آیه إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعینُ [5]
[پروردگارا] تنها تو را مى‌پرستیم و تنها از تو یارى مى‌جوییم.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِه ... إِیَّاکَ نَعْبُدُ مُخَاطَبَهًُْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ مِثْلُهُ.
امام صادق (علیه السلام) ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند: إِیَّاکَ نَعْبُدُ خطاب به خداوند عزّوجلّ است و إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ نیز همین‌طور.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَإِذَا قَالَ الْعَبْدُ: إِیَّاکَ نَعْبُدُ. قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ صَدَقَ عَبْدِی إِیَّایَ یَعْبُدُ لَأُثِیبَنَّهُ عَلَی عِبَادَتِهِ ثَوَاباً یَغْبِطُهُ کُلُّ مَنْ خَالَفَهُ فِی عِبَادَتِهِ لِی فَإِذَا قَالَ: وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: بِیَ اسْتَعَانَ وَ إِلَیَّ الْتَجَأَ أُشْهِدُکُمْ لَأُعِینَنَّهُ عَلَی أَمْرِهِ وَ لَأُغِیثَنَّهُ فِی شَدَائِدِهِ وَ لآَخُذَنَّ بِیَدِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عِنْدَ نَوَائِبِهِ.
امام علی (علیه السلام) وقتی بنده می‌گوید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «بنده‌ام راست می‌گوید، فقط مرا می‌پرستد، شاهد باشید به خاطر این عبادتش، به او ثوابی خواهم داد که هرکس در این عبادت با او مخالف بوده به او غبطه بخورد». و وقتی بگوید: «وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «بنده‌ام از من کمک می‌خواهد و به من پناهنده شده است، شاهد باشید که او را بر کارش کمک خواهم کرد و در سختی‌ها به فریادش خواهم رسید و در روز سختی، دستش را خواهم گرفت».
السّجّاد (علیه السلام)- فی تفسیرالعسکری (علیه السلام) قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قُولُوا یَا أَیُّهَا الْخَلْقُ الْمُنْعَمَ عَلَیْهِمْ إِیَّاکَ نَعْبُدُ أَیُّهَا الْمُنْعِمُ عَلَیْنَا نُطِیعُکَ مُخْلِصِینَ مَعَ التَّذَلُّلِ وَ الْخُشُوعِ بِلَا رِیَاءٍ وَ لَا سُمْعَهًٍْ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ مِنْکَ نَسْأَلُ الْمَعُونَهًَْ عَلَی طَاعَتِکَ لِنُؤَدِّیَهَا کَمَا أَمَرْتَ وَ نَتَّقِی مِنْ دُنْیَانَا مَا عَنْهُ نَهَیْتَ وَ نَعْتَصِمُ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ مِنْ سَائِرِ مَرَدَهًِْ الْإِنْسِ مِنَ الْمُضِلِّینَ وَ مِنَ الْمُؤْذِینَ الضَّالِّینَ بِعِصْمَتِکَ.
امام سجّاد (علیه السلام) در بیان معنای این جمله چنین آمده که خداوند برای تعلیم بندگان فرموده است: «یعنی شما مردم که مشمول نعمت‌های خدا هستید بگویید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ، ای خدایی‌که نعمتت را بر ما ارزانی داده‌ای ما با کمال اخلاص و ذلّت و خشوع و خضوع بدون ریاء و خودنمایی تو را اطاعت و عبادت می‌نماییم وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، برای ادای اطاعت فقط از تو، یاری می‌خواهیم همان‌طوری که دستور داده و از اثر یاری تو خود را از محرّمات و خواسته‌های نامشروع دنیوی دورداشته و پرهیز می‌کنیم و به حفظ و نگهداری تو، خود را از شیطان و از انسان‌های گمراه‌کننده و از شرّ و آزار ستم‌کاران مصون و محفوظ می‌داریم.
الرّضا (علیه السلام)- عَنِ الرِّضَا (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ ... إِیَّاکَ نَعْبُدُ رَغْبَهًٌْ وَ تَقَرُّبٌ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ إِخْلَاصٌ لَهُ بِالْعَمَلِ دُونَ غَیْرِهِ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ اسْتِزَادَهًٌْ مِنْ تَوْفِیقِهِ وَ عِبَادَتِهِ وَ اسْتِدَامَهًٌْ لِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ نَصَرَهُ.
امام رضا (علیه السلام) از امام رضا (علیه السلام) نقل است که فرمود: «... إِیَّاکَ نَعْبُدُ؛ و این نشان میل و رغبت و روی‌آوردن و نزدیکی‌جستن به خداوندی است که نام و یادش بلند مرتبه است، و بیان اخلاص و پاکدلی و پاک‌نیّتی است در عمل برای خداوند متعال نه دیگری جز او، وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، این لفظ بیان زیاده‌طلبی و افزون‌خواهی از توفیق خداوند برای انجام عبادت است. چرا که بنده می‌داند که به عبادت پروردگارش روی آورده و به یاری او موفّق به این عمل‌شده پس افزونی این مراتب و دوام آن را می‌خواهد، و پیاپی بودن آن نعمت‌ها که خداوند به او کرامت فرموده و یاریش نموده است.
الصّادق (علیه السلام)- عَن مُحَمَّدِبنِ‌مُسلِمٍ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ... إِیَّاکَ نَعْبُدُ إِخْلَاصٌ لِلْعِبَادَهًِْ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ أَفْضَلُ مَا طَلَبَ بِهِ الْعِبَادُ حَوَائِجَهُمْ.
امام صادق (علیه السلام) محمّدبن‌مسلم گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «... إِیَّاکَ نَعْبُدُ بیان خلوصِ نیّت در عبادت خداست و إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ برترین وسیله‌ای است که بندگان با آن از خدا، حاجت‌هایشان را درخواست کنند».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: إِیَّاکَ نَعْبُدُ فَإِنَّا نَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَا نُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ أَمَّا قَوْلُهُ: وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ فَإِنَّا نَسْتَعِینُ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَی الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ لَا یُضِلُّنَا کَمَا أَضَلَّکُمْ.
امام علی (علیه السلام) [منظور از] إِیَّاکَ نَعْبُدُ [یعنی] خدا را می‌پرستیم و برای او شریکی قائل نیستیم و [منظور از] إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ [یعنی] ما از خدا کمک می‌خواهیم که ما را بر شیطان منفور مدد نماید؛ تا ما را مانند آن‌ها گمراه نکند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِأَصْحَابِهِ قُولُوا: إِیَّاکَ نَعْبُدُ أَیْ نَعْبُدُ وَاحِداً لَا نَقُولُ کَمَا قَالَتِ الدَّهْرِیَّهًُْ إِنَّ الْأَشْیَاءَ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَهًٌْ وَ لَا کَمَا قَالَتِ الثَّنَوِیَّهًُْ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَهًَْ هُمَا الْمُدَبِّرَانِ وَ لَا کَمَا قَالَ مُشْرِکُو الْعَرَبِ إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَهًٌْ فَلَا نُشْرِکُ بِکَ شَیْئاً وَ لَا نَدَّعِی مِنْ دُونِکَ إِلَهاً کَمَا یَقُولُ هَؤُلَاءِ الْکُفَّارُ وَ لَا نَقُولُ کَمَا قَالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی إِنَّ لَکَ وَلَداً تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ.
امام علی (علیه السلام) رسول گرامی اسلام (رو به اصحاب کرده و فرمود: «بگویید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ یعنی: خداوند یگانه را عبادت و پرستش می‌کنیم، نه همچون اعتقاد دهریّه که می‌گویند: «اشیاء همه قدیم و همیشگی‌اند» و نه مانند ثنویّه که معتقدند: «نور و ظلمت، جهان را تدبیر می‌کند» و نه چون بت‌پرستان که می‌گویند: «بت‌ها خدایان ما هستند»، پس هیچ‌چیز را با تو شریک نمی‌گیریم، و همچون اعتقاد این کفّار، جز تو خدایی را نمی‌خوانیم، و نه مانند یهود و نصاری هستیم که برایت فرزند قائل‌اند، خداوندا! تو از تمام این پیرایه‌ها برتری».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قَسَمْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی هَذِهِ السُّورَهًَْ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُم ... إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ فَقَدْ صَدَقَ عَبْدِی فِی عِبَادَتِی بَعْدَ مَا سَأَلَنِی وَ بَقِیَّهًُْ هَذِهِ السُّورَهًِْ لَهُ.
امام علی (علیه السلام) خدای تعالی فرموده است: این سوره را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم هرگاه یکی از آنان بگوید: «... إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» همانا بنده‌ام در عبادتش بعد از آنکه از من خواهش کرده، راست گفته و باقیمانده‌ی این سوره برای اوست.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ أمیرالمؤمنین (علیه السلام) قالَ ألرّسول (صلی الله علیه و آله) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قُولُوا إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ عَلَی طَاعَتِکَ وَ عِبَادَتِکَ وَ عَلَی رَفْعِ شُرُورِ أَعْدَائِکَ وَ رَدِّ مَکَایِدِهِمْ وَ الْمُقَامِ عَلَی مَا أَمَرْتَ بِهِ وَ قَالَ (صلی الله علیه و آله) عَنْ جَبْرَئِیلَ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ یَا عِبَادِی کُلُّکُمْ ضَالٌّ إِلَّا مَنْ هَدَیْتُهُ فَاسْأَلُونِی الْهُدَی أَهْدِکُمْ وَ کُلُّکُمْ فَقِیرٌ إِلَّا مَنْ أَغْنَیْتُ فَاسْأَلُونِی الْغِنَی أَرْزُقْکُمْ وَ کُلُّکُمْ مُذْنِبٌ إِلَّا مَنْ عَافَیْتُهُ فَاسْأَلُونِی الْمَغْفِرَهًَْ أَغْفِرْ لَکُمْ وَ مَنْ عَلِمَ أَنِّی ذُوقُدْرَهًٍْ عَلَی الْمَغْفِرَهًِْ فَاسْتَغْفَرَنِی بِقُدْرَتِی غَفَرْتُ لَهُ وَ لَا أُبَالِی.
پیامبر ( امام علی (علیه السلام) گوید: پیامبر (فرمود: خدای تعالی فرمود: «بگویید: إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ؛ یعنی برطاعت و بندگی‌ات تنها از تو کمک می‌خواهیم و در کنار زدن حیله و شرّ دشمنانت [ای خدا! تنها، از تو کمک می‌جوییم] و آنچه بفرمایی امر، امر توست». و آن حضرت (از جبرئیل، از طرف خدای عزّوجلّ فرمود: «بندگان من! شما همگی‌تان گمراهید، مگر کسی که من او را هدایت کنم، پس از من، راهنمایی و هدایت، درخواست کنید، تا شما را هدایت کنم و همگی‌تان فقیرید، مگر کسی که من او را غنی سازم، پس از من، بی‌نیازی و غنا، درخواست کنید، تا روزی و رزقتان دهم و همگی‌تان گناهکارید مگر کسی که من او را از سقوط در ورطه‌ی گناه نگاه دارم. پس از من، مغفرت و آمرزش بخواهید تا شما را بیامرزم. و هرکه بداند که من، به آمرزش و مغفرت، دارای توان و قدرتم و او، به توان و قدرتم مغفرت و آمرزش بخواهد، او را می‌آمرزم و باکی ندارم».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَمِیرالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) فِیمَا یَنبَغِی أَن یَقرَأَ کُلَّ یَومٍ وَ لَیلَهًٍْ ... اللَّهُمَّ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ لَا نَعْبُدُ سِوَاکَ وَ نَسْتَعِینُ بِکَ فَکَفَی بِکَ مُعِیناً وَ نَسْتَکْفِیکَ فَکَفَی بِکَ کَافِیاً وَ أَمِیناً وَ نَعْتَصِمُ بِکَ فَکَفَی بِکَ عَاصِماً وَ ضَمِیناً وَ نَحْتَرِسُ بِکَ مِنْ أَعْدَائِنَا.
امام علی (علیه السلام) از جمله دعاهایی که بهتر است هر روز و شب خوانده شود از امام علی (علیه السلام) نقل شده است: ... اللَّهُمَّ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ لَا نَعْبُدُ سِوَاکَ وَ نَسْتَعِینُ بِکَ فَکَفَی بِکَ مُعِیناً وَ نَسْتَکْفِیکَ فَکَفَی بِکَ کَافِیاً وَ أَمِیناً وَ نَعْتَصِمُ بِکَ فَکَفَی بِکَ عَاصِماً وَ ضَمِیناً وَ نَحْتَرِسُ بِکَ مِنْ أَعْدَائِنَا ... خداوندا! تنها تو را می‌پرستیم و غیر تو را پرستش نمی‌کنیم و تنها از تو یاری می‌جوییم، و همین‌که تو یاری‌کننده و مددکار باشی کفایت می‌کند؛ و از تو می‌خواهیم که ما را کفایت کنی و تو برای کفایت‌کردن و امان‌دادن کافی هستی؛ و به تو پناه می‌بریم و همین که تو پناه و ضامن ما باشی کفایت می‌کند؛ و از دشمنانمان به تو پناه می‌بریم.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ الْجَمَّالِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: وَ قَدْ کَانَ وَرَدَ عَلَی عَبْدِ الْمَلِکِ رَجُلٌ مِنَ الْقَدَرِیَّهًْ ... فَقَالَ لَهُ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) إِنِّی شَیْخٌ کَبِیرٌ لَا أَقْوَی عَلَی الْخُرُوجِ وَ هَذَا جَعْفَرٌ ابْنِی یَقُومُ مَقَامِی فَوَجِّهْهُ إِلَیْهِ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَی الْأُمَوِیِّ أَزْرَاهُ لِصِغَرِهِ وَ کَرِهَ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْقَدَرِیِّ مَخَافَهًَْ أَنْ یَغْلِبَهُ وَ تَسَامَعَ النَّاسُ بِالشَّامِ بِقُدُومِ جَعْفَرٍ لِمُخَاصَمَهًِْ الْقَدَرِیِّ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ اجْتَمَعَ النَّاسُ لِخُصُومَتِهِمَا فَقَالَ الْأُمَوِیُّ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): إِنَّهُ قَدْ أَعْیَانَا أَمْرُ هَذَا الْقَدَرِیِّ وَ إِنَّمَا کَتَبْتُ إِلَیْکَ لِأَجْمَعَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَمْ یَدَعْ عِنْدَنَا أَحَداً إِلَّا خَصَمَهُ. فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَکْفِینَاهُ. قَالَ: فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ الْقَدَرِیُّ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): سَلْ عَمَّا شِئْتَ. فَقَالَ لَهُ: اقْرَأْ سُورَهًَْ الْحَمْدِ. قَالَ: فَقَرَأَهَا وَ قَالَ الْأُمَوِیُّ وَ أَنَا مَعَهُ: مَا فِی سُورَهًِْ الْحَمْدِ عَلَیْنَا إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. قَالَ: فَجَعَلَ الْقَدَرِیُّ یَقْرَأُ سُورَهًَْ الْحَمْدِ حَتَّی بَلَغَ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ. فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ (علیه السلام): قِفْ مَنْ تَسْتَعِینُ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَی الْمَعُونَهًِْ إِنْ کَانَ الْأَمْرُ إِلَیْکَ فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ وَ اللهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ.
امام صادق (علیه السلام) حسن‌بن‌محمّد جمّال نقل کرده است: مردی از قدریّون (منکران تقدیر خدا) نزد عبدالملک‌بن‌مروان آمده بود ... امام باقر (علیه السلام) به او فرمود: «من پیرم و یارای بیرون‌رفتن از شهر را ندارم. این جعفر (علیه السلام)، پسرم جانشین من است؛ او را نزد عبدالملک رهسپار کن». چون امام صادق (علیه السلام) بر عبدالملک اموی وارد شد، او ایشان را به خاطر کم سن‌وسال بودن، حقیر پنداشت و روبروکردن حضرت با مرد قدری در نظرش خوشایند نیامد؛ چراکه می‌ترسید او بر حضرت چیره شود. آمدن حضرت برای رویارویی با مرد قدری به گوش مردم شام رسید. چون روز بعد فرا رسید مردم برای رویارویی آن دو گرد آمدند. عبدالملک اموی به امام صادق (علیه السلام) گفت: «این مرد قدری در جدل ما را به ستوه آورده و من به شما نامه نوشتم تا شما را با او روبرو کنم؛ چراکه هرکس نزد ما بود با او جدل کرده بود». حضرت (علیه السلام) فرمود: «به‌درستی که خدا برای ما کافی است». پس چون جمع آمدند مرد قدری به حضرت (علیه السلام) گفت: «هرچه خواهی بپرس». امام (علیه السلام) فرمود: «سوره‌ی حمد را بخوان». او سوره را خواند. عبدالملک اموی درحالی‌که من در کنارش بودم. گفت: «چه چیز در سوره‌ی حمد به کار ما آید، ما از آنِ خداییم و به‌سوی او بازمی‌گردیم. (بقره/۱۵۶) مرد قدری شروع به خواندن سوره‌ی حمد نمود تا اینکه به این آیه از کلام خداوند تبارک‌وتعالی رسید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، امام جعفر (علیه السلام) به او فرمود: «بایست! از چه کسی استعانت می‌جوییم؟ اگر امور به تو سپرده شده چه نیازی به یاری داری»؟ پس آن کافر خیره گشت و خداوند قوم ستمگران را هدایت نمی‌کند. (بقره/۲۵۸)