آیه إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ [23]
و به [الطاف] پروردگارشان مي‌نگرند.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ قَالَ یَنْظُرُونَ إِلَی وَجْهِ اللَّهِ أَیْ إِلَی رَحْمَهًِْ اللَّهِ وَ نِعْمَتِهِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ، به خداوند عزّوجلّ نگاه میکنند، منظور این است که به رحمت خداوند و نعمت‌هایش نگاه میکنند.
الرّضا (علیه السلام)- وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ قَالَ یَعْنِی مُشْرِقَهًٌْ تَنْتَظِرُ ثَوَابَ رَبِّهَا.
امام رضا (علیه السلام)- وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ * إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ؛ یعنی تابان است و منتظر ثواب پروردگار خود است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِنَّ الْمَعْنَی مُنْتَظِرَهًٌْ لِثَوَابِ رَبِّهَا.
امام علی (علیه السلام)- معنای آیه این است که منتظر ثواب پروردگارش است.
الرّضا (علیه السلام)- عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ‌مُوسَی‌الرِّضَا (علیه السلام) ... قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَمَا مَعْنَی الْخَبَرِ الَّذِی رَوَوْهُ أَنَّ ثَوَابَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ النَّظَرُ إِلَی وَجْهِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ (علیه السلام) یَا أَبَا الصَّلْتِ مَنْ وَصَفَ اللَّهَ تَعَالَی بِوَجْهٍ کَالْوُجُوهِ فَقَدْ کَفَرَ وَ لَکِنَّ وَجْهَ اللَّهِ تَعَالَی أَنْبِیَاؤُهُ وَ رُسُلُهُ وَ حُجَجُهُ (علیهم السلام) هُمُ الَّذِینَ بِهِمْ یُتَوَجَّهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِلَی دِینِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ فَالنَّظَرُ إِلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ تَعَالَی وَ رُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ (علیهم السلام) فِی دَرَجَاتِهِمْ ثَوَابٌ عَظِیمٌ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ قَدْ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) مَنْ أَبْغَضَ أَهْلَ بَیْتِی وَ عِتْرَتِی لَمْ یَرَنِی وَ لَمْ أَرَه یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ قَالَ إِنَّ فِیکُمْ مَنْ لَا یَرَانِی بَعْدَ أَنْ یُفَارِقَنِی یَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یُوصَفُ بِمَکَانٍ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْأَبْصَارِ وَ الْأَوْهَام.
امام رضا (علیه السلام)- هروی گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! منظور از این حدیث چیست که پاداش لا إله إلاّ الله، نگاه‌کردن به صورت خداوند عزّوجلّ است»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «ای اباصلت! هرکس خداوند را با صورت و چهره‌ای وصف کند، کفر ورزیده است. صورت خداوند عزّوجلّ، پیامبران و حجّت‌های او (صلی الله علیه و آله) هستند. آنان همان کسانی هستند که به‌واسطه‌ی آن‌ها به خداوند عزّوجلّ و دین او و شناخت او، می‌توان روی آورد، و خداوند عزّوجلّ میفرماید: همه‌ی کسانی که روی آن [زمین] هستند فانی می‌شوند، و تنها ذات ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می‌ماند!. (رحمن/۲۷-۲۶) و میفرماید: همه‌چیز جز ذات [پاک] او فانی می‌شود. (قصص/۸۸) در روز قیامت نگاه‌کردن به جایگاه و مقام پیامبران و حجّت‌های خداوند، برای مؤمنان پاداشی عظیم است، و پیامبر (صلی الله علیه و آله) میفرماید: «هرکس نسبت به خویشاوندان من کینه داشته باشد، در روز قیامت، نه من او را می‌بینم و نه او مرا خواهد دید». سپس فرمود: «در میان شما کسانی هستند که بعد از آنکه مرا ترک کنند، دیگر مرا نخواهند دید. ای اباصلت! خداوند عزّوجلّ در مکان وصف نمی‌شود و نمی‌گنجد و دیدگان و خیال‌ها او را در نمی‌یابند».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَلْ یَرَاهُ الْمُؤْمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ قَالَ نَعَمْ وَ قَدْ رَأَوْهُ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ فَقُلْتُ مَتَی قَالَ حِینَ قَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی ثُمَّ سَکَتَ سَاعَهًًْ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنِینَ لَیَرَوْنَهُ فِی الدُّنْیَا قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ أَ لَسْتَ تَرَاهُ فِی وَقْتِکَ هَذَا قَالَ أَبُو بَصِیرٍ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأُحَدِّثُ بِهَذَا عَنْکَ فَقَالَ لَا فَإِنَّکَ إِذَا حَدَّثْتَ بِهِ فَأَنْکَرَهُ مُنْکِرٌ جَاهِلٌ بِمَعْنَی مَا تَقُولُهُ ثُمَّ قَدَّرَ أَنَّ ذَلِکَ تَشْبِیهٌ کَفَرَ وَ لَیْسَتِ الرُّؤْیَهًُْ بِالْقَلْبِ کَالرُّؤْیَهًِْ بِالْعَیْنِ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ وَ الْمُلْحِدُونَ.
امام صادق (علیه السلام)- ابوبصیر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «درباره‌ی خداوند عزّوجلّ سخن بگو؛ آیا مؤمنان در روز قیامت او را می‌بینند»؟ فرمود: «آری، و قبل از روز قیامت نیز او را دیده‌اند». عرض کردم: «چه موقع»؟ فرمود: «آن هنگام که خداوند عزّوجلّ فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟» گفتند: «آری». (اعراف/۱۷۲) لحظه‌ای درنگ کرد و سپس فرمود: «مؤمنین قبل از روز قیامت، در دنیا، او را می‌بینند، مگر اکنون او را نمی‌بینی»؟ به حضرت (علیه السلام) عرض کردم: «فدایت شوم! این حدیث را از شما برای دیگران نقل کنم»؟ فرمود: «خیر، زیرا اگر آن را روایت کنی و شخص نادانی معنای آنچه می‌گویی را درک نکند و آن را انکار کند، ممکن است این را کفر بداند. دیدن با چشم دل، مانند دیدن با چشم ظاهر نیست؛ خداوند عزّوجلّ، از تشبیهات تشبیه‌کنندگان و کافران منزّه است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ السَّعْدَانِیِ أَنَّ رَجُلًا أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی قَدْ شَکَکْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لَهُ (علیه السلام) ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ کَیْفَ شَکَکْتَ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لِأَنِّی وَجَدْتُ الْکِتَابَ یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَکَیْفَ لَا أَشُکُّ فِیهِ فَقَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) إِنَّ کِتَابَ اللَّهِ لَیُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا یُکَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَکِنَّکَ لَمْ تُرْزَقْ عَقْلًا تَنْتَفِعُ بِهِ فَهَاتِ مَا شَکَکْتَ فِیهِ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنِّی وَجَدْتُ اللَّهَ یَقُولُ ... فَأَمَّا قَوْلُهُ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَة ... وَ أَمَّا قَوْلُهُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ فَهُوَ کَمَا قَالَ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ یَعْنِی لَا تُحِیطُ بِهِ الْأَوْهَامُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ یَعْنِی یُحِیطُ بِهَا وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ ذَلِکَ مَدْحٌ امْتَدَحَ بِهِ رَبُّنَا نَفْسَهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ تَقَدَّسَ عُلُوّاً کَبِیراً وَ قَدْ سَأَلَ مُوسَی (علیه السلام) وَ جَرَی عَلَی لِسَانِهِ مِنْ حَمْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ فَکَانَتْ مَسْأَلَتُهُ تِلْکَ أَمْراً عَظِیماً وَ سَأَلَ أَمْراً جَسِیماً فَعُوقِب فَ قالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَنْ تَرانِی فِی الدُّنْیَا حَتَّی تَمُوتَ فَتَرَانِی فِی الْآخِرَهًِْ وَ لَکِنْ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَرَانِی فِی الدُّنْیَا فَ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَأَبْدَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ بَعْضَ آیَاتِهِ وَ تَجَلَّی رَبُّنَا لِلْجَبَلِ فَتَقَطَّعَ الْجَبَلُ فَصَارَ رَمِیما وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً یَعْنِی مَیِّتاً فَکَانَ عُقُوبَتُهُ الْمَوْتَ ثُمَّ أَحْیَاهُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُ وَ تَابَ عَلَیْهِ فَقَالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی أَوَّلُ مُؤْمِنٍ آمَنَ بِکَ مِنْهُمْ أَنَّهُ لَنْ یَرَاکَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری. عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی یَعْنِی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) کَانَ عِنْدَ سِدْرَهًِْ الْمُنْتَهَی حَیْثُ لَا یَتَجَاوَزُهَا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّه وَ قَوْلُهُ فِی آخِرِ الْآیَهًِْ ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی. لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری رَأَی جَبْرَئِیلَ (علیه السلام) فِی صُورَتِهِ مَرَّتَیْنِ هَذِهِ الْمَرَّهًَْ وَ مَرَّهًًْ أُخْرَی وَ ذَلِکَ أَنَّ خَلْقَ جَبْرَئِیلَ عَظِیمٌ فَهُوَ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ الَّذِینَ لَا یُدْرِکُ خَلْقَهُمْ وَ صِفَتَهُمْ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِین وَ أَمَّا قَوْلُهُ یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا. یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً لَا یُحِیطُ الْخَلَائِقُ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِلْماً إِذْ هُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ عَلَی أَبْصَارِ الْقُلُوبِ الْغِطَاءَ فَلَا فَهْمَ یَنَالُهُ بِالْکَیْفِ وَ لَا قَلْبَ یُثْبِتُهُ بِالْحُدُودِ فَلَا یَصِفُهُ إِلَّا کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ خَلَقَ الْأَشْیَاء فَلَیْسَ مِنَ الْأَشْیَاءِ شَیْءٌ مِثْلَهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ فَرَّجْتَ عَنِّی فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکَ وَ حَلَلْتَ عَنِّی عُقْدَهًًْ فَأَعْظَمَ اللَّهُ أَجْرَکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِین (علیه السلام).
امام علی (علیه السلام)- ابومعمر سعدانی گوید: مردی خدمت حضرت امام علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) رسید و عرض کرد: «ای امیر مؤمنان! من در کتاب نازل شده‌ی خداوند شک کرده ام. حضرت (علیه السلام) به او فرمود: «مادرت سوگوارت باد! چگونه در کتاب نازل شده خداوند شک کرده ای»؟! عرض کرد: «بدان سبب که دیده ام آیات کتاب خدا یکدیگر را تکذیب می کنند، چگونه در آن شک نکنم»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «آیات کتاب خدا یکدیگر را تصدیق می کنند و هرگز تکذیب نمی کنند، امّا خِرَدی قسمت تو نشده است که از آن بهره جویی. حال بگو آنچه را که در کتاب خداوند عزّوجلّ بدان شک کرده ای». آن مرد به حضرت عرض کرد: «من در کتاب خدا یافتم که فرماید... و امّا قول آن جناب: چشم‌ها او را نمی‌بینند ولی او همه‌ی چشم‌ها را می‌بیند. (انعام/۱۰۳) پس آن چنانست که فرموده: لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ و خیال‌ها به او احاطه نمیکند. وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ یعنی او به آن‌ها احاطه می‌کند. او بخشنده [انواع نعمت‌ها، و باخبر از دقایق موجودات]، و آگاه [از همه] چیز است. (انعام/۱۰۳) و این مدحی است که پروردگارمان تبارک و تعالی خود را با آن مدح کرد و او پاک و والامرتبه و بزرگ است و یادش با شکوه و بلند مرتبه باد. موسی (علیه السلام) درحالی‌که ستایش خداوند عزّوجلّ بر زبان داشت، درخواست کرد: پروردگارا! خودت را به من نشان ده، تا تو را ببینم!. (اعراف/۱۴۳) درخواست او امری بزرگ و هنگفت بود، از این رو مجازات شد و خداوند تبارک و تعالی فرمود: مرا در دنیا نخواهی دید تا اینکه جان دهی و آنگاه مرا در آخرت می بینی. امّا اگر می‌خواهی مرا در دنیا ببینی، به کوه نگاه کن، اگر در جای خود استوار ماند، مرا خواهی دید. خداوند سبحانه تعالی که یادش با شکوه و بلند مرتبه باد نشانه ای از نشانه های خود را آشکار کرد و پروردگارمان بر کوه تجلّی کرد و کوه قطعه قطعه شد و پوسید و موسی (علیه السلام) مدهوش بر خاک افتاد؛ یعنی مرده، پس مجازات او مرگ بود. سپس خداوند زنده اش گردانید و دوباره او را برانگیخت و او به‌سویش توبه آورد و گفت: منزّهی تو [از اینکه با چشم تو را ببینم]! من به‌سوی تو بازگشتم! و من نخستین مؤمنانم!. (اعراف/۱۴۳)؛ یعنی نخستین مؤمنی که از میان آنان به تو ایمان آورد و هرگز تو را نخواهد دید. و امّا کلام حق تعالی: و بار دیگر نیز او را مشاهده کرد، نزد «سدرهًْ‌المنتهی». (نجم/۱۴-۱۳) منظور، حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) است که در کنار سدرهًْ‌المنتهی بود، جایی که هیچ آفریده ای از آفریدگان خدا پشت سرش نمی گذارد. کلام حق تعالی در آیه های دیگر: چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان نکرد [آنچه دید واقعیّت بود]! او پاره‌ای از آیات و نشانههای بزرگ پروردگارش را دید!. (نجم/۱۸-۱۷) جبرئیل را می فرماید که دو مرتبه در چهره ایشان نگریست، این بار و باری دیگر. این سخن بدان جهت است که آفرینش جبرئیل آفرینشی شکوهمند است و او از جمله روحانیونی است که آفرینش ایشان و صفتشان را کسی جز خداوند، همان پروردگار جهانیان در نمی یابد. و امّا کلام حق تعالی: در آن روز، شفاعت هیچ‌کس سودی نمی‌بخشد، جز کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده، و به گفتار او راضی است. آنچه را پیش رو دارند، و آنچه را [در دنیا] پشت سرگذاشته‌اند می‌داند ولی آن‌ها به [علم] او احاطه ندارند!. (طه/۱۱۰-۱۰۹) دانش آفریدگان به خداوند عزّوجلّ احاطه نمی یابد؛ چراکه او تبارک و تعالی بر دیدگان دل ها پوششی قرار داد و این‌گونه هیچ فهمی به چگونگی او نمی رسد و هیچ دلی برای او مرز نمی گذارد و توصیفش نمی کند، جز آنگونه که او خود را وصف کرده است. هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بینا و آغاز و پایان و ظاهر و باطن و آفریننده و پدید آورنده و صورتگر است. همه چیز را آفرید و از این رو هیچ چیزی از چیزها به مانند او تبارک و تعالی نیست». آن مرد عرض کرد: «مرا گشایش حاصل کردی و خدایت گشایش حاصل کند، گره ای از من گشودی و خداوند پاداشت را بزرگ دارد ای امیر مؤمنان»!