آیه تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ [16]
پهلوهایشان از بسترها دور مى‌شود [و شبانگاه به پا مى‌خیزند و رو به درگاه خدا مى‌آورند] و پروردگار خود را با بیم و امید مى‌خوانند، و از آنچه به آنان روزى‌داده‌ایم انفاق مى‌کنند.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ سُلَیْمَانَ‌بْنِ‌خَالِدٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال أَلَا أُخْبِرُکَ بِالْإِسْلَامِ أَصْلِهِ وَ فَرْعِهِ وَ ذِرْوَهًِْ سَنَامِهِ قُلْتُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ أَمَّا أَصْلُهُ فَالصَّلَاهًُْ وَ فَرْعُهُ الزَّکَاهًُْ وَ ذِرْوَهًُْ سَنَامِهِ الْجِهَادُ ثُمَّ قَالَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ الصَّوْمُ جُنَّهًٌْ مِنَ النَّارِ وَ الصَّدَقَهًُْ تَذْهَبُ بِالْخَطِیئَهًِْ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ بِذِکْرِ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأَ (علیه السلام) تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.
امام باقر (علیه السلام)- سلیمان‌بن‌خالد گوید که: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «آیا تو را از ریشه‌ی اسلام، شاخه و بلندای آن آگاه سازم»؟ عرض کردم: «آری، فدایت شوم»! فرمود: «ریشه‌ی آن، نماز و شاخه‌اش زکات است و بلندایش جهاد در راه خدا»! سپس فرمود: «آیا می‌خواهی تو را از دروازه‌های خیر آگاه نمایم»؟ عرض کردم: «بله، فدایت شوم»! فرمود: «روزه، سپری است [در برابر آتش جهنّم] و صدقه گناه را پاک می‌کند. هم چنین مشغول شدن به یاد خدا در دل‌شب. سپس [این آیه را] تلاوت نمود: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ.
الصّادق (علیه السلام)- مَا مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ یَعْمَلُهُ الْعَبْدُ إِلَّا وَ لَهُ ثَوَابٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاهًَْ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعَظِیمِ خَطَرِهَا عِنْدَهُ فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِلَی قَوْلِهِ یَعْمَلُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ کَرَامَهًًْ فِی عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی کُلِّ یَوْمِ جُمُعَهًٍْ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَهًِْ بَعَثَ اللَّهُ إِلَی الْمُؤْمِنِ مَلَکاً مَعَهُ حُلَّهًٌْ فَیَنْتَهِی إِلَی بَابِ الْجَنَّهًِْ فَیَقُولُ اسْتَأْذِنُوا لِی عَلَی فُلَانٍ فَیُقَالُ لَهُ هَذَا رَسُولُ رَبِّکَ عَلَی الْبَابِ فَیَقُولُ لِأَزْوَاجِهِ أَیَّ شَیْءٍ تَرَیْنَ عَلَیَّ أَحْسَنَ فَیَقُلْنَ یَا سَیِّدَنَا وَ الَّذِی أَبَاحَکَ الْجَنَّهًَْ مَا رَأَیْنَا عَلَیْکَ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْ هَذَا بَعَثَ إِلَیْکَ رَبُّکَ فَیَتَّزِرُ بِوَاحِدَهًٍْ وَ یَتَعَطَّفُ بِالْأُخْرَی فَلَا یَمُرُّ بِشَیْءٍ إِلَّا أَضَاءَ لَهُ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْمَوْعِدِ فَإِذَا اجْتَمَعُوا تَجَلَّی لَهُمُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذَا نَظَرُوا إِلَیْهِ خَرُّوا سُجَّداً فَیَقُولُ عِبَادِی ارْفَعُوا رُءُوسَکُمْ لَیْسَ هَذَا یَوْمَ سُجُودٍ وَ لَا یَوْمَ عِبَادَهًٍْ قَدْ رَفَعْتُ عَنْکُمُ الْمَئُونَهًْ.
امام صادق (علیه السلام)- هیچ عمل خوبی نیست که بنده انجام دهد، مگر این که ثواب آن در قرآن بیان شده‌است، جز نماز شب که به دلیل عظمت آن نزد خداوند، ثواب آن را بیان نکرده است. سپس این آیات را تلاوت کرد: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ* فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ سپس فرمود: خداوند [روز قیامت] در هر روز جمعه کرامتی [خاص] به بندگان مؤمن خود عنایت می‌فرماید؛ چون روز جمعه شود، خداوند فرشته‌ای را با دو جامه به‌سوی بنده‌ی مؤمن می‌فرستد و آن فرشته به دروازه‌ی بهشت رفته و می‌گوید: «به من اجازه‌ی دیدار فلانی را بدهید». پس به آن مؤمن گفته می‌شود: «اینک فرستاده‌ی پروردگارت بر در بهشت منتظر توست». پس آن‌مؤمن رو به همسرانش کرده و می‌گوید: «کدام یک از این دو جامه را برای من نیکوتر می‌دانید». گویند: «سرور ما! قسم به آن که بهشت را برای تو روا داشته، جامه‌ای زیباتر از این که خداوند برایت فرستاده ندیده‌ایم». پس آن مؤمن، [دو جامه را از فرشته می‌گیرد و] یکی از آن دو را به‌عنوان پایین‌پوش بر تن کرده و دیگری را به‌عنوان بالاپوش بر دوش خود می‌افکند و از کنار هر چیزی‌که گذر می‌کند، برای او روشن می‌گردد تا اینکه به وعده‌گاه می‌رسد. پس هنگامی‌که تمام مؤمنان گردهم می‌آیند، پروردگار تبارک‌وتعالی بر آنان جلوه می‌کند و چون نگاه آنان به جلوه‌ی الهی می‌افتد، به خاطر او به سجده می‌افتند. پس خداوند به آنان می‌فرماید: «ای بندگان من! سرهایتان را بالا بگیرید، چراکه امروز، روز سجده و عبادت نیست و من، بار زحمت و مشقّت را از شانه‌هایتان برداشته‌ام».
الباقر (علیه السلام)- رَوَی أَبُوعُبَیْدَهًَْ الْحَذَّاءُ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ فَقَالَ لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّ الْقَوْمَ لَمْ یَکُونُوا یَنَامُونَ فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ (صلی الله علیه و آله) أَعْلَمُ فَقَالَ لَا بُدَّ لِهَذَا الْبَدَنِ أَنْ تُرِیحَهُ حَتَّی یَخْرُجَ نَفْسُهُ فَإِذَا خَرَجَ النَّفْسُ اسْتَرَاحَ الْبَدَنُ وَ رَجَعَتِ الرُّوحُ فِیهِ وَ فِیهِ قُوَّهًٌْ عَلَی الْعَمَلِ فَإِنَّمَا ذَکَرَهُمْ فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً أُنْزِلَتْ فِی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ أَتْبَاعِهِ مِنْ شِیعَتِنَا یَنَامُونَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّیْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ رَاغِبِینَ رَاهِبِینَ طَامِعِینَ فِیمَا عِنْدَهُ فَذَکَرَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی کِتَابِهِ لِنَبِیِّهِ (علیه السلام) وَ أَخْبَرَهُمْ بِمَا أَعْطَاهُمْ وَ أَنَّهُ أَسْکَنَهُمْ فِی جِوَارِهِ وَ أَدْخَلَهُمْ جَنَّتَهُ وَ آمَنَ خَوْفَهُمْ وَ آمَنَ رَوْعَتَهُمْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنْ أَنَا قُمْتُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ أَیَّ شَیْءٍ أَقُولُ إِذَا قُمْتُ فَقَالَ قُلِ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی‌وَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَهَا ذَهَبَ عَنْکَ رِجْزُ الشَّیْطَانِ وَ وَسْوَاسُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.
امام باقر (علیه السلام)- ابوعبیده حذّاء گوید: امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند متعال: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ؛ فرمود: «شاید فکر کنی که این گروه هرگز نمی‌خوابیدند»؟ عرض‌کردم: «خدا و رسولش آگاه‌ترند». فرمود: «این بدن را باید استراحت بدهی تا روح آن خارج شود و چون روح بیرون رود، بدن استراحت می‌کند و [دوباره] روح به آن بازمی‌گردد که با این‌کار، بدن توانایی بر انجام کارها را پیدا می‌کند. خداوند آن‌ها را یاد کرده و فرموده: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا؛ این آیه در حقّ امیرالمؤمنین (علیه السلام) و پیروان او از شیعیان ما نازل‌گردیده که در آغاز شب می‌خوابند و چون دو سوّم شب یا هر مقدار که خدا بخواهد، سپری شود، از خواب برخاسته و با بیم و امید به آن چه نزد اوست به عبادت می‌پردازند. از این رو خداوند آن‌ها را برای پیامبرش (صلی الله علیه و آله) یاد کرده و آن حضرت را از آنچه به ایشان عطا فرموده آگاه گردانیده و اینکه آنان را در جوار [رحمت] خود جای داده و به بهشت خویش وارد کرده و ترس آنان را به امنیّت مبدّل ساخته و وحشتشان را برطرف نموده است». گفتم: «فدایت شوم! اگر من آخر شب بیدار شدم چه بگویم»؟ فرمود: «بگو: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی‌وَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ چون این‌ها را بگویی، اگر خدا بخواهد پلیدی شیطان و وسوسه‌های او از تو دور می‌شود».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فِی البِحَارالأنوار: اخْتِیَارُ‌ابْنِ‌الْبَاقِی فَإِذَا فَرَغَ مِنْ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ (صلاهًْ اللیل)، قَالَ بَعْدَهُمَا مَا کَانَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَدْعُو بِهِ وَ هُوَ إِلَهِی نِمْتُ الْقَلِیلَ فَنَبَّهَنِی قَوْلُکَ الْمُبِینُ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ماأُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهًِْ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ فَجَانَبْتُ لَذِیذَ الرُّقَادِ بِتَحَمُّلِ ثِقْلِ السُّهَادِ وَ تَجَافَیْتُ طِیبَ الْمَضْجَعِ بِانْسِکَابِ غَزِیرِ الْمَدْمَعِ وَ وَطِئْتُ الْأَرْضَ بِقَدَمَیَّ وَ بُؤْتُ إِلَیْکَ بِذَنْبِی وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ تَضَرَّعْتُ إِلَیْکَ رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ دَعَوْتُکَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ رَغِبْتُ إِلَیْکَ وَالِهاً مُتَحَیِّراً أُنَادِیکَ بِقَلْبٍ قَرِیحٍ.
امام علی (علیه السلام)- در بحارالأنوار از کتاب اختیار المصباح [اثر سیّدبن‌باقی] آمده است: وقتی نمازگزار دو رکعتِ اول نمازشب را به‌جا آورد، دعایی‌که امیرمؤمنان (علیه السلام) می‌خواند را بعد از آن‌ها بخواند و آن [دعا] این است: «خدای من! زمان کمی خوابیدم تا اینکه این گفته‌ی آشکارت مرا بیدار کرد: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُون و به‌واسطه‌ی تحمّل سنگینی شب زنده‌داری از لذّت خواب دوری کردم و با ریزش اشک فراوان، خوشی بستر را رها کردم و با قدم‌هایم راه پیمودم و با گناهم به‌سویت آمدم و پیش روی تو ایستادم و نشستم و درحال رکوع و سجده به درگاهت تضرّع و التماس‌کردم و با بیم و امید تو را خواندم و سرمست و حیران به‌سویت آمده و با دلی زار، تو را صدا زدم».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَن مُعَاذِ‌بْنِ‌جَبَلٍ قَالَ بَیْنَمَا نَحْنُ مَعَ رَسُولِ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی غَزْوَهًِْ تَبُوکَ وَ قَدْ أَصَابَنَا الْحَرُّ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ فَإِذَا رَسُولُ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَقْرَبُهُمْ مِنِّی فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْبِئْنِی بِعَمَلٍ یُدْخِلُنِی الْجَنَّهًَْ وَ یُبَاعِدُنِی مِنَ النَّارِ قَالَ لَقَدْ سَأَلْتَ عَنْ عَظِیمٍ وَ إِنَّهُ لَیَسِیرٌ عَلَی مَنْ یَسَّرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ تَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَا تُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ تُقِیمُ الصَّلَاهًَْ وَ تُؤَدِّی الزَّکَاهًَْ الْمَفْرُوضَهًَْ وَ تَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ قَالَ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنْ شِئْتَ أَنْبَأْتُکَ بِأَبْوَابِ الْخَیْرِ قَالَ قُلْتُ أَجَلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ الصَّوْمُ جُنَّهًٌْ وَ الصَّدَقَهًُْ تُکَفِّرُ الْخَطِیئَهًَْ وَ قِیَامُ الرَّجُلِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَبْتَغِی وَجْهَ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَهًَْ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- معاذبن‌جبل گوید: وقتی‌که همراه رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در غزوه‌ی تبوک بودیم درحالی‌که گرما روی سرِ ما می‌بارید و افراد [در اثرگرما] متفرّق شدند، به رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) که از همه به من نزدیکتر بود نزدیک شدم و گفتم: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! از عملی مرا باخبر کن که مرا وارد بهشت کند و از آتش دور سازد». فرمود: «از امر بزرگی سؤال کردی و [البتّه] آسان است بر کسی‌که خدا بر او آن را آسان کرده است؛ عبادت خدا را کن و برای او چیزی را به عنوان شریک قرار مده و نماز را به پا دار و زکات واجب را بپرداز و ماه رمضان را روزه بگیر». [حضرت در ادامه] فرمود: «و اگر می‌خواهی، تو را از دروازه‌های خیر باخبر کنم»؟ گفتم: «آری، ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)»! فرمود: «روزه سپر [از آتش] است و صدقه، گناه را می‌پوشاند و شب زنده‌داریِ انسان، ذات خداوند را طلب می‌کند. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ».
الصّادقین (علیها السلام)- فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً أَیْ تُرْتَفَعُ جُنُوبُهُمْ عَنْ مَوَاضِعِ اضْطِجَاعِهِمْ لِصَلَاهًِْ اللَّیْلِ و هُمُ الْمُتَهَجِّدُونَ بِاللَّیْلِ الَّذِینَ یَقُومُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ لِلصَّلَاهًِْ.
امام باقر و امام صادق (علیها السلام)- تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ؛ [یعنی] پهلوهایشان از بستر، به منظور خواندن نماز شب، بلند می‌شود و ایشان کسانی هستند که شب زنده‌داری می‌کنند و از بسترهایشان، به قصد خواندن نماز شب، برمی‌خیزند.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ ألصّادق (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ قَالَ کَانُوا لَا یَنَامُونَ حَتَّی یُصَلُّوا الْعَتَمَهًَْ.
امام صادق (علیه السلام)- امام هادی (علیه السلام) از پدرانش از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که درباره‌ی سخن خداوند: تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ؛ فرمود: [یعنی] تا وقتی‌که نماز عشا را نمی‌خواندند، نمی‌خوابیدند.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ الْعُبَّادَ ثَلَاثَهًٌْ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَوْفاً فَتِلْکَ عِبَادَهًُْ الْعَبِیدِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی طَلَبَ الثَّوَابِ فَتِلْکَ عِبَادَهًُْ الْأُجَرَاءِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ حُبّاً لَهُ فَتِلْکَ عِبَادَهًُْ الْأَحْرَارِ وَ هِیَ أَفْضَلُ الْعِبَادَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- عبادت سه‌گونه است: گروهی خداوند عزّوجلّ را از روی ترس عبادت می‌کنند که این عبادت بردگان است و گروهی خداوند تبارک‌وتعالی را به خاطر به‌دست‌آوردن ثواب عبادت می‌کنند که این عبادت تاجران است و گروهی خداوند عزّوجلّ را از روی دوست‌داشتن او عبادت می‌کنند که این عبادت آزادگان است و این بهترین نوع عبادت است.