آیه فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبينٍ [10]
پس منتظر روزى باش كه آسمان دود آشكارى پديد آورد.
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- فَارْتَقِبْ أَیْ اصْبِرْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ قَالَ ذَلِکَ إِذَا خَرَجُوا فِی الرَّجْعَهًِْ مِنَ الْقَبْرِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- فَارْتَقِبْ؛ یعنی صبر پیشه‌کن [و منتظر باش] یَومَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ؛ این آوردنِ دودی آشکار توسّط آسمان در زمانِ رجعت است که کافران از قبرها بیرون می‌آیند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- اللَّهُمَّ الْعَنْ رِعْلًا وَ ذَکْوَانَ اللَّهُمَّ اشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَی مُضَرَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ سِنِیهِمْ کَسِنِی یُوسُفَ. فَفِی الْخَبَرِ أَنَّ الرَّجُلَ کَانَ مِنْهُمْ یَلْحَقُ صَاحِبَهُ فَلَا یُمْکِنُهُ الدُّنُوُّ فَإِذَا دَنَا مِنْهُ لَا یُبْصِرُهُ مِنْ شِدَّهًِْ دُخَانِ الْجُوعِ وَ کَانَ یُجْلَبُ إِلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ نَاحِیَهًٍْ فَإِذَا اشْتَرَوْهُ وَ قَبَضُوهُ لَمْ یَصِلُوا بِهِ إِلَی بُیُوتِهِمْ حَتَّی یَتَسَوَّسَ وَ یُنْتِنَ فَأَکَلُوا الْکِلَابَ الْمَیْتَهًَْ وَ الْجِیَفَ وَ الْجُلُودَ وَ نَبَشُوا الْقُبُورَ وَ أَحْرَقُوا عِظَامَ الْمَوْتَی فَأَکَلُوهَا وَ أَکَلَتِ الْمَرْأَهًُْ طِفْلَهَا وَ کَانَ الدُّخَانُ مُتَرَاکِماً بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ* یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ فَقَالَ أَبُوسُفْیَانَ وَ رُؤَسَاءُ قُرَیْشٍ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) أَ تَأْمُرُنَا بِصِلَهًِْ الرَّحِمِ فَأَدْرِکْ قَوْمَکَ فَقَدْ هَلَکُوا فَدَعَا لَهُم.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- [در اثر دشمنی‌های فراوانی‌که مشرکان قریش با پیامبر (صلی الله علیه و آله) نموده و ایشان و دیگر مسلمانان را اذّیت و آزار کردند آن حضرت دست به دعا برداشته و به درگاه خداوند عرضه داشت:] خداوندا! [دو قبیله‌ی] رعْل و ذَکْوان را نفرین بفرما و عذاب [قبیله‌ی] مُضَر را دشوارتر بگردان! خداوندا! سال‌های قحطی و خشکی را همانند سال‌های زمان یوسف (علیه السلام) دامن‌گیر آن‌ها کن ... [در اثر این نفرین، بلایی گریبان‌گیر آن‌ها شد که] هرگاه یکی از آن‌ها به دنبال دیگری می‌رفت نمی‌توانست به او نزدیک شود و اگر نزدیک می‌شد به‌خاطر شدّت گرسنگی، گویا دودی جلوی چشمانش را گرفته بود و قادر به دیدن آن‌دیگری نبود؛ از سرزمین‌های‌مختلف کالا و موادّ خوراکی به‌سوی آن‌ها سرازیر می‌شد ولی چون آن‌ها را خریده و تحویل می‌گرفتند پیش از آنکه آن‌ها را به خانه‌هایشان برسانند، کرم‌ها آن‌ها را می‌خوردند و فاسد می‌شدند. به همین دلیل، مجبور به خوردن گوشت سگ مرده، مردار و پوست حیوانات شدند و قبرها را می‌شکافتند و استخوان‌های مردگان را آتش زده و آن‌ها را می‌خوردند و مادرها، کودکان‌خودشان را می‌خوردند و دود فراوانی میان آسمان و زمین ایجاد شده بود. چنانکه خداوند فرموده: فَارْتَقِبْ یَومَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ* یَغْشَی النَّاسَ هَذَا عَذَابٌ أَلیمٌ بعد از مدّتی ابوسفیان و سران قریش [نزد رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند و] گفتند: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! آیا به ما دستور صله‌ی رحم می‌دهی! قومت را دریاب که در حال هلاک‌شدن هستند». پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز برای آن‌ها دعا کرد؛ چنانکه خداوند [در مقام بیان سخن آن‌ها] فرموده: پروردگارا! عذاب را از ما برطرف کن که ایمان می‌آوریم (دخان/۱۲). خداوند در جواب آن‌ها فرمود: ما عذاب را اندکی برطرف می‌سازیم، ولی شما [به کارهای خود] باز می‌گردید (دخان/۱۵) در نتیجه، حاصلخیزی و فراوانی نعمت دوباره به میان آن‌ها بازگشت؛ و آیاتِ: پس [به شکرانه‌ی این نعمت بزرگ] باید پروردگار این خانه را عبادت کنند* همان‌کس که آن‌ها را از گرسنگی نجات داد و از ترس و ناامنی ایمن ساخت. (قریش/۴۳) به این مطلب اشاره دارد.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) دَعَا عَلَی قَوْمِهِ لَمَّا کَذَّبُوهُ فَأَجْدَبَتِ الْأَرْضُ فَأَصَابَتْ قُرَیْشاً الْمُجَاعَهًُْ وَ کَانَ الرَّجُلُ لِمَا بِهِ مِنَ الْجُوعِ یَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ کَالدُّخَانِ. وَ قِیلَ: إِنَّ الدُّخَانَ آیَهًٌْ مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَهًِْ تَدْخُلُ فِی مَسَامِعِ الْکُفَّارِ وَ الْمُنافِقِینَ وَ هُوَ لَمْ یَأْتِ بَعْدُ وَ إِنَّهُ یَأْتِی قَبْلَ قِیَامِ السَّاعَهًِْ فَیَدْخُلُ أَسْمَاعَهُمْ حَتَّی أَنَّ رُءُوسَهُمْ تَکُونُ کَالرَّأْسِ الْحَنِیذِ وَ یُصِیبُ کُلَّ مُؤْمِنٍ مِنْهُ مِثْلُ الزُّکْمَهًِْ وَ تَکُونُ الْأَرْضُ کُلُّهَا کَبَیْتٍ أُوقِدَ فِیهِ لَیْسَ فِیهِ خُصَاصٌ وَ یَمْکُثُ ذَلِکَ أَرْبَعِینَ یَوْماً.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- [آشکار شدنِ] دود نشانه‌ای از نشانه‌های قیامت است‌که در گوش‌های کافران و منافقان فرومی‌رود؛ و این نشانه تاکنون پدید نیامده است و پیش از برپاشدن قیامت پدید می‌آید و داخل گوش‌های آنان می‌شود به‌گونه‌ای‌که سرهایشان همچون سر بریان می‌گردد. انسان مؤمن در اثر این دود [فقط] مبتلا به‌دردی چون زکام و سرماخوردگی خواهد شد؛ و زمین مانند خانه‌ای می‌شود که هیچ روزنه‌ای نداشته و آتش در آن افروخته باشند؛ و این حالت تا چهل روز ادامه خواهد یافت.