گفت: «یعنی تا جایی که طاقت آن را دارید». سپس فرمود: «وَ اسْمَعُوا آنچه را که به آن امر می‌شوید وَ أَطِیعُوا یعنی خداوند و رسول گرامیاش (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت او (علیهم السلام) را در آنچه که به شما امر می‌کنند، اطاعت کنید».

امام صادق (علیه السلام)- بنده فاعل و متحرک نمی‌باشد مگر آنکه استطاعت با او از خدای عزّوجلّ است و جز این نیست که تکلیف از خدای تبارک‌وتعالی بعد از استطاعت واقع شده و چنان نباشد که فعل را تکلیف کند مگر توانا را یابنده مکلّف به فعل نباشد مگر درحالی‌که توانا باشد.

امام صادق (علیه السلام)- صالح نیلی گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «آیا بندگان از استطاعت بهره‌ای دارند»؟ حضرت به من فرمود: «زمانی‌که کار را انجام دادند استطاعت دارند به استطاعتی که خدا در آن‌ها نهاده است». عرض کردم: «آن چیست»؟ فرمود: «آلت و ابزار است مانند زناکار که چون زنا کند در زمان زنا استطاعت آن را داشته است و چون ترک زنا کند و مرتکب آن نشود استطاعت ترک زنا داشته است». سپس فرمود: «برای او پیش از عمل هیچ‌گونه استطاعتی نه کم و نه زیادش نباشد بلکه در صورت انجام‌دادن یا ترک‌کردن مستطیع است». عرض کردم: «[اگر آلت و ابزار معصیت هم از خداست] پس چرا زناکار را عذاب می‌کنند»؟ فرمود: «به سبب حجّت رسا [که عقل او و بیان پیمبران است] و ابزاری که در بندگان ترکیب کرده [و آن قدرت و اختیار ایشانست] خدا هیچ‌کس را بر نافرمانی خود مجبور نسازد و از هیچ‌کس کفر را به اراده‌ی حتمی نخواسته است ولی هنگامی‌که کافر شود [کشف می‌کنیم] که کفر او در اراده‌ی خدا بوده است [پس از آنکه دانست آن بنده به اختیار خود کفر را انتخاب می‌کند] و نیز در اراده و علم خداست که کفّار به‌سوی خیر نمی‌گرایند». عرض کردم: «خدا نسبت به ایشان اراده کرد که کافر شوند»؟!! فرمود: «من چنین نمی‌گویم بلکه من می‌گویم: خدا دانست که ایشان کافر می‌شوند پس اراده‌ی کفر آن‌ها نمود برای آنچه نسبت به ایشان می‌دانست، این اراده‌ی خدا اراده حتمی نیست بلکه اراده‌ی اختیار است [اراده‌ی حتمی آنست که چه آنکه خدا کفر بنده را بداند یا اسلام او را نسبت به او اراده‌ی کفر نماید و اراده اختیار آنست که طبق اراده و اختیار بنده باشد]».

امام علی (علیه السلام)- امام کاظم (علیه السلام) فرمود: روزی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، از کنار عدّهای در کوفه گذر می‌کردند که در حال بحث درباره قَدَر بودند. ایشان به کسی که تکلّم میکرد فرمود: «آیا به‌واسطه‌ی خداوند [بر انجام کارها] استطاعت داری، یا به همراه او، و یا بدون واسطه او استطاعت داری»؟ او نتوانست جوابی به ایشان دهد. اگر پنداری که به اسطه‌ی خداوند اسطاعت داری، پس چیزی از کار در اختیار تو نیست. و اگر پنداری که به همراه خداوند میتوانی، چنین پنداشتهای که با خداوند در مالکیّتش شریک هستی. و اگر پنداری که بدون وساطت خداوند مستطیع هستی، ادّعای ربوبیّت کردهای و ربوبیّت را از خداوند متعال نفی کردهای. او عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین! نه، به واسطه خداوند استطاعت دارم». ایشان فرمود: «اگر چیزی غیر از این میگفتی، گردنت را میزدم».

امام سجّاد (علیه السلام)- فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ که نیرویی جز به یاری او نیست، و جز بر او توکّل نشاید.

امام هادی (علیه السلام)- و از این‌رو انسان را به پیروی از فرمان و طاعت خود دعوت فرمود که او را با درستی خلقت (تندرستی) و کمال نطق و [خردورزی] و شناخت بر دیگران برتری داد و به او توان و استطاعتی مرحمت کرد که بدان‌چه فرموده بندگی کند. و این گفته‌ی خداست که فرمود: فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا اللهَ پس تا می‌توانید خدا ترس و پرهیزگار باشید و سخن حق بشنوید و اطاعت کنید.

امام صادق (علیه السلام)- عمرو نقل کرده است شخصی به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: «من اقوامی قَدَری مسلک دارم که معتقدند ما میتوانیم فلان کار و فلان کار را انجام دهیم و می‌توانیم انجام ندهیم». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «به او بگو آیا میتوانی چیزهایی که از آنها بدت میآید را به یاد نیاوری و چیزهایی که دوست میداری را فراموش نکنی؟ اگر گفت نه، دست از اعتقاد خود کشیده و اگر گفت آری، هیچگاه با او سخن نگو که ادّعای ربوبیِّت کرده است».

امام صادق (علیه السلام)- از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد: «آیا مردم در اعمال خود مجبورند یا مختار». فرمود: «نه جبر است نه اختیار، بلکه منزلی است بین این دو و حق در همان منزل است. درک این مرحله‌ی وسط تنها در خور عالم است یا کسی که عالم آن را به وی آموخته باشد».

امام صادق (علیه السلام)- فضل‌بن‌ابی‌قره گوید: امام صادق (علیه السلام) را دیدم که از اوّل شب تا صبح طواف می‌کرد، درحالی‌که می‌گفت: «خداوندا! مرا از بُخل نفس خویش محفوظ بدار»! عرض کردم: «فدایت شوم! دعایی دیگر غیر از این دعا را از شما نشنیدم»! فرمود: «و چه چیز است که از بخل‌ورزیدن نفس بدتر باشد؟ خداوند می‌فرماید: وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ المُفْلِحُونَ».

امام صادق (علیه السلام)- فضل‌بن‌ابی‌قرّه گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «می‌دانی شحیح کیست»؟ عرض کردم: «همانا بخیل است»، فرمود: «شُحّ از بخل بدتر است. بخیل نسبت به آنچه در دست دارد، بخل می‌ورزد، ولی شحیح نسبت به آنچه در دست مردم است، حرص می‌ورزد و نسبت به آنچه در دست خودش است نیز بخل می‌ورزد، تا آنجا که هرچیزی که در دست سایر مردم می‌بیند آرزوی داشتن آن از راه حلال یا حرام را می‌کند، و نسبت به آنچه خداوند به او داده است، قانع نمی‌شود».