آیه بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصيرَةٌ [14]
بلكه انسان از وضع خويش آگاه است.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ قَالَ یَعْلَمُ مَا صَنَعَ وَ إِنِ اعْتَذَر.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ، وَ لَوْ أَلْقَی مَعَاذِیرَهُ این است که از اعمالی که از او سر زده است، آگاهی دارد، هرچند که عذرخواهی کرده است.
الصّادق (علیه السلام)- عُمَرَ‌بْنِ‌یَزِیدَ قَالَ إِنِّی لَأَتَعَشَّی عِنْدَ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) إِذْ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ یَا بَا حَفْصٍ مَا یَصْنَعُ الْإِنْسَانُ أَنْ یَتَقَرَّبَ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِخِلَافِ مَا یَعْلَمُ اللَّهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ یَقُولُ مَنْ أَسَرَّ سَرِیرَهًًْ رَدَّاهُ اللَّهُ رِدَاءَهَا إِنْ خَیْراً فَخَیْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً.
امام صادق (علیه السلام)- عمربن‌یزید می‌گوید: شام نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که این آیات را تلاوت نمود: بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ، وَلَوْ أَلْقَی مَعَاذِیرَهُ، و فرمود: «ای اباحفص! انسان چگونه می‌تواند با خصلتی ظاهری به خداوند نزدیک شود، درحالی‌که خداوند از حقیقت و اخلاق و خصال وی آگاه است»؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) میفرماید: «هرکس راز و خصلتی درونی را پنهان کند، خداوند لباس آن خصلت را به وی می‌پوشاند، خواه خیر و خوبی باشد، و خواه شرّ و بدی باشد».
الصّادق (علیه السلام)- مَا یَصْنَعُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُظْهِرَ حَسَناً وَ یُسِرَّ سَیِّئاً أَ لَیْسَ یَرْجِعُ إِلَی نَفْسِهِ فَیَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ لَیْسَ کَذَلِکَ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ إِنَّ السَّرِیرَهًَْ إِذَا صَحَّتْ قَوِیَتِ الْعَلَانِیَهًُْ.
امام صادق (علیه السلام)- چگونه می‌تواند کارهای نیک خود را نمایان سازد و کارهای بد را پنهان سازد؟ آیا به خویش باز نمی گردد، تا دریابد که درون او با بیرونش یکسان نیست؟ خداوند عزّ‌وجلّ در این زمینه می فرماید: بَلِ الْإِنسَانُ عَلَی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ، اگر ذات انسان (خصلت‌های درونی انسان) نیکو شود، ظاهر (خصلت‌های ظاهری) او نیز نیکو و توانمند می‌گردند.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّهُ سُئِلَ مَا حَدُّ الْمَرَضِ الَّذِی یُضْطَرُّ صَاحِبُهُ وَ الْمَرَضِ الَّذِی یَدَعُ صَاحِبُهُ فِیهِ الصَّلَاهًَْ قَائِماً قَالَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ قَالَ ذَاکَ إِلَیْهِ هُوَ أَعْلَمُ بِنَفْسِهِ.
امام باقر (علیه السلام)- از امام باقر (علیه السلام) پرسیده شد: «در چه صورتی بیماران باید افطار کنند و نشسته نماز بخوانند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ تشخیص این‌گونه مسائل به عهده‌ی بیمار است. هر بیماری به حال خود داناتر است».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِ‌الرَّحْمَنِ‌بْنِ‌الْحَجَّاجِ قَال سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الْخَفْقَهًِْ وَ الْخَفْقَتَیْنِ فَقَالَ مَا أَدْرِی مَا الْخَفْقَهًِْ وَ الْخَفْقَتَیْنِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) کَانَ یَقُولُ مَنْ وَجَدَ طَعْمَ النَّوْمِ فَإِنَّمَا أُوجِبَ عَلَیْهِ الْوُضُوءُ.
امام صادق (علیه السلام)- عبدالرّحمن‌بن‌حجّاج گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «یک چرت و دو چرت، وضو را می‌شکند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «من نمی‌دانم یک چرت و دو چرت چگونه است. خدای عزّوجلِ میفرماید: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) می‌فرمود: «هرکس مزه‌ی خواب را بچشد، ایستاده باشد یا نشسته باشد؛ وضوگرفتن بر او واجب می‌شود».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌یَحْیَی الْکَاهِلِیِّ قَالَ: قِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّا نَدْخُلُ عَلَی أَخٍ لَنَا فِی بَیْتِ أَیْتَامٍ وَ مَعَهُمْ خَادِمٌ لَهُمْ فَنَقْعُدُ عَلَی بِسَاطِهِمْ وَ نَشْرَبُ مِنْ مَائِهِمْ وَ یَخْدُمُنَا خَادِمُهُمْ وَ رُبَّمَا طَعِمْنَا فِیهِ الطَّعَامَ مِنْ عِنْدِ صَاحِبِنَا وَ فِیهِ مِنْ طَعَامِهِمْ فَمَا تَرَی فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنْ کَانَ فِی دُخُولِکُمْ عَلَیْهِمْ مَنْفَعَهًٌْ لَهُمْ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ کَانَ فِیهِ ضَرَرٌ فَلَا وَ قَالَ (علیه السلام) بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ فَأَنْتُمْ لَا یَخْفَی عَلَیْکُمْ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ اللهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ.
امام صادق (علیه السلام)- از کاهلی روایت شده است: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم، یک مرد نابینا از آن حضرت پرسید: «ما در خانه‌ی برادری می رویم که در آنجا یتیمان منزل دارند و خدمتکاری هم دارند؛ آیا روی فرش آن‌ها بنشینیم و از آبشان بنوشیم و خدمتکارشان به ما خدمت کند، درحالی‌که چه بسا خوراکی از برادر خود می‌خوریم که خوراک یتیم‌ها هم در آن است؛ در این‌باره چه می‌فرمایی، اصلحک الله»؟ فرمود: «اگر ورود شما بر آن‌ها سودی برایشان دارد باکی ندارد و اگر ضرر دارد نباید کرد». و فرمود: «سخن خداوند است که می فرماید: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ پس چیزی بر خود شما پوشیده نیست. و اگر زندگی خود را با زندگی آنان بیامیزید، [مانعی ندارد] آن‌ها برادر [دینی] شما هستند. (بقره/۲۲۰) و خدای بزرگ فرموده است: و خداوند مصلح را از مفسد بهتر می‌شناسد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عِمْرَانَ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی حَدِیثِ الْقَوْمِ الَّذِینَ رُفِعُوا إِلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ هُمْ مُفْطِرُونَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ أَ سَفْرٌ أَنْتُمْ قَالُوا لَا قَالَ فِیکُمْ عِلَّهًٌْ اسْتَوْجَبْتُمُ الْإِفْطَارَ لَا نَشْعُرُ بِهَا فَإِنَّکُمْ أَبْصَرُ بِأَنْفُسِکُمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ.
امام علی (علیه السلام)- محمّدبن‌عمران از امام صادق (علیه السلام) در حدیث گروهی که در ماه رمضان روزه خوردند و نزد علی (علیه السلام) آورده شدند، آورده است که به آن‌ها فرمود: «آیا شما مسافر هستید»؟ گفتند: «نه». فرمود: «شما بیماری دارید که خوردن روزه را لازم شمردید؟ ما آن را احساس نمی‌کنیم و شما به حال خود آگاه‌ترید؛ چون خدای عزّ‌وجلّ می فرماید: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ هِشَامِ‌بْنِ‌سَالِمٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِذَا هَبَطْتُمْ وَادِیَ مَکَّهًَْ فَالْبَسُوا خُلْقَانَ ثِیَابِکُمْ أَوْ سَمَلَ ثِیَابِکُمْ أَوْ خَشِنَ ثِیَابِکُمْ فَإِنَّهُ لَنْ یَهْبِطَ وَادِیَ مَکَّهًَْ أَحَدٌ لَیْسَ فِی قَلْبِهِ شَیْءٌ مِنَ الْکِبْرِ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ‌بْنُ‌أَبِی‌یَعْفُورٍ مَا حَدُّ الْکِبْرِ قَالَ الرَّجُلُ یَنْظُرُ إِلَی نَفْسِهِ إِذَا لَبِسَ الثَّوْبَ الْحَسَنَ یَشْتَهِی أَنْ یُرَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ.
امام صادق (علیه السلام)- هشام‌بن‌سالم از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که فرمود: «چون به مکّه رسیدید، جامه‌های کهنه بپوشید یا جامه‌های خشن به تن کنید که هیچ‌کس به وادی مکّه نرسد و دلش خالی از تکبّر باشد، جز اینکه خدا او را بیامرزد». عبداللَّه‌بن‌یعفور پرسید حدّ تکبّر چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: «انسان چون جامه‌ی خوبی بپوشد خود را ورانداز کند و دوست می‌دارد که همه او را نگاه کنند». و بعد فرمود: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عُذَافِرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) رَجُلٌ یَکُونُ فِی وَقْتِ الْفَرِیضَهًِْ لَا تُمَکِّنُهُ الْأَرْضُ مِنَ الْقِیَامِ عَلَیْهَا وَ لَا السُّجُودِ عَلَیْهَا مِنْ کَثْرَهًِْ الثَّلْجِ وَ الْمَاءِ وَ الْمَطَرِ وَ الْوَحَلِ أَ یَجُوزُ لَهُ أَنْ یُصَلِّیَ الْفَرِیضَهًَْ فِی الْمَحْمِلِ قَالَ نَعَمْ هُوَ بِمَنْزِلَهًِْ السَّفِینَهًِْ إِنْ أَمْکَنَهُ قَائِماً وَ إِلَّا قَاعِداً وَ کُلُّ مَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ فَاللَّهُ أَوْلَی بِالْعُذْرِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ.
امام صادق (علیه السلام)- محمّدبن‌عذافر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «مردی در وقت نماز واجب قرار دارد و به خاطر زیادبودن برف، آب، باران و گل و لای زمین به او اجازه ایستادن بر آن و سجده بر آن را نمی‌دهد؛ آیا بر او جایز است که نماز واجب را در کجاوه بخواند»؟ فرمود: «بله آن به منزله‌ی کشتی است؛ اگر توانست ایستاده و الّا نشسته [نماز بخواند] و هرچه از آن واقع شود، خداوند به پذیرش عذر سزاوارتر است. خدای عزّ‌وجلّ میفرماید: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ».
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ أَیْ إِنَّ جَوَارِحَهُ تَشْهَدُ عَلَیْهِ بِمَا عَمِلَ فَهُوَ شَاهِدٌ عَلَی نَفْسِهِ بِشَهَادَهًِْ جَوَارِحِهِ عَلَیْهِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- بَلِ الْإِنْسان ُعَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ یعنی اعضا و جوارح انسان به آنچه انجام داده علیه او شهادت می‌دهد؛ پس انسان به سبّب شهادت اعضا و جوارحش علیه او، شاهد بر خودش است.