آیه صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضّالِّینَ [7]
راه کسانى که به آنان نعمت دادى، نه کسانى که مورد غضب واقع شده‌اند و نه گمراهان.
الصّادقین (علیها السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ فَهَدَیْتَهُمْ بِالْإِسْلَامِ وَ بِوَلَایَهًِْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) وَ لَمْ تَغْضَبْ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَضِلُّوا غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الشُّکَّاکِ الَّذِینَ لَا یَعْرِفُونَ إِمَامَهًَْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)وَ لَا الضَّالِّینَ عَنْ إِمَامَهًِْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام).
امام باقر و امام صادق (علیها السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ؛ آنهایی که به اسلام و ولایت علیّ‌ّّبن‌ابی‌طالب (علیه السلام) هدایت نمودی و هرگز بر آن‌ها خشم نگرفتی و آن‌ها هرگز گمراه نشدند، غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ که یهود و نصاری می‌باشند و شکّاکانی که امامت امیرمؤمنان (علیه السلام) را نمی‌شناسند؛ وَ لَا الضّالِّینَ؛ از امامت علیّ‌بن‌ابیطالب (علیه السلام) گمراه شده‌اند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- شِیعَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ بِوَلَایَهًِْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) لَمْ تَغْضَبْ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَضِلُّوا.
پیامبر ( شیعیان علی (علیه السلام) کسانی هستند که ولایت حضرت علیّ‌بن‌أبی‌طالب (علیه السلام) بر آنان ارزانی شده است، [خدا] بر آنان غضب نمی‌کند، و گمراه نمی‌شوند.
الصّادق (علیه السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ یَعْنِی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ ذُرِّیَّتَهُ (علیهم السلام).
امام صادق (علیه السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ مقصودش محمّد (و ذریّه‌ی پاک او (علیهم السلام) می‌باشد.
الرّضا (علیه السلام)- إِنَّ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) الْعُبُودِیَّهًَْ فَهُوَ مِنَ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ مِنَ الضَّالِّین.
امام رضا (علیه السلام) و هرکه در عبودیّت و بندگی، از أمیرمؤمنان (علیه السلام) تجاوز کند، او در زمره‌ی کسانی است که مورد غضب واقع شده و جزو گمراهان است.
الباقر (علیه السلام)- نَحْنُ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ نَحْنُ مِنْ نِعْمَهًِْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَی خَلْقِه.
امام باقر (علیه السلام) ما راه روشن و صراط مستقیم به‌سوی خدای عزّوجلّ هستیم، ما نعمت خدا بر خلقیم.
الرّضا (علیه السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ تَوْکِیدٌ فِی السُّؤَالِ وَ الرَّغْبَهًِْ وَ ذِکْرٌ لِمَا قَدْ تَقَدَّمَ مِنْ نِعَمِهِ عَلَی أَوْلِیَائِهِ وَ رَغْبَهًٌْ فِی مِثْلِ تِلْکَ النِّعَمِ.
امام رضا (علیه السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ، تأکیدی است برای توضیح سؤال و خواهش و مبالغه‌ی در آن و رغبت به پیشگاه ذات اقدس الهی، و یاد نعمت‌هایی است که خداوند متعال بر دوستان خود انعام فرموده و برانگیختن میل و رغبت برای نعمتی همانند آن نعمت‌هاست.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ فَتِلْکَ النِّعْمَهًُْ الَّتِی أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَنَا مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ یُنْعِمَ عَلَیْنَا.
امام علی (علیه السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ یعنی نعمتی‌که خدای عزّوجلّ پیش از ما به انبیاء (علیهم السلام) و صدّیقین داد. و ما با این جمله از او می‌خواهیم که به ما هم بدهد.
الصّادق (علیه السلام)- الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، صِرَاطَ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) وَ هُمُ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ.
امام صادق (علیه السلام) الصِّراطَ المُسْتَقِیمَ راه انبیاء (علیهم السلام) است همان‌ها خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده (نساء/۶۹)، هستند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ فَتِلْکَ النِّعْمَهًُْ الَّتِی أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَنَا مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ یُنْعِمَ عَلَیْنَا کَمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِمْ.
امام علی (علیه السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ؛ این همان نعمتی است که خداوند به پیامبران (علیهم السلام) گذشته عنایت فرموده از خدا می‌خواهیم که ما را نیز مانند آن‌ها مشمول نعمت خویش بگرداند.
العسکری (علیه السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ أَیْ قُولُوا اهْدِنَا الصِّرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ بِالتَّوْفِیقِ لِدِینِکَ وَ طَاعَتِکَ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ مَنْ یُطِعِ اللهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً. ثُمَّ قَالَ: لَیْسَ هَؤُلَاءِ الْمُنْعَمَ عَلَیْهِمْ بِالْمَالِ وَ صِحَّهًِْ الْبَدَنِ وَ إِنْ کَانَ کُلُّ هَذَا نِعْمَهًًْ مِنَ اللَّهِ ظَاهِرَهًًْ أَلَا تَرَوْنَ أَنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ یَکُونُونَ کُفَّاراً أَوْ فُسَّاقاً فَمَا نُدِبْتُمْ بِأَنْ تَدْعُوا بِأَنْ تَرْشُدُوا إِلَی صِرَاطِهِمْ وَ إِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالدُّعَاءِ لِأَنْ تَرْشُدُوا إِلَی صِرَاطِ الَّذِینَ أُنْعِمَ عَلَیْهِمْ بِالْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ تَصْدِیقِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ بِالْوَلَایَهًِْ لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ بِالتَّقِیَّهًِْ الْحَسَنَهًِْ الَّتِی بِهَا یُسَلَّمُ مِنْ شَرِّ عِبَادِ اللَّهِ وَ مِنَ الزِّیَادَهًِْ فِی آثَامِ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ کُفْرِهِمْ بِأَنْ تُدَارِیَهُمْ وَ لَا تُغْرِیَهُمْ بِأَذَاکَ وَ أَذَی الْمُؤْمِنِینَ وَ بِالْمَعْرِفَهًِْ بِحُقُوقِ الْإِخْوَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَهًٍْ وَالَی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ آلَ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) وَ عَادَی مَنْ عَادَاهُمْ إِلَّا کَانَ قَدِ اتَّخَذَ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ حِصْناً مَنِیعاً وَ جَنَّهًًْ حَصِینَهًْ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَهًٍْ دَارَی عِبَادَ اللَّهِ بِأَحْسَنِ الْمُدَارَاهًِْ وَ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا فِی بَاطِلٍ وَ لَمْ یَخْرُجْ بِهَا مِنْ حَقٍّ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ نَفَسَهُ تَسْبِیحاً وَ زَکَّی عَمَلَهُ وَ أَعْطَاهُ لِصَبْرِهِ عَلَی کِتْمَانِ سِرِّنَا وَ احْتِمَالِ الْغَیْظِ لِمَا یَسْمَعُهُ مِنْ أَعْدَائِنَا ثَوَابَ الْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَخَذَ نَفْسَهُ بِحُقُوقِ إِخْوَانِهِ فَوَفَّاهُمْ حُقُوقَهُمْ جَهْدَهُ وَ أَعْطَاهُمْ مُمْکِنَهُ وَ رَضِیَ مِنْهُمْ بِعَفْوِهِمْ وَ تَرَکَ الِاسْتِقْصَاءَ عَلَیْهِمْ فَمَا یَکُونُ مِنْ زَلَلِهِمْ غَفَرَهَا لَهُمْ إِلَّا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ: یَا عَبْدِی! قَضَیْتَ حُقُوقَ إِخْوَانِکَ وَ لَمْ تَسْتَقْصِ عَلَیْهِمْ فِیمَا لَکَ عَلَیْهِمْ فَأَنَا أَجْوَدُ وَ أَکْرَمُ وَ أَوْلَی بِمِثْلِ مَا فَعَلْتَهُ مِنَ الْمُسَامَحَهًِْ وَ التَّکَرُّمِ فَأَنَا أَقْضِیکَ الْیَوْمَ عَلَی حَقٍّ وَعَدْتُکَ بِهِ وَ أَزِیدُکَ مِنْ فَضْلِیَ الْوَاسِعِ وَ لَا أَسْتَقْصِی عَلَیْکَ فِی تَقْصِیرِکَ فِی بَعْضِ حُقُوقِی قَالَ فَیُلْحِقُهُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ آلَهُ وَ أَصْحَابَهُ وَ یَجْعَلُهُ مِنْ خِیَارِ شِیعَتِهِمْ.
امام عسکری (علیه السلام) صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ؛ یعنی بگویید: ما را به راه کسانی هدایت فرما که به ایشان توفیق دادی پیرو دین تو باشند و تو را فرمان برند؛ آنان کسانی‌اند که خداوند عزّوجلّ فرمود: و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، [در روز رستاخیز]، همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آن‌ها رفیق‌های خوبی هستند! (نساء/۶۹) به آنان نعمت مال و سلامتی بدن داده نشده است، اگرچه این‌ها نیز نعمت‌های آشکار خداوند می‌باشد. آیا کافران و بدکاران را نمی‌بینید؟ خداوند شما را فرا نخواند تا دعا کنید به راه آنان هدایت شوید؛ بلکه به شما فرمان داد تا دعا کنید به راه کسانی هدایت شوید که به آنان نعمت ایمان به خداوند و تأیید رسول او (و ولایت محمّد (و خاندان پاکش و یاران نیک و والا تبارش داده شده است؛ و نیز نعمت تقیّه نیکی که با آن از شرّ بندگان خدا امان می‌یابند و باعث نمی‌شوند که گناهان و کفر دشمنان خدا افزون شود؛ بلکه با آن‌ها مدارا می‌کنند و آنان را تحریک نمی‌کنند تا به ایشان و دیگر مؤمنان آزار رسانند و نیز نعمت شناخت حقوق برادرانشان. زیرا هیچ مرد و زنی نباشد که دوستدار و پیرو محمّد (و خاندانش (علیهم السلام) باشد و دشمن دشمنانشان جز که خدا او را از عذاب خود در دژ استوار و زیر سپر نگهداری برگیرد، و هیچ مرد و زنی نباشد که با بندگان خدا بهترین مدارا را داشته باشد، و در باطل آن‌ها در نیاید و از حق بدر نشود جز آن‌که خدا نفس او را تسبیح سازد، و کردارش را پاکیزه کند و به او در رازداری ما و تحمّل خشم آنچه از دشمنان ما شنود، صبر دهد. و ثواب کسی دارد که در راه خدای تعالی در خون خود بغلتد. و هیچ بنده‌ی خدا نیست که خود را به ادای حقوق برادرانش وادارد و تا تواند آن‌ها را بپردازد، و هرچه در امکان دارد به آن‌ها بدهد و از آن‌ها راضی باشد که از او درگذرند، و خرده بر آن‌ها نگیرد، و از لغزشهای آنان درباره‌ی خود چشم پوشد جز آن‌که خدای عزّوجلّ روز قیامت به او فرماید: «ای بنده‌ی من! حقوق برادرانت را پرداختی و بر آن‌ها در آنچه از آن‌ها بستانکار بودی، خرده نگرفتی و من بخشنده‌تر و کریم‌تر و سزاوارترم به اینکه مانند کار تو را از مسامحه و بزرگ منشی انجام دهم، و من امروز حقّی را که به تو وعده دادم بپردازم، و از فضل واسع خود بر آن افزایم، و خرده نگیرم بر تو در تقصیر پاره‌ای از حقوق خودم و او را به محمّد (و خاندانش (علیهم السلام) رساند و آن‌ها هم او را در شیعه‌ی خوب خود درآورند».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَمَرَ اللَّهُ عِبَادَهُ أَنْ یَسْأَلُوهُ طَرِیقَ الْمُنْعَمِ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ.
امام علی (علیه السلام) همانا خداوند به بندگانش فرمان داده از او راه کسانی را درخواست کنند که به ایشان نعمت داده شده است و اینان پیامبران (علیهم السلام) و صدّیقان و شهدا و صالحان هستند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَولُهُ عَزَّوَجَلَّ: غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ فَأولَئِکَ الیَهُودُ.
امام علی (علیه السلام) امّا غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ اینان یهودیان هستند.
الصّادق (علیه السلام)- المَغْضُوبُ عَلَیْهِمْ النُّصَّابُ.
امام صادق (علیه السلام) الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ ناصبیان هستند.
الصّادق (علیه السلام)- المَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ الْیَهُودِ.
امام صادق (علیه السلام) المَغضُوبِ عَلَیهِمْ؛ یهودیان هستند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: غَیْرِالْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ فَأُولَئِکَ الْیَهُودُ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللهِ کُفْراً فَغَضِبَ عَلَیْهِمْ فَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَهًَْ وَ الْخَنَازِیرَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ لَا یَغْضَبَ عَلَیْنَا کَمَا غَضِبَ عَلَیْهِمْ.
امام علی (علیه السلام) غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ یهودیان هستند که نعمت خدا را به کفر تبدیل نمودند، خداوند بر آن‌ها خشم‌گرفت که به‌صورت میمون و خوک درآمدند ما درخواست می‌کنیم از خدا که به ما خشم نگیرد چنانچه بر آن‌ها خشم گرفت.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَمَرَ اللَّهُ عِبَادَهُ أَنْ یَسْتَعِیذُوا مِنْ طَرِیقِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ الْیَهُودُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِمْ: هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللهِ مَنْ لَعَنَهُ اللهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ.
امام علی (علیه السلام) خداوند به بندگانش فرمان داده تا از راه کسانی که بر آن‌ها خشم گرفته شده است به او پناه برند و اینان یهودیانی هستند که خداوند متعال درباره‌ی آن‌ها فرمود: بگو: «آیا شما را از کسانی که موقعیّت و پاداششان نزد خدا برتر از این است، باخبر کنم؟ کسانی که خداوند آن‌ها را از رحمت خود دورساخته، و مورد خشم قرار داده». (مائده/۶۰)
الرّضا (علیه السلام)- غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ اسْتِعَاذَهًٌْ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُعَانِدِینَ الْکَافِرِینَ الْمُسْتَخِفِّینَ بِهِ وَ بِأَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ.
امام رضا (علیه السلام) غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ و این پناه‌جستن و استمداد بنده برای بیزاری اوست از اینکه جزء معاندان و کافران باشد و عظمت و قدرت و اراده‌ی الهی را کوچک انگارد، و امر و نهی و فرمان‌های او را ناچیز شمارد.
الصّادقین (علیها السلام)- المَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الشُّکَّاکِ الَّذِینَ لَا یَعْرِفُونَ إِمَامَهًَْ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِین (علیه السلام).
امام باقر و صادق (علیها السلام) المَغضُوبِ عَلَیهِمْ؛ یهودیان و نصرانی‌ها هستند و شک‌کنندگانی هستند که امیرمؤمنان (علیه السلام) را نمی‌شناسند.
الرّضا (علیه السلام)- وَ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) الْعُبُودِیَّهًَْ فَهُوَ مِنَ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ مِنَ الضَّالِّینَ.
امام رضا (علیه السلام) هرکه در عبودیّت و بندگی، از امیرمؤمنان (علیه السلام)، تجاوز کند، او در زمره‌ی کسانی است که بر آن‌ها غضب شده و جزو گمراهان است.
الصّادق (علیه السلام)- أَمَّا الْغَضَبُ فَهُوَ مِنَّا إِذَا غَضِبْنَا تَغَیَّرَتْ طَبَائِعُنَا وَ تَرْتَعِدُ أَحْیَاناً مَفَاصِلُنَا وَ حَالَتْ أَلْوَانُنَا ثُمَّ نَجِیءُ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ بِالْعُقُوبَاتِ فَسُمِّیَ غَضَباً فَهَذَا کَلَامُ النَّاسِ الْمَعْرُوفُ وَ الْغَضَبُ شَیْئَانِ أَحَدُهُمَا فِی الْقَلْبِ وَ أَمَّا الْمَعْنَی الَّذِی هُوَ فِی الْقَلْبِ فَهُوَ مَنْفِیٌّ عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ کَذَلِکَ رِضَاهُ وَ سَخَطُهُ وَ رَحْمَتُهُ عَلَی هَذِهِ الصِّفَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام) امّا غضب در ما این‌گونه است که وقتی خشمگین می‌شویم مزاجمان تغییر می‌کند و در برخی موارد، انداممان به لرزه افتاده و رنگ چهره‌مان تغییر می‌کند؛ که پیامدهایی نیز به‌دنبال خواهد داشت. این حالت را غضب گویند که در میان مردم این‌چنین معروف گشته است. و غضب دو بخش دارد که بخشی از آن در قلب ایجاد می‌شود و بخشی که مربوط به قلب [و حالت نفسانی] است در مورد خداوند بزرگ و باعظمت به کار نمی‌رود؛ و همچنین است رضا، ناخشنودی و رحمت الهی که جملگی این‌گونه هستند.