آیه وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا في أَصْحابِ السَّعيرِ [10]
و مى‌گويند: «اگر ما گوش شنوا داشتيم يا تعقل مى‌كرديم، در ميان دوزخيان نبوديم».
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- وَ قَوْلُهُ لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ قَالَ قَدْ سَمِعُوا وَ عَقَلُوا وَ لَکِنَّهُمْ لَمْ یُطِیعُوا وَ لَمْ یَقْبَلُوا وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُمْ قَدْ سَمِعُوا وَ عَقَلُوا وَ لَمْ یَقْبَلُوا قَوْلُهُ فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیر.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- وَ قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ، شنیدند و درک کردند، ولی اطاعت نکردند و انجام ندادند، و دلیل بر اینکه آن‌ها شنیدند و درک کردند ولی آن را نپذیرفتند، این سخن خداونداست: فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیر.
الصّادق (علیه السلام)- مَنْ کَانَ عَاقِلًا کَانَ لَهُ دِینٌ وَ مَنْ کَانَ لَهُ دِینٌ دَخَلَ الْجَنَّهًَْ.
امام صادق (علیه السلام)- هرکه عاقل و خردمند [حقیقی] است دارای دین و آئین [حق و درست] می‌باشد، و کسی که دین دارد به [وسیله‌ی عمل و رفتار طبق آن به] بهشت وارد می‌شود.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- وَ أَثْنَی قَوْمٌ بِحَضْرَتِهِ عَلَی رَجُلٍ حَتَّی ذَکَرُوا جَمِیعَ خِصَالِ الْخَیْرِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَیْفَ عَقْلُ الرَّجُلِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ نُخْبِرُکَ عَنْهُ بِاجْتِهَادِهِ فِی الْعِبَادَهًْ وَ أَصْنَافِ الْخَیْرِ تَسْأَلُنَا عَنْ عَقْلِهِ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ الْأَحْمَقَ یُصِیبُ بِحُمْقِهِ أَعْظَمَ مِنْ فُجُورِ الْفَاجِرِ وَ إِنَّمَا یَرْتَفِعُ الْعِبَادُ غَداً فِی الدَّرَجَاتِ وَ یَنَالُونَ الزُّلْفَی مِنْ رَبِّهِمْ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- روایت شده است: در حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله) گروهی از مردی ستایش کردند به‌طوری که تمام صفات او را یادآور شدند سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خرد او چطور است»؟ عرض کردند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ما تو را از کوشش او در عبادت و از انواع کردار نیکش خبر می‌دهیم، شما از خرد او از ما می‌پرسی»؟! سپس فرمود: «مرد احمق، به سبب حماقت خود، بیش از انسان گناهکار به گناه و نابکاری آلوده می‌گردد. فردای قیامت، درجات بندگان خدا و دستیابی ایشان به قرب و نزدیکی پروردگار به اندازه خردهای ایشان است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- هَبَطَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) عَلَی آدَمَ (علیه السلام) فَقَالَ یَا آدَمُ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أُخَیِّرَکَ بَیْنَ ثَلَاثَهًْ فَاخْتَرْ وَاحِدَهًْ وَ دَعِ اثْنَتَیْنِ فَقَالَ لَهُ آدَمُ (علیه السلام) یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَا الثَّلَاثَهًُْ فَقَالَ الْعَقْلُ وَ الْحَیَاءُ وَ الدِّینُ فَقَالَ آدَمُ (علیه السلام) فَإِنِّی قَدِ اخْتَرْتُ الْعَقْلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) لِلْحَیَاءِ وَ الدِّینِ انْصَرِفَا وَ دَعَاهُ فَقَالا یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَکُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَیْثُ کَانَ قَالَ فَشَأْنَکُمَا وَ عَرَجَ.
امام علی (علیه السلام)- جبرئیل بر آدم (علیه السلام) فرود آمد و گفت: «ای آدم! به من فرمان رسیده است که از تو بخواهم تا یکی از سه چیز را برگزینی، پس یکی را برگزین و دو تای دیگر را واگذار! آدم (علیه السلام) گفت: «ای جبرئیل! آن سه چیز کدامند»؟ در پاسخ گفت: «خرد و حیا و دین». آدم گفت: «من خرد را برگزیدم». آنگاه جبرئیل به حیا و دین گفت: «دور شوید و او را به حال خود واگذارید»! آن‌ها گفتند: «ای جبرئیل! به ما فرمان شده است که هر جا عقل باشد با آن باشیم».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ قَالَ قُلْتُ فَالَّذِی کَانَ فِی مُعَاوِیَهًَْ فَقَالَ تِلْکَ النَّکْرَاءُ تِلْکَ الشَّیْطَنَهًُْ وَ هِیَ شَبِیهَهًْ بِالْعَقْلِ وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ.
امام صادق (علیه السلام)- محمّدبن‌عبدالجبار در حدیثی مرفوع از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: به آن حضرت گفتم: «عقل چیست»؟ حضرت فرمود: «[قوّه و نیرویی] است که به‌وسیله‌ی آن خدای مهربان پرستش می‌شود، و به‌وسیله‌ی آن بهشت‌ها به دست می‌آید، گفتم: «پس آنچه در معاویهًْ بود چیست»؟ حضرت فرمود: «آن زیرکی و کار با اندیشه‌ی بد به جا آوردن است، و آن شیطنت و کار با اندیشه بد، شبیه عقل است ولی عقل نمی‌باشد».