آیه ۱۱ - سوره فتح

آیه سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ في قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً بَلْ كانَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيراً [11]

به‌زودى متخلّفان از اعراب باديه‌نشين [عذرتراشى كرده] مى‌گويند: «[حفظ] اموال و خانواده‌هاى ما، ما را به خود مشغول داشت [و نتوانستيم در سفر حديبيّه تو را همراهى كنيم]، براى ما طلب آمرزش كن»! آن‌ها به زبان خود چيزى مى‌گويند كه در دل ندارند! بگو: «چه كسى مى‌تواند در برابر خداوند از شما دفاع كند هرگاه زيانى براى شما بخواهد، و يا اگر نفعى اراده كند [مانع گردد]؟! و خداوند به همه‌ي كارهايى كه انجام مى‌دهيد آگاه است»!

۱
(فتح/ ۱۱)

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- ثُمَّ ذَکَرَ الْأَعْرَابَ الَّذِینَ تَخَلَّفُوا عَنْ رسول الله (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ إِلَی قَوْلِهِ وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً أَیْ قَوْمَ سَوْءٍ وَ هُمُ الَّذِینَ اسْتَنْفَرَهُمْ فِی الْحُدَیْبِیَهًِْ وَ لَمَّا رَجَعَ رسول الله (صلی الله علیه و آله) إِلَی الْمَدِینَهًِْ مِنَ الْحُدَیْبِیَهًِْ غَزَا خَیْبَراً فَاسْتَأْذَنَهُ الْمُخَلَّفُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مَعَهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- سپس خداوند درباره‌ی اعراب بیابانگردی که از همراهی با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این سفر بازمانده بودند می‌فرماید: سَیَقُول لکَ المُخَلفُونَ مِنَ الأَعْرَابِ شَغَلتْنَا أَمْوالنَا و أَهْلونَا فَاسْتَغْفِرْ لنَا یَقُولونَ بِأَلسِنَتِهِم مَّا لیْسَ فِی قُلوبِهِمْ قُل فَمَن یَمْلکُ لکُم مِّنَ اللهِ شَیْئًا إِنْ أَرَادَ بِکُمْ ضَرًّا أَو أَرَادَ بِکُمْ نَفْعًا بَل کَانَ اللهُ بِمَا تَعْمَلونَ خَبِیرًا، بَل ظَنَنتُمْ أَن لن یَنقَلبَ الرَّسُول و المُؤْمِنُونَ إِلی أَهْلیهِمْ أَبَدًا و زُیِّنَ ذَلکَ فِی قُلوبِکُمْ و ظَنَنتُمْ ظَنَّ السَّوءِ و کُنتُمْ قَومًا بُورًا یعنی بدترین قوم بودند که در صلح حدیبیّه آن‌ها را از خود رنجانید. زمانی‌که پیامبر (صلی الله علیه و آله) از حدیبیّه به مدینه بازگشت به خیبر حمله کرد. کسانی که از همراهی با ایشان باز مانده بودند، به محضر ایشان آمدند و از ایشان خواستند به آن‌ها اجازه همراهی با آن حضرت جهت حرکت به‌سوی خیبر را بدهد. دراین‌هنگام خداوند آیه زیر را نازل فرمود: سَیَقُول المُخَلفُونَ ...

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۴۵۲
بحارالأنوار، ج۲۰، ص۳۵۳/ نورالثقلین/ البرهان
۲
(فتح/ ۱۱)

الرّسول (صلی الله علیه و آله)- لَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ حَجَّهًِْ الْوَدَاعِ جَاءَ حَتَّی نَزَلَ بِغَدِیرِ خُمٍّ بِالْجُحْفَهًِْ بَیْنَ مَکَّهًَْ وَ الْمَدِینَهًِْ ثُمَّ أَمَرَ بِالدَّوْحَاتِ بِقَمِ مَا تَحْتَهُنَّ مِنْ شَوْکٍ ثُمَّ نُودِیَ بِالصَّلَاهًِْ جَامِعَهًًْ فَخَرَجْنَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی یَوْمٍ شَدِیدِ الْحَرِّ وَ إِنَّ مَنْ یَضَعُ رِدَاءَهُ تَحْتَ قَدَمَیْهِ مِنْ شِدَّهًِْ الْحَرِّ وَ الرَّمْضَاءِ وَ مِنَّا مَنْ یَضَعُهُ فَوْقَ رَأْسِهِ فَصَلَّی بِنَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَیْنَا فَقَالَ: ... لِأَنَّهُ قَدْ أَعْلَمَنِی أَنِّی إِذَا لَمْ أُبَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیَّ لَمَا بَلَّغْتُ رِسَالَتَهُ وَ قَدْ ضَمِنَ لِیَ الْعِصْمَهًَْ وَ هُوَ اللَّهُ الْکَافِی الْکَرِیمُ. أَوْحَی إِلَیَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ ... إِلَی آخِرِ الْآیَهًِْ. مَعَاشِرَ النَّاسِ وَ مَا قَصَّرْتُ فِیمَا بَلَّغْتُ وَ لَا قَعَدْتُ عَنْ تَبْلِیغِ مَا أَنْزَلَهُ وَ أَنَا أُبَیِّنُ لَکُمْ سَبَبَ هَذِهِ الْآیَهًِْ إِنَّ جَبْرَئِیلَ هَبَطَ إِلَیَّ مِرَاراً ثَلَاثاً فَأَمَرَنِی عَنِ السَّلَامِ رَبِّ السَّلَامِ أَنْ أَقُومَ فِی هَذَا الْمَشْهَدِ وَ أُعْلِمَ کُلَّ أَبْیَضَ وَ أَسْوَدَ أَنَّ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) أَخِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی وَ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِی الَّذِی مَحَلُّهُ مِنِّی مَحَلُّ هَارُونَ (علیه السلام) مِنْ مُوسَی (علیه السلام) إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ وَلِیُّکُمْ بَعْدَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ نَزَلَ بِذَلِکَ آیَهًٌْ هِیَ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ وَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ الَّذِی أَقَامَ الصَّلَاهًَْ وَ آتَی الزَّکَاهًَْ وَ هُوَ رَاکِعٌ یُرِیدُ اللَّهَ تَعَالَی فِی کُلِّ حَالٍ. فَسَأَلْتُ جَبْرَئِیلَ أَنْ یَسْتَعِفَی لِیَ السَّلَامَ مِنْ تَبْلِیغِی ذَلِکَ إِلَیْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ لِعِلْمِی بِقِلَّهًِْ الْمُتَّقِینَ وَ کَثْرَهًِْ الْمُنَافِقِینَ وَ لِأَعْذَالِ الظَّالِمِینَ وَ أَدْغَالِ الْآثِمِینَ وَ حِیلَهًِْ الْمُسْتَشْرِینَ الَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ بِأَنَّهُمْ یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِم.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- چون‌که پیامبر (صلی الله علیه و آله) از حجّهًْ‌الوداع بازمی‌گشت و به سرزمین غدیر خم که در جحفه و بین مکّه و مدینه قرار دارد رسید و در آنجا توقّف نمود سپس دستور داد تا خارهای اطراف را جمع نمایند و امر نمود تا برای نماز جماعت آماده شوند. پس ما خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسیدیم درحالی‌که آن روز بسیار گرم بود به‌اندازه‌ای که بعضی از ما ردای خویش را از شدّت گرما و ریگ‌های داغ زیر پای خویش قرارداده وعده‌ای سر خویش را پوشانده‌بودن و با همین حالت با پیامبر (صلی الله علیه و آله) نماز را اقامه کردیم، سپس حضرت رو به ما کرد و فرمود: «خداوند به من اعلام نموده است که اگر آنچه را بر من نازل کرده است را ابلاغ نکنم، چنان است که پیام و رسالتش را ابلاغ نکرده‌ام و خداوند تبارک‌وتعالی خودش برای من محفوظ‌ماندن را تضمین فرموده است. و او خداوند کریم و کافی است و به من چنین وحی فرموده است: به نام خداوند بخشنده مهربان. ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا [به مردم] برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده‌ای! خداوند تو را از [خطرات احتمالی] مردم، نگاه می‌دارد و خداوند، جمعیّت کافران [لجوج]) را هدایت نمی‌کند. (مائده/۶۷) ای گروه مردم! اینک من در تبلیغ آنچه خداوند بر من نازل فرمود کوتاهی نکردم و من برای شما سبب نزول این آیه را بیان می‌کنم. بدانید که جبرئیل سه بار به حضور من آمد و از سوی پروردگار من که اصل و مایه‌ی سلام است به من امر کرد که در چنین اجتماعی به پا خیزم و به همه‌ی افراد، سیاه و سپید، اعلام کنم که علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) برادر و جانشین و وصی و امام بعد از من است. یعنی کسی که منزلت و محلّ او نسبت به من، منزلت و محلّ هارون نسبت به موسی (علیه السلام) است، جز اینکه پس از من پیامبری نیست. و همانا پس از خدا و رسول خدا علی (علیه السلام) ولی شماست و همانا که خداوند تبارک‌وتعالی در این مورد آیه‌ای از قرآن را بر من نازل فرمود که در آن می‌فرماید: سرپرست و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آن‌ها که ایمان آورده‌اند همان‌ها که نماز را برپا می‌دارند، و درحال رکوع، زکات می‌دهند. (مائده/۵۵) و علی‌ّبن‌ابی‌طالب (علیه السلام) نماز را بر پا می‌داد و درحالی‌که در رکوع بوده صدقه پرداخته است و در همه حال فقط خدای عزّ‌وجلّ را اراده کرده است و می‌کند. من از جبرئیل خواستم که از خداوند تقاضا کند مرا از تبلیغ این موضوع به شما معاف فرماید، زیرا می‌دانم که مؤمنان اندکند و منافقان بسیارند و گنهکاران در این کار فرومایگی می‌کنند و مسخره‌کنندگان به اسلام در کمین نشسته‌اند، همانانی که خداوند آنان را در کتاب خود چنین توصیف فرموده است: یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۴۵۲
التحصین لابن طاوس، ص۵۷۸/ العددالقویهًْ، ص۱۷۱؛ بتفاوت
۳
(فتح/ ۱۱)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- قُلْ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً أَیْ فَمَنْ یَمْنَعُکُمْ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ نَفْعاً أَیْ غَنِیمَهًًْ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- بگو: فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعا یعنی چه کسی عذاب الهی را از شما دور می‌کند اگر خداوند برای شما اراده سوء نماید و یا اینکه برای شما غنیمت و نفی را اراده نماید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۴۵۴
بحرالعرفان، ج۱۵، ص۵۰
بیشتر