آیه وَ إِذْ قالَ لقمان لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ [13]
صلی الله علیه و آله) [به خاطر بياور] هنگامى را كه لقمان به فرزندش در‌حالى‌كه او را موعظه مى‌كرد گفت: «پسرم! چيزى را همتاى خدا قرار مده كه شرك، ظلم بزرگى است».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ حَمَّادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ لُقْمَانَ وَ حِکْمَتِهِ ... قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ قَالَ فَوَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ بِآثَارٍ حَتَّی تَفَطَّرَ وَ انْشَقَ وَ کَانَ فِیمَا وَعَظَهُ بِهِ یَا حَمَّادُ أَنْ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّکَ مُنْذُ سَقَطْتَ إِلَی الدُّنْیَا اسْتَدْبَرْتَهَا وَ اسْتَقْبَلْتَ الْآخِرَهًَْ فَدَارٌ أَنْتَ إِلَیْهَا تَسِیرُ أَقْرَبُ إِلَیْکَ مِنْ دَارٍ أَنْتَ عَنْهَا مُتَبَاعِدٌ یَا بُنَیَّ جَالِسِ الْعُلَمَاءَ وَ ازْحَمْهُمْ بِرُکْبَتَیْکَ وَ لَا تُجَادِلْهُمْ فَیَمْنَعُوکَ وَ خُذْ مِنَ الدُّنْیَا بَلَاغاً وَ لَا تَرْفُضْهَا فَتَکُونَ عِیَالًا عَلَی النَّاسِ وَ لَا تَدْخُلْ فِیهَا دُخُولًا یُضِرُّ بِآخِرَتِکَ وَ صُمْ صَوْماً یَقْطَعُ شَهْوَتَکَ وَ لَا تَصُمْ صِیَاماً یَمْنَعُکَ مِنَ الصَّلَاهًِْ فَإِنَّ الصَّلَاهًَْ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنَ الصِّیَامِ یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ عَمِیقٌ قَدْ هَلَکَ فِیهَا عَالَمٌ کَثِیرٌ فَاجْعَلْ سَفِینَتَکَ فِیهَا الْإِیمَانَ وَ اجْعَلْ شِرَاعَهَا التَّوَکُّلَ وَ اجْعَلْ زَادَکَ فِیهَا تَقْوَی اللَّهِ فَإِنْ نَجَوْتَ فَبِرَحْمَهًِْ اللَّهِ وَ إِنْ هَلَکْتَ فَبِذُنُوبِکَ یَا بُنَیَّ إِنْ تَأَدَّبْتَ صَغِیراً انْتَفَعْتَ بِهِ کَبِیراً وَ مَنْ عَنَی بِالْأَدَبِ اهْتَمَّ بِهِ وَ مَنِ اهْتَمَّ بِهِ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ وَ مَنْ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ اشْتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ وَ مَنِ اشْتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ أَدْرَکَ مَنْفَعَتَهُ فَاتَّخِذْهُ عَادَهًًْ فَإِنَّکَ تَخْلُفُ فِی سَلَفِکَ وَ تَنْفَعُ بِهِ خَلْفَکَ وَ یَرْتَجِیکَ فِیهِ رَاغِبٌ وَ یَخْشَی صَوْلَتَکَ رَاهِبٌ وَ إِیَّاکَ وَ الْکَسَلَ عَنْهُ بِالطَّلَبِ لِغَیْرِهِ فَإِنْ غُلِبْتَ عَلَی الدُّنْیَا فَلَا تُغْلَبَنَّ عَلَی الْآخِرَهًِْ فَإِذَا فَاتَکَ طَلَبُ الْعِلْمِ فِی مَظَانِّهِ فَقَدْ غُلِبْتَ عَلَی الْآخِرَهًِْ وَ اجْعَلْ فِی أَیَّامِکَ وَ لَیَالِیکَ وَ سَاعَاتِکَ لِنَفْسِکَ نَصِیبا فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّکَ لَمْ تَجِدْ لَهُ تَضْیِیعاً أَشَدَّ مِنْ تَرْکِهِ وَ لَا تُمَارِیَنَّ فِیهِ لَجُوجاً وَ لَا تُجَادِلَنَّ فَقِیهاً وَ لَا تُعَادِیَنَّ سُلْطَاناً وَ لَا تُمَاشِیَنَ ظَلُوماً وَ لَا تُصَادِقَنَّهُ وَ لَا تُؤَاخِیَنَّ فَاسِقاً وَ لَا تُصَاحِبَنَّ مُتَّهَماً وَ اخْزُنْ عِلْمَکَ کَمَا تَخْزُنُ وَرِقَکَ یَا بُنَیَّ خَفِ اللَّهَ خَوْفاً لَوْ أَتَیْتَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ بِبِرِّ الثَّقَلَیْنِ خِفْتَ أَنْ یُعَذِّبَکَ وَ ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً لَوْ وَافَیْتَ الْقِیَامَهًَْ بِإِثْمِ الثَّقَلَیْنِ رَجَوْتَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکَ فَقَالَ لَهُ ابْنُهُ یَا أَبَتِ وَ کَیْفَ أُطِیقُ هَذَا وَ إِنَّمَا لِی قَلْبٌ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ لَوِ اسْتُخْرِجَ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ فَشُقَّ لَوُجِدَ فِیهِ نُورَانِ نُورٌ لِلْخَوْفِ وَ نُورٌ لِلرَّجَاءِ لَوْ وُزِنَا مَا رُجِّحَ أَحَدُهُمَا عَلَی الْآخَرِ بِمِثْقَالِ ذَرَّهًٍْ فَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ یُصَدِّقُ مَا قَالَ اللَّهُ وَ مَنْ یُصَدِّقُ مَا قَالَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ مَنْ لَمْ یَفْعَلْ مَا أَمَرَ اللَّهُ لَمْ یُصَدِّقْ مَا قَالَ اللَّهُ فَإِنَّ هَذِهِ الْأَخْلَاقُ یَشْهَدُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ إِیمَاناً صَادِقاً یَعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً نَاصِحاً وَ مَنْ یَعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً نَاصِحاً فَقَدْ آمَنَ بِاللَّهِ صَادِقاً وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ خَافَهُ وَ مَنْ خَافَهُ فَقَدْ أَحَبَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّهُ اتَّبَعَ أَمْرَهُ وَ مَنِ اتَّبَعَ أَمْرَهُ اسْتَوْجَبَ جَنَّتَهُ وَ مَرْضَاتَهُ وَ مَنْ لَمْ یَتَّبِعْ رِضْوَانَ اللَّهِ فَقَدْ هَانَ سَخَطَهُ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ یَا بُنَیَّ لَا تَرْکَنْ إِلَی الدُّنْیَا وَ لَا تَشْغَلْ قَلْبَکَ بِهَا فَمَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ مِنْهَا أَ لَا تَرَی أَنَّهُ لَمْ یَجْعَلْ نَعِیمَهَا ثَوَاباً لِلْمُطِیعِینَ وَ لَمْ یَجْعَلْ بَلَاءَهَا عُقُوبَهًًْ لِلْعَاصِین.
امام صادق (علیه السلام)- حماد گوید: از امام صادق (علیه السلام) در مورد لقمان و حکمتش سؤال کردم. ... در معنی این کلام خداوند متعال: وَ إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ فرمود: لقمان فرزندش را به آثاری نصیحت کرد که به دو نیم شد (نهایت تأثیر را از آن‌ها گرفت). ای حمّاد! یکی از نصیحت‌هایش این بود که: «ای پسرم! تو از زمانی که به دنیا آمده ای به دنیا پشت کردهای و به سوی آخرت می روی. آن خانه ای که تو به سویش می روی از آن خانهای که به آن پشت کرده ای به تو نزدیک تر است. ای پسرم! با عالمان مجالست کن و با زانوهایت مزاحم ایشان شو و با آن‌ها مجادله نکن چون از حضورت در جلسه‌هایشان جلوگیری می کنند و از دنیا به اندازه کفایتت بخواه و آن را رد نکن تا سربار مردم بشوی و طوری که به آخرتت ضرر برساند در آن وارد نشو. روزهای بگیر که شهوتت را قطع کند، روزه ای نگیر که تو را از نماز بازدارد، چون نماز در نزد خداوند از روزه دوست داشتنی تر است. ای پسرم! دنیا دریای عمیقی است، عالمان زیادی در آن هلاک شده اند. کشتی نجات خود را ایمان به خدا و بادبان‌های آن را توکّل به خدا و توشه‌ات را تقوای خدا قرار بده، اگر نجات پیدا کردی از لطف و رحمت خداست و اگر تو هم نابود شدی به خاطر گناهان خودت است. ای پسرم! اگر در بچّگی ادب پیدا کنی در بزرگی به تو فایده می رساند و هرکس به ادب توجّه کند به آن اهمیّت می دهد و هرکس به آن اهمیّت بدهد به علم خود متعهّد می شود و هرکس به علم خود متعهّد شود بیشتر در طلب آن می کوشد و هرکس بیشتر در طلب آن بکوشد منفعت آن را درک میکند و آن را عادت خود قرار می دهد؛ چون تو جانشین گذشتگانت هستی و آیندگانت از آن استفاده می کنند که به وسیله‌ی آن امیدوار به تو امید می بندد و هراسان از صولت تو می هراسد، مبادا از رسیدن به آن تنبلی کنی و به سراغ غیر آن بروی چون اگر بتوانی بر دنیا چیره شوی بر آخرت چیره نخواهی شد و اگر طلب علم در جایگاه های آن از تو فوت شود در مورد آخرت شکست خواهی خورد و ساعاتی را در شب و روز برای یادگیری علم به خودت اختصاص بده چون ضایع کردنی را شدیدتر از ترک علم نخواهی یافت و در علم‌آموزی از سر لجاجت مجادله نکن، و هرگز با هیج فقیهی مجادله نکن و با هیچ پادشاهان دشمنی نکن و با هیچ ستمگری مماشات نکن و با او دوستی نکن و هرگز با هیچ فاسقی برادری نکن و با هیچ متّهمی همراهی نکن و آنطور که پولت را حفظ میکنی علمت را نیز حفظ کن. ای پسرم! آنطور از خدا بترس که اگر خوبی های ثقلین جن و انس را انجام داده باشی باز هم بترسی و آنطور به بخشش خداوند امیدوار باش که اگر تمام گناهان جن و انس برای تو باشد، به عفو و بخششت امیدوار باشی». پسرش به او گفت: «پدر! چگونه می توانم اینگونه باشم درحالی‌که فقط یک قلب دارم»؟ لقمان به او گفت: «ای پسرم اگر قلب انسان مؤمن را دربیاوری و آن را بشکافی دو نور در آن وجود دارد، نوری برای ترس از خدا و نوری برای امید به بخشش او. اگر آن دو را وزن کنی هیچکدام به اندازه یک مثقال بر دیگری برتری ندارد. هرکس به خدا ایمان داشته باشد به کلام خدا باور دارد و هرکس کلام خدا را باور داشته باشد، دستورات او را انجام می دهد. پس هرکس دستورات خدا را انجام ندهد کلام خدا را باور ندارد چون این کارها با هم رابطه علّت و معلولی و رابطه‌ی مستقیم دارند. پس هرکس به خدا ایمان راستین داشته باشد، برای رضای خداوند به صورت خالص و بی ریا و ناصح کار میکند و هرکس اینگونه برای خدا کار بکند به تأکید به خداوند ایمان راستین دارد و هر کس از خدا اطاعت کند از او می‌ترسد و هرکس از او بترسد او را دوست می‌دارد و هر کس او را دوست داشته باشد از او اطاعت می کند و هرکس از او اطاعت کند رضایت و بهشت خداوند را به دست می آورد و هر کسی در پی کسب رضای خدا نباشد خشم خدا بر او آسان است، پناه بر خدا از خشم او. ای پسرم! به دنیا اعتماد نکن و قلب خودت را به آن مشغول نکن، خدا هیچ مخلوقی بی‌ارزشتر از دنیا خلق نکرده است. آیا نمی‌بینی خداوند نعمت های دنیا را پاداش بندگان مطیعش و مصیبت های آن را عذاب انسان های گناهکار قرار نداده است»؟
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَ مَنْ ذَا الَّذِی ابْتَغَی اللَّهَ فَلَمْ یَجِدْهُ وَ مَنْ ذَا الَّذِی لَجَأَ إِلَی اللَّهِ فَلَمْ یُدَافِعْ عَنْهُ أَمْ مَنْ ذَا الَّذِی تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَلَمْ یَکْفِهِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «لقمان که پسرش را نصیحت میکرد به او گفت: چه کسی خداوند را خواست ولی او را پیدا نکرد؟ و چه کسی به خدا پناه برد و خدا از او دفاع نکرد؟ و چه کسی بر خدا توکّل کرد و خدا برایش کافی نبود»؟
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه (علیه السلام): وَ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ سَافِرْ بِسَیْفِکَ وَ خُفِّکَ وَ عِمَامَتِکَ وَ خِبَائِکَ وَ سِقَائِکَ وَ خُیُوطِکَ وَ مِخْرَزِکَ وَ تَزَوَّدْ مَعَکَ مِنَ الْأَدْوِیَهًِْ مَا تَنْتَفِعُ بِهِ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ وَ کُنْ لِأَصْحَابِکَ مُوَافِقاً إِلَّا فِی مَعْصِیَهًِْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ یَا بُنَیَّ إِذَا سَافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ فَأَکْثِرِ اسْتِشَارَتَهُمْ فِی أَمْرِکَ وَ أَمْرِهِمْ وَ أَکْثِرِ التَّبَسُّمَ فِی وُجُوهِهِمْ وَ کُنْ کَرِیماً عَلَی زَادِکَ بَیْنَهُمْ فَإِذَا دَعَوْکَ فَأَجِبْهُمْ وَ إِذَا اسْتَعَانُوا بِکَ فَأَعِنْهُمْ وَ اغْلِبْهُمْ بِثَلَاثٍ طُولِ الصَّمْتِ وَ کَثْرَهًِْ الصَّلَاهًِْ وَ سَخَاءِ النَّفْسِ بِمَا مَعَکَ مِنْ دَابَّهًٍْ أَوْ مَالٍ أَوْ زَادٍ وَ إِذَا اسْتَشْهَدُوکَ عَلَی الْحَقِّ فَاشْهَدْ لَهُمْ وَ اجْهَدْ رَأْیَکَ لَهُمْ إِذَا اسْتَشَارُوکَ ثُمَّ لَا تَعْزِمْ حَتَّی تَثَبَّتَ وَ تَنْظُرَ وَ لَا تُجِبْ فِی مَشُورَهًٍْ حَتَّی تَقُومَ فِیهَا وَ تَقْعُدَ وَ تَنَامَ وَ تَأْکُلَ وَ تُصَلِّیَ وَ أَنْتَ مُسْتَعْمِلٌ فِکْرَتَکَ وَ حِکْمَتَکَ فِی مَشُورَتِهِ فَإِنَّ مَنْ لَمْ یُمْحِضِ النَّصِیحَهًَْ لِمَنِ اسْتَشَارَهُ سَلَبَهُ اللَّهُ رَأْیَهُ وَ نَزَعَ عَنْهُ الْأَمَانَهًَْ وَ إِذَا رَأَیْتَ أَصْحَابَکَ یَمْشُونَ فَامْشِ مَعَهُمْ وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ یَعْمَلُونَ فَاعْمَلْ مَعَهُمْ وَ إِذَا تَصَدَّقُوا وَ أَعْطَوْا قَرْضاً فَأَعْطِ مَعَهُمْ وَ اسْمَعْ لِمَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْکَ سِنّاً وَ إِذَا أَمَرُوکَ بِأَمْرٍ وَ سَأَلُوکَ فَتَبَرَّعْ لَهُمْ وَ قُلْ نَعَمْ وَ لَا تَقُلْ لَا فَإِنَّ لَا عِیٌّ وَ لُؤْمٌ وَ إِذَا تَحَیَّرْتُمْ فِی طَرِیقِکُمْ فَانْزِلُوا وَ إِنْ شَکَکْتُمْ فِی الْقَصْدِ فَقِفُوا وَ تُؤَامِرُوا وَ إِذَا رَأَیْتُمْ شَخْصاً وَاحِداً فَلَا تَسْأَلُوهُ عَنْ طَرِیقِکُمْ وَ لَا تَسْتَرْشِدُوهُ فَإِنَّ الشَّخْصَ الْوَاحِدَ فِی الْفَلَاهًِْ مُرِیبٌ لَعَلَّهُ أَنْ یَکُونَ عَیْناً لِلُّصُوصِ أَوْ أَنْ یَکُونَ الشَّیْطَانُ الَّذِی حَیَّرَکُمْ وَ احْذَرُوا الشَّخْصَیْنِ أَیْضاً إِلَّا أَنْ تَرَوْا مَا لَا أَرَی فَإِنَّ الْعَاقِلَ إِذَا أَبْصَرَ بِعَیْنَیْهِ شَیْئاً عَرَفَ الْحَقَّ مِنْهُ وَ الشَّاهِدُ یَرَی مَا لَا یَرَی الْغَائِبُ یَا بُنَیَّ وَ إِذَا جَاءَ وَقْتُ الصَّلَاهًِْ فَلَا تُؤَخِّرْهَا لِشَیْءٍ صَلِّهَا وَ اسْتَرِحْ مِنْهَا فَإِنَّهَا دَیْنٌ وَ صَلِّ فِی جَمَاعَهًٍْ وَ لَوْ عَلَی رَأْسِ زُجٍّ وَ لَا تَنَامَنَّ عَلَی دَابَّتِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ سَرِیعٌ فِی دَبَرِهَا وَ لَیْسَ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِ الْحُکَمَاءِ إِلَّا أَنْ تَکُونَ فِی مَحْمِلٍ یُمْکِنُکَ التَّمَدُّدُ لِاسْتِرْخَاءِ الْمَفَاصِلِ وَ إِذَا قَرُبْتَ مِنَ الْمَنْزِلِ فَانْزِلْ عَنْ دَابَّتِکَ فَإِنَّهَا تُعِینُکَ وَ ابْدَأْ لِعَلَفِهَا قَبْلَ نَفْسِکَ فَإِنَّهَا نَفْسُکَ وَ إِذَا أَرَدْتُمُ النُّزُولَ فَعَلَیْکُمْ مِنْ بِقَاعِ الْأَرَضِینَ بِأَحْسَنِهَا لَوْناً وَ أَلْیَنِهَا تُرْبَهًًْ وَ أَکْثَرِهَا عُشْباً وَ إِذَا نَزَلْتَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ أَنْ تَجْلِسَ وَ إِذَا أَرَدْتَ قَضَاءَ حَاجَهًٍْ فَأَبْعِدِ الْمَذْهَبَ فِی الْأَرْضِ فَإِذَا ارْتَحَلْتَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ وَدِّعِ الْأَرْضَ الَّتِی حَلَلْتَ بِهَا وَ سَلِّمْ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَهْلِهَا فَإِنَّ لِکُلِّ بُقْعَهًٍْ أَهْلًا مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تَأْکُلَ طَعَاماً حَتَّی تَبْدَأَ فَتَتَصَدَّقَ مِنْهُ فَافْعَلْ وَ عَلَیْکَ بِقِرَاءَهًِْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا دُمْتَ رَاکِباً وَ عَلَیْکَ بِالتَّسْبِیحِ مَا دُمْتَ عَامِلًا وَ عَلَیْکَ بِالدُّعَاءِ مَا دُمْتَ خَالِیاً وَ إِیَّاکَ وَ السَّیْرَ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ عَلَیْکَ بِالتَّعْرِیسِ وَ الدُّلْجَهًِْ مِنْ لَدُنْ نِصْفِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ وَ إِیَّاکَ وَ رَفْعَ الصَّوْتِ فِی مَسِیرِکَ. فَقَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ مَا أُوتِیَ لُقْمَانُ الْحِکْمَهًَْ بِحَسَبٍ وَ لَا مَالٍ وَ لَا أَهْلٍ وَ لَا بَسْطٍ فِی جِسْمٍ وَ لَا جَمَالٍ وَ لَکِنَّهُ کَانَ رَجُلًا قَوِیّاً فِی أَمْرِ اللَّهِ مُتَوَرِّعاً فِی اللَّهِ سَاکِتاً سَکِیناً عَمِیقَ النَّظَرِ طَوِیلَ الْفِکْرِ حَدِیدَ النَّظَرِ مُسْتَعْبِراً بِالْعِبَرِ لَمْ یَنَمْ نَهَاراً قَطُّ وَ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ عَلَی بَوْلٍ وَ لَا غَائِطٍ وَ لَا اغْتِسَالٍ لِشِدَّهًِْ تَسَتُّرِهِ وَ عُمْقِ نَظَرِهِ وَ تَحَفُّظِهِ فِی أَمْرِهِ وَ لَمْ یَضْحَکْ مِنْ شَیْءٍ قَطُّ مَخَافَهًَْ الْإِثْمِ، وَ لَمْ یَغْضَبْ قَطُّ وَ لَمْ یُمَازِحْ إِنْسَاناً قَطُّ وَ لَمْ یَفْرَحْ بِشَیْءٍ إِنْ أَتَاهُ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ لَا حَزِنَ مِنْهَا عَلَی شَیْءٍ قَطُّ، وَ قَدْ نَکَحَ مِنَ النِّسَاءِ وَ وُلِدَ لَهُ مِنَ الْأَوْلَادِ الْکَثِیرَهًِْ وَ قَدَّمَ أَکْثَرَهُمْ أَفْرَاطاً، فَمَا بَکَی عَلَی مَوْتِ أَحَدٍ مِنْهُمْ، وَ لَمْ یَمُرَّ بِرَجُلَیْنِ یَخْتَصِمَانِ أَوْ یَقْتَتِلَانِ إِلَّا أَصْلَحَ بَیْنَهُمَا وَ لَمْ یَمْضِ عَنْهُمَا حَتَّی یُحَابَّا، وَ لَمْ یَسْمَعْ قَوْلًا قَطُّ مِنْ أَحَدٍ اسْتَحْسَنَهُ إِلَّا سَأَلَ عَنْ تَفْسِیرِهِ وَ عَمَّنْ أَخَذَهُ، وَ کَانَ یُکْثِرُ مُجَالَسَهًَْ الْفُقَهَاءِ وَ الْحُکَمَاءِ، وَ کَانَ یَغْشَی الْقُضَاهًَْ وَ الْمُلُوکَ وَ السَّلَاطِینَ، فَیَرْثِی لِلْقُضَاهًِْ مَا ابْتُلُوا بِهِ وَ یَرْحَمُ لِلْمُلُوکِ وَ السَّلَاطِینِ لِعِزَّتِهِمْ بِاللَّهِ وَ طُمَأْنِینَتِهِمْ فِی ذَلِکَ وَ یَعْتَبِرُ وَ یَتَعَلَّمُ مَا یَغْلِبُ بِهِ نَفْسَهُ وَ یُجَاهِدُ بِهِ هَوَاهُ وَ یَحْتَرِزُ بِهِ مِنَ الشَّیْطَانِ فَکَانَ یُدَاوِی قَلْبَهُ بِالْفِکْرِ وَ یُدَاوِی نَفْسَهُ بِالْعِبَرِ وَ کَانَ لَا یَظْعَنُ إِلَّا فِیمَا یَنْفَعُهُ فَبِذَلِکَ أُوتِیَ الْحِکْمَهًَْ وَ مُنِحَ الْعِصْمَهًَْ.
امام صادق (علیه السلام)- حمّادبن عیسی از امام صادق (علیه السلام) نقل میکند که فرمود: در وصیّتی از لقمان به فرزندش آمده است: فرزندم! با شمشیر، کفش، عمامه و خیمه و مشک آب و نخ و درفش خود به سفر برو و در سفر داروهایی به همراه داشته باش که خود و آن که با توست از آن منتفع گردد و با همسفرانت جز در معصیت خداوند عزّوجلّ همراه و موافق باش. فرزندم! اگر با جمعی سفر کردی، در کار خودت و ایشان با آنان بسیار مشورت کن و با آنان بسیار خنده‌رو باش و در غذای خود با آنان سخاوتمند باش و اگر تو را به میهمانی دعوت کردند، دعوت آنان را بپذیر و اگر از تو یاری خواستند به یاریشان بشتاب و در همه حال ساکت و کم‌حرف باش و بسیار نماز بخوان و آب و غذا و چهارپای خود را از دیگران دریغ مدار و اگر از تو شهادت به حق دادن طلبیدند، برایشان شهادت ده، و اگر با تو مشورت کردند، سعی کن مشاور خوبی برای آنان باشی و تا پیرامون کاری خوب فکر نکرده‌ای، اقدام مکن و به هیچ مشورتی پاسخ مده، مگر اینکه مدّتی را صرف‌نظرکردن به آن کرده باشی و هرکس نتواند نصیحت مشفقانه و خیرخواهانه را به‌طرف مشورت‌گیرنده ارائه کند، خداوند عقل او را از وی میگیرد. و اگر دیدی دوستانت راه می‌روند، با آنان راه برو و اگر دیدی به کاری مشغولند، به یاریشان بشتاب. پند مسن‌تر از خود را گوش کن و اگر فرمانی به تو دادند یا چیزی از تو خواستند، بگو: بلی، و پاسخ منفی مده، زیرا «نه» گفتن سنگین و نشانه‌ی لئیم‌بودن است و اگر سرگردان شدید، اتراق کنید و اگر در تصمیم دچار تردید شدید، بایستید و رایزنی کنید و اگر یک مرد را در بین راه دیدید درباره‌ی مسیرتان چیزی از وی نپرسید و از او راهنمایی مخواهید، زیرا تنهابودن در بیابان شک‌برانگیز است و ممکن است جاسوس دزدها باشد و شاید همان شیطانی باشد که شما را سرگردان کرده باشد. از دو شخص نیز بترسید، مگر اینکه آنچه را من می‌بینم، شما در آن‌ها نبینید؛ زیرا عاقل اگر با چشم خود چیزی ببیند، حق را از آن تشخیص میدهد و ببیننده، چیزهایی را می‌بیند که غایب نمی‌بیند. فرزندم! چون وقت نماز شد، به هیچ بهانه‌ای آن را به تأخیر مینداز. به‌موقع آن را اقامه کن و خود را آسوده ساز؛ زیرا نماز یک دَین است. درهمه‌حال سعی کن نمازت را به جماعت برگزار کنی و هرگز بر روی مرکب مخواب؛ زیرا خیلی زود دچار زخم نشیمنگاه میشوی و این کار عاقلانه‌ای نیست، مگر اینکه در محملی نشسته باشی و بخواهی دراز بکشی تا به مفاصلت استراحتی داده باشی و اگر قصد اتراق داشتید، خوش‌رنگ‌ترین زمین را انتخاب کنید که خاکش نرم و علفش بسیار باشد و چون اُتراق کردید، پیش از آنکه بنشینی دو رکعت نماز به‌جای آر و اگر قصد قضای حاجت کردی، از محلّ اتراق دور شو و چون عزم ادامه‌ی سفر کردی دو رکعت نماز بخوان و با زمینی که در آن اتراق کرده بودی وداع کن و بر مردمان آن سلام کن؛ زیرا هر بقعه‌ای از زمین به جمعی از فرشتگان تعلّق دارد و اگر نتوانستی لب به غذا بزنی تا صدقه ندهی، این کار را بکن و تا سوار بر مرکبی، تلاوت قرآن را فراموش مکن و تا زمانی‌که مشغول به کار هستی، تسبیح را فراموش مکن و چون بیکار بودی، از دعا غفلت مکن و برحذر باش از اینکه از آغاز تا پایان شب در حرکت باشی و مبادا که درحین حرکت صدایت را بلند کنی». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «به خدا سوگند که حکمت را به خاطر حسب‌ونسب یا ثروت و مکنت یا قدرت بدن یا جمال رخسار به لقمان ندادند؛ بلکه چون با اراده در کار خدا، پرهیزکار، ساکت و بسیار کم‌حرف، ژرف‌نگر، دوراندیش و تیزبین بود، از این نعمت برخوردار شد و هرگز در روز نمی‌خوابید و هرگز در مجلس تکیه نمی‌داد و آب دهان بیرون نمی‌انداخت و هیچ کار عبثی انجام نمی‌داد و هیچ‌کس او را درحال ادرار یا قضای حاجت یا غسل به خاطر حیای بسیار او ندید و هرگز به چیزی نخندید و به خشم نیامد تا مبادا آسیبی به دینش وارد شود و هرگز با انسانی شوخی نکرد و به خاطر امور دنیوی اظهار شادمانی نکرد و به خاطر از دست‌دادن آن غمگین نشد. او چند همسر گرفت و فرزندان بسیار یافت که خیلی از آن‌ها در حیات او درگذشتند، امّا هرگز بر یکی از آن‌ها نگریست. اگر بر دو نفر وارد می‌شدند که درحال جنگ و دعوا بودند، آن‌ها را با هم آشتی می‌داد و تا از هم جدا نمی‌شدند از آنجا نمی‌رفت. هیچ سخن پسندیده‌ای نشنید مگر اینکه خواستار تفسیر و توضیح آن شد و اینکه گوینده‌ی اصلی آن سخن چه کسی بوده است. با فقها و علماء زیاد نشست و برخاست داشت. پیوسته نزد قضات، حکام و سلاطین می‌رفت و به آنان سر می‌زد. قاضیان را به خاطر اینکه در مقابل امتحانی سخت قرار گرفته‌اند تسلّی خاطر می‌داد و بر پادشاهان و حکام به خاطر نخوت و تکبّری که در مقابل خدا داشتند و اینکه چنین در آرامش زندگی میکنند، دل می‌سوزاند. او پیوسته چیزهایی می‌آموخت که به‌وسیله‌ی آن‌ها بر نفس خود غلبه کند و از شیطان فاصله بگیرد. او پیوسته خود را با تفکّر و عبرت‌گرفتن درمان میکرد. او وقت خود را فقط به کار مفید می‌گذراند و در امری که به وی مربوط نبود دخالت نمی‌کرد؛ و به‌همین‌دلیل بود که به وی حکمت داده شد و از نعمت عصمت برخوردار گردید».
الباقر (علیه السلام)- کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ (علیه السلام) ابْنَهُ أَنْ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنْ تَکُ فِی شَکٍ مِنَ الْمَوْتِ فَارْفَعْ عَنْ نَفْسِکَ النَّوْمَ وَ لَنْ تَسْتَطِیعَ ذَلِکَ وَ إِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِنَ الْبَعْثِ فَارْفَعْ عَنْ نَفْسِکَ الِانْتِبَاهَ وَ لَنْ تَسْتَطِیعَ ذَلِکَ فَإِنَّکَ إِذَا فَکَّرْتَ فِی هَذَا عَلِمْتَ أَنَّ نَفْسَکَ بِیَدِ غَیْرِکَ وَ إِنَّمَا النَّوْمُ بِمَنْزِلَهًِْ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا الْیَقَظَهًُْ بَعْدَ النَّوْمِ بِمَنْزِلَهًِْ الْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْت.
امام باقر (علیه السلام)- در مواعظ لقمان (علیه السلام) به فرزندش آمده است: فرزندم! اگر نسبت به مرگ شک داری پس خواب را از خود بردار و هرگز نخواهی توانست که چنین کنی! و اگر در رستاخیز شک داری از خود، بیداری بعد از خواب را بردار و هرگز نخواهی توانست که چنین کنی! پس تو اگر در این امر تفکّر کنی، در می‌یابی که جان تو در دست غیر توست و همانا خواب به‌منزله‌ی مرگ است و بیداری بعد از خواب به‌منزله‌ی رستاخیز پس از مرگ است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ لِیَعْتَبِرْ مَنْ قَصُرَ یَقِینُهُ وَ ضَعُفَتْ نِیَّتُهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَهُ فِی ثَلَاثَهًِْ أَحْوَالٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ أَتَاهُ رِزْقُهُ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی وَاحِدَهًٍْ مِنْهَا کَسْبٌ وَ لَا حِیلَهًٌْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَیَرْزُقُهُ فِی الْحَالِ الرَّابِعَهًِْ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَإِنَّهُ کَانَ فِی رَحِمِ أُمِّهِ یَرْزُقُهُ هُنَاکَ فِی قَرَارٍ مَکِینٍ حَیْثُ لَا یُؤْذِیهِ حَرٌّ وَ لَا بَرْدٌ ثُمَ أَخْرَجَهُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَجْرَی لَهُ رِزْقاً مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ یَکْفِیهِ بِهِ وَ یُرَبِّیهِ وَ یَنْعَشُهُ مِنْ غَیْرِ حَوْلٍ بِهِ وَ لَا قُوَّهًٍْ ثُمَّ فُطِمَ مِنْ ذَلِکَ فَأَجْرَی لَهُ رِزْقاً مِنْ کَسْبِ أَبَوَیْهِ بِرَأْفَهًٍْ وَ رَحْمَهًٍْ لَهُ مِنْ قُلُوبِهِمَا لَا یَمْلِکَانِ غَیْرَ ذَلِکَ حَتَّی إِنَّهُمَا یُؤْثِرَانِهِ عَلَی أَنْفُسِهِمَا فِی أَحْوَالٍ کَثِیرَهًٍْ حَتَّی إِذَا کَبِرَ وَ عَقَلَ وَ اکْتَسَبَ لِنَفْسِهِ ضَاقَ بِهِ أَمْرُهُ وَ ظَنَّ الظُّنُونَ بِرَبِّهِ وَ جَحَدَ الْحُقُوقَ فِی مَالِهِ وَ قَتَّرَ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ مَخَافَهًَْ إِقْتَارِ رِزْقٍ وَ سُوءِ یَقِینٍ بِالْخُلْفِ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی الْعَاجِلِ وَ الْآجِلِ فَبِئْسَ الْعَبْدُ هَذَا یَا بُنَی.
امام علی (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) از امام علی (علیه السلام) روایت کرده که فرمود: «یکی از نصیحت‌های لقمان به پسرش این بود که: ای پسرم! باید در کسی که یقینش کم و نیّتش در طلب روزی ضعیف است به دیده‌ی عبرت بنگری، چون خدای متعال در سه حالت او را روزی داد که در هیچ‌یک از آن حالات خودش اختیار و قدرتی نداشت، پس باید مطمئن باشد که او را درحالت چهارم نیز روزی خواهد داد؛ امّا اوّلین حالت در رحم مادر است که خداوند او را در آن جایگاه محکم که هیچ سرما و گرمایی به او نمی‌رسید، روزی داد، سپس درحالت دوّم او را از رحم به دنیا آورد و رزق او را در شیر مادرش قرار داد که آن شیر بهترین غذا برای او بود و او را تربیت نمود و پرورش داد، بی‌آنکه خودش توان و قدرتی داشته باشد. درحالت سوّم پس از آنکه دوران شیرخواری او به پایان رسید، خداوند او را از کسب پدر و مادرش به‌وسیله‌ی رأفتی که در قلب آن‌ها نسبت به او ایجاد کرد، روزی داد، به‌طوری‌که کاری غیر از آن نمی توانستند انجام بدهند، تا آنجا که پدر و مادرش در بسیاری از موارد، او را بر خود ترجیح دادند تا اینکه به مرحله‌ی رشد و عقل و بلوغ رسید و برای خودش کسب و کاری تشکیل داد و دراین‌حالت، امر خودش بر خودش گران آمد و در مورد خدای خود پندارهای سوء پیدا کرد و حقوق خداوند در مال خویش را انکار کرد و از ترس کم‌شدن روزی و سوء یقین به آینده از اینکه خدای متعال روزی او را دیر یا زود ندهد بر خود و خانواده اش سخت گیری و خساست کرد؛ پس ای پسرم بدان که او بدترین بندگان است».
الصّادق (علیه السلام)- کَانَ فِیمَا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنَّهُ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ اجْعَلْ فِی أَیَّامِکَ وَ لَیَالِیکَ وَ سَاعَاتِکَ نَصِیباً لَکَ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّکَ لَنْ تَجِدَ لَهُ تَضْیِیعاً مِثْلَ تَرْکِهِ.
امام صادق (علیه السلام)- از جمله توصیّه‌هایی که لقمان (علیه السلام) به پسرش میکرد این بود که می‌فرمود: «ای پسر عزیزم! در ساعات شبانه‌روزت، زمانی را به کسب علم اختصاص بده! که ترک هیچ کاری را مثل ترک کسب علم موجب تضییع و از بین رفتن [فرصت] نخواهی یافت».
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ لِکُلِّ شَیْءٍ عَلَامَهًٌْ یُعْرَفُ بِهَا وَ یُشْهَدُ عَلَیْهَا وَ إِنَ لِلدِّینِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ الْعَمَلَ بِهِ وَ لِلْإِیمَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ لِلْعَالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الْعِلْمُ بِاللَّهِ وَ بِمَا یُحِبُّ وَ بِمَا یَکْرَهُ وَ لِلْعَامِلِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الصَّلَاهًُْ وَ الصِّیَامُ وَ الزَّکَاهًُْ وَ لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُنَازِعُ مَنْ فَوْقَهُ وَ یَقُولُ مَا لَا یَعْلَمُ وَ یَتَعَاطَی مَا لَا یَنَالُ وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَظْلِمُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَهًِْ وَ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَهًِْ وَ یُعِینُ الظَّلَمَهًَْ وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ قَلْبَهُ وَ قَلْبُهُ فِعْلَهُ وَ عَلَانِیَتُهُ سَرِیرَتَهُ وَ لِلْآثِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَخُونُ وَ یَکْذِبُ وَ یُخَالِفُ مَا یَقُولُ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ النَّاسُ عِنْدَهُ وَ یَتَعَرَّضُ فِی کُلِّ أَمْرٍ لِلْمَحْمَدَهًِْ وَ لِلْحَاسِدِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَغْتَابُ إِذَا غَابَ وَ یَتَمَلَّقُ إِذَا شَهِدَ وَ یَشْمَتُ بِالْمُصِیبَهًِْ وَ لِلْمُسْرِفِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَشْتَرِی مَا لَیْسَ لَهُ وَ یَلْبَسُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ یَأْکُلُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَی حَتَّی یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّی یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّی یَأْثَمَ وَ لِلْغَافِلِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ السَّهْوُ وَ اللَّهْوُ وَ النِّسْیَان.
امام صادق (علیه السلام)- لقمان به پسرش گفت: فرزندم! هرچیز، علامت و نشانه‌ای دارد که به‌واسطه‌ی آن شناخته میشود و با وجود آن پی به وجود آن چیز می‌برند؛ دین سه نشانه دارد؛ علم، ایمان و عمل به آن، و ایمان [و شخص مؤمن] نیز سه نشانه دارد؛ ایمان به خدا، ایمان به کتب الهی و ایمان به فرستادگان خدا، و [علم] شخص عالم سه نشانه دارد: علم [و شناخت] نسبت به خدا، علم [و شناخت] به آنچه که خدا می‌پسندد و علم [و شناخت] به آنچه که خداوند نمی‌پسندد، و شخصی که [به ایمان خود] عمل میکند، سه نشانه دارد: نماز، روزه و زکات، و انسانی که خود را به سختی می‌اندازد سه نشانه دارد: با کسی که [از لحاظ شأن و رتبه] از او بالاتر است، درگیر میشود، آنچه نمی‌داند، میگوید و دنبال آن چیزی می‌رود که به آن نخواهد رسید. انسان ظالم نیز سه علامت دارد: بدون هیچ دلیلی و با سرکشی به کسی که [از لحاظ شأن و رتبه] از او بالاتر است، ظلم میکند و به کسانی که [از لحاظ شأن و رتبه] از او پایین‌تراند به زور، ظلم میکند و به ظالمان کمک میکند. شخص منافق سه علامت دارد: زبانش با قلبش همخوانی ندارد و قلبش مخالف رفتارش است و رفتار او در حضور دیگران با رفتارش در غیاب آن‌ها متفاوت است. شخص گناهکار نیز سه نشانه دارد: خیانت میکند، دروغ میگوید و خلاف آنچه میگوید، عمل میکند. شخص ریاکار سه نشانه دارد: وقتی تنها است [و کسی با او نیست]، کسل و بی‌حوصله است، وقتی مردم همراه او هستند، پرنشاط است و در هر کاری فقط با این نیّت وارد میشود که مورد ستایش واقع شود. شخص حسود سه نشانه دارد: وقتی فردی نیست از او غیبت میکند و وقتی هست تملّق او را میگوید و دائماً از گرفتاری‌ها گلایه میکند. شخص اسراف‌کار سه علامت دارد: چیزی را که مال او نیست می‌فروشد، لباسی که مال او [و در شأن او] نیست می‌پوشد و خوراکی را که [در شأن او نیست و] مال او نیست می‌خورد. شخص کسل و بی‌حوصله سه علامت دارد: آنقدر تنبلی میکند که کوتاهی میکند، آنقدر کوتاهی میکند تا آنکه [همه‌ی کارها را] ضایع میکند و از بین میبرد و آنقدر به ضایع‌کردن کارها ادامه میدهد که به‌ورطه‌ی گناه می‌افتد. شخص غافل نیز سه علامت دارد: اشتباه‌کردن، مشغول سرگرمی‌های بی‌فایده‌شدن و فراموشی».
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ إِنِ احْتَجْتَ إِلَی سُلْطَانٍ فَلَا تُکْثِرِ الْإِلْحَاحَ عَلَیْهِ وَ لَا تَطْلُبْ حَاجَتَکَ مِنْهُ إِلَّا فِی مَوَاضِعِ الطَّلَبِ وَ ذَلِکَ حِینَ الرِّضَا وَ طِیبِ النَّفْسِ وَ لَا تَضْجَرَنَّ بِطَلَبِ حَاجَهًٍْ فَإِنَّ قَضَاءَهَا بِیَدِ اللَّهِ وَ لَهَا أَوْقَاتٌ وَ لَکِنِ ارْغَبْ إِلَی اللَّهِ وَ سَلْهُ وَ حَرِّکْ إِلَیْهِ أَصَابِعَکَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا قَلِیلٌ وَ عُمُرَکَ قَصِیرٌ یَا بُنَیَّ احْذَرِ الْحَسَدَ فَلَا یَکُونَنَّ مِنْ شَأْنِکَ وَ اجْتَنِبْ سُوءَ الْخُلُقِ فَلَا یَکُونَنَّ مِنْ طَبْعِکَ فَإِنَّکَ لَا تُضِرُّ بِهِمَا إِلَّا نَفْسَکَ وَ إِذَا کُنْتَ أَنْتَ الضَّارَّ لِنَفْسِکَ کَفَیْتَ عَدُوَّکَ أَمْرَکَ لِأَنَّ عَدَاوَتَکَ لِنَفْسِکَ أَضَرُّ عَلَیْکَ مِنْ عَدَاوَهًِْ غَیْرِکَ یَا بُنَیَّ اجْعَلْ مَعْرُوفَکَ فِی أَهْلِهِ وَ کُنْ فِیهِ طَالِباً لِثَوَابِ اللَّهِ وَ کُنْ مُقْتَصِداً وَ لَا تُمْسِکْهُ تَقْتِیراً وَ لَا تُعْطِهِ تَبْذِیِراً یَا بُنَیَّ سَیِّدُ أَخْلَاقِ الْحِکْمَهًِْ دِینُ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَثَلُ الدِّینِ کَمَثَلِ شَجَرَهًٍْ نَابِتَهًٍْ فَالْإِیمَانُ بِاللَّهِ مَاؤُهَا وَ الصَّلَاهًُْ عُرُوقُهَا وَ الزَّکَاهًُْ جِذْعُهَا وَ التَّأَخِّی فِی اللَّهِ شُعَبُهَا وَ الْأَخْلَاقُ الْحَسَنَهًُْ وَرَقُهَا وَ الْخُرُوجُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ ثَمَرُهَا وَ لَا تَکْمُلُ الشَّجَرَهًُْ إِلَّا بِثَمَرَهًٍْ طَیِّبَهًٍْ کَذَلِکَ الدِّینُ لَا یَکْمُلُ إِلَّا بِالْخُرُوجِ عَنِ الْمَحَارِمِ یَا بُنَیَّ لِکُلِّ شَیْءٍ عَلَامَهًٌْ یُعْرَفُ بِهَا وَ إِنَّ لِلدِّینِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِفَّهًَْ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ.
امام صادق (علیه السلام)- لقمان به پسرش گفت: ای پسرم، اگر به یک پادشاه نیازمند شدی زیاد بر آن اصرار نکن و نیازت را از او نخواه جز در وقت مناسب آن و وقت مناسب آن هنگام رضایتمندی و خوش خلقی اوست؛ برای برطرف‌شدن نیازت عصبانی نشو چون برطرف‌شدن آن به دست خدا و آن هم اوقات خاصی دارد. ولی برای برطرف‌شدن آن به خداوند امید داشته باش و از او بخواه و انگشتانت را به‌سوی او حرکت بده (در مقابل او تضرّع کن). ای پسرم، دنیا اندک است و عمر تو کوتاه. ای پسرم، از حسد بپرهیز که آن نباید از اخلاق و رفتار تو باشد، از بدرفتاری بپرهیز که نباید اخلاق تو باشد چون با آن فقط به خودت آسیب می رسانی. پس اگر خودت به خودت ضرر برسانی، کار دشمنت را آسان کرده ای، چون دشمنی خودت به خودت بیشتر از دشمنی دیگران به تو ضرر میرساند. ای پسرم، با کسی که شایسته‌ی خوبی است، خوب رفتار کن و با آن طالب پاداش خداوند باش و همیشه میانه‌رو باش، نه آنقدر بخیل باش که به کسی خوبی نکنی و نه آنقدر زیاده‌رو باش که به همه خوبی بکنی. ای پسرم، سرور اخلاق حکمت، دین خداوند است و دین مانند یک نهال جوانه‌زده است؛ آب آن ایمان به خدا، و ریشه‌های آن نماز و تنه‌ی آن زکات و دوستی با خدا، شاخه‌های آن و اخلاق خوب برگ‌های آن و گناه‌نکردن میوه‌ی آن است. و درخت کامل درختی است که میوه بدهد، هم‌چنان که دین فرد زمانی کامل است که او را از گناه‌کردن باز دارد. ای پسرم، هرچیزی نشانه‌ای دارد که با آن شناخته میشود، دین هم سه نشانه دارد: پاک‌بودن، علم، و بردباری.
الصّادق (علیه السلام)- کَانَ لُقْمَانُ (علیه السلام) یَقُولُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ وَ قَدْ غَرِقَ فِیهَا جِیلٌ کَثِیرٌ فَلْتَکُنْ سَفِینَتُکَ فِیهَا تَقْوَی اللَّهِ تَعَالَی وَ لْیَکُنْ جِسْرُکَ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ لْیَکُنْ شِرَاعُهَا التَّوَکُّلَ لَعَلَّکَ یَا بُنَیَّ تَنْجُو وَ مَا أَظُنُّکَ نَاجِیاً یَا بُنَیَّ کَیْفَ لَا یَخَافُ النَّاسُ مَا یُوعَدُونَ وَ هُمْ یَنْتَقِصُونَ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ کَیْفَ لَا یَعِدُّ لِمَا یُوعَدُ مَنْ کَانَ لَهُ أَجَلٌ یَنْفَدُ یَا بُنَیَّ خُذْ مِنَ الدُّنْیَا بُلْغَهًًْ وَ لَا تَدْخُلْ فِیهَا دُخُولًا تُضِرُّ فِیهَا بِآخِرَتِکَ وَ لَا تَرْفُضْهَا فَتَکُونَ عِیَالًا عَلَی النَّاسِ وَ صُمْ صِیَاماً یَقْطَعُ شَهْوَتَکَ وَ لَا تَصُمْ صِیَاماً یَمْنَعُکَ مِنَ الصَّلَاهًِْ فَإِنَّ الصَّلَاهًَْ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الصَّوْمِ یَا بُنَیَّ لَا تَتَعَلَّمِ الْعِلْمَ لِتُبَاهِیَ بِهِ الْعُلَمَاءَ أَوْ تُمَارِیَ بِهِ السُّفَهَاءَ أَوْ تُرَائِیَ بِهِ فِی الْمَجَالِسِ وَ لَا تَتْرُکِ الْعِلْمَ زَهَادَهًًْ فِیهِ وَ رَغْبَهًًْ فِی الْجَهَالَهًِْ یَا بُنَیَّ اخْتَرِ الْمَجَالِسَ عَلَی عَیْنَیْکَ فَإِنْ رَأَیْتَ قَوْماً یَذْکُرُونَ اللَّهَ فَاجْلِسْ إِلَیْهِمْ فَإِنَّکَ إِنْ تَکُنْ عَالِماً یَنْفَعْکَ عِلْمُکَ وَ یَزِیدُوکَ عِلْماً وَ إِنْ تَکُنْ جَاهِلًا یُعَلِّمُوکَ وَ لَعَلَّ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یُظِلَّهُمْ بِرَحْمَهًٍْ فَیَعُمَّکَ مَعَهُمْ.
امام صادق (علیه السلام)- امام کاظم (علیه السلام) فرمود: «لقمان به پسرش میگفت: ای پسرم! دنیا به‌مانند دریایی است که نسل زیادی از مردم در آن غرق شده اند، باید تقوای خدا کشتی نجاتت باشد و پل عبور از آن را ایمان به خدا و باید بادبان آن توکّل به خدا باشد، چه بسا که نجات پیدا کنی، ولی من برای نجات تو مطمئن نیستم. ای پسرم، مردم چگونه از آنچه که به آن وعده داده شده اند نمی ترسند [قیامت] و درحالی‌که هر روز عمر آن‌ها کم می شود و چگونه کسی که مرگ در انتظار اوست خودش را برای آخرت آماده نمی‌کند؟. ای پسرم از دنیا به‌اندازه‌ی نیازت بردار و به‌اندازه‌ای که به ضرر آخرتت باشد، وارد آن نشو، و آن را بهگونه ای رد مکن که در دنیا، سربار مردم باشی و روزه ای بگیر که شهوتت را قطع کند و روزه ای نگیر که تو را از نمازخواندن منع کند، چون درجه‌ی نماز در نزد خدا از روزه بالاتر است. ای پسرم، برای فخرفروشی بر علماء و بحث و جدل‌کردن با انسان‌های نادان و ریاکاری با آن در مجالس (بین مردم)، علم را یاد نگیر؛ و یادگیری علم را به خاطر گرایش به جهل و حقیرشمردن آن، ترک نکن. ای پسرم، با عقل و آگاهی مجلس‌هایی را که در آن‌ها شرکت میکنی، انتخاب کن؛ اگر گروهی را دیدی که خدا را ذکر میکنند در جلسه‌ی آن‌ها حاضر شو، چون اگر عالم باشی علمت به تو سود می رساند و آنان بر علمت می افزایند و اگر جاهل باشی به تو علم می‌آموزند و شاید خداوند رحمتی برای آن‌ها بفرستد تو را نیز جزء آن‌ها به حساب می آورد».
الصّادق (علیه السلام)- لَمَّا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ فَقَالَ أَنَا مُنْذُ سَقَطْتُ إِلَی الدُّنْیَا اسْتَدْبَرْتُ وَ اسْتَقْبَلْتُ الْآخِرَهًَْ فَدَارٌ أَنْتَ إِلَیْهَا تَسِیرُ أَقْرَبُ مِنْ دَارٍ أَنْتَ مِنْهَا مُتَبَاعِدٌ یَا بُنَیَّ لَا تَطْلُبْ مِنَ الْأَمْرِ مُدْبِراً وَ لَا تَرْفُضْ مِنْهُ مُقْبِلًا فَإِنَّ ذَلِکَ یُضِلُّ الرَّأْیَ وَ یُزْرِی بِالْعَقْلِ یَا بُنَیَ لِیَکُنْ مِمَّا تَسْتَظْهِرُ بِهِ عَلَی عَدُوِّکَ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ الْفَضْلُ فِی دِینِکَ وَ الصِّیَانَهًُْ لِمُرُوَّتِکَ وَ الْإِکْرَامُ لِنَفْسِکَ أَنْ تُدَنِّسَهَا بِمَعَاصِی الرَّحْمَنِ وَ مَسَاوِی الْأَخْلَاقِ وَ قَبِیحِ الْأَفْعَالِ وَ اکْتُمْ سِرَّکَ وَ أَحْسِنْ سَرِیرَتَکَ فَإِنَّکَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ أَمِنْتَ بِسِتْرِ اللَّهِ أَنْ یُصِیبَ عَدُوُّکَ مِنْکَ عَوْرَهًًْ أَوْ یَقْدِرَ مِنْکَ عَلَی زَلَّهًٍْ وَ لَا تَأْمَنَنَّ مَکْرَهُ فَیُصِیبَ مِنْکَ غِرَّهًًْ فِی بَعْضِ حَالاتِکَ وَ إِذَا اسْتَمْکَنَ مِنْکَ وَثَبَ عَلَیْکَ وَ لَمْ یُقِلْکَ عَثْرَهًًْ وَ لْیَکُنْ مِمَّا تَتَسَلَّحُ بِهِ عَلَی عَدُوِّکَ إِعْلَانُ الرِّضَا عَنْهُ وَ اسْتَصْغِرِ الْکَثِیرَ فِی طَلَبِ الْمَنْفَعَهًِْ وَ اسْتَعْظِمِ الصَّغِیرَ فِی رُکُوبِ الْمَضَرَّهًِْ یَا بُنَیَّ لَا تُجَالِسِ النَّاسَ بِغَیْرِ طَرِیقَتِهِمْ وَ لَا تَحْمِلَنَّ عَلَیْهِمْ فَوْقَ طَاقَتِهِمْ فَلَا یَزَالُ جَلِیسُکَ عَنْکَ نَافِراً وَ الْمَحْمُولُ عَلَیْهِ فَوْقَ طَاقَتِهِ مُجَانِباً لَکَ فَإِذَا أَنْتَ فَرْدٌ لَا صَاحِبَ لَکَ یُؤْنِسُکَ وَ لَا أَخَ لَکَ یَعْضُدُکَ فَإِذَا بَقِیتَ وَحِیداً کُنْتَ‌مَخْذُولًا وَ صِرْتَ ذَلِیلًا وَ لَا تَعْتَذِرْ إِلَی مَنْ لَا یُحِبُّ أَنْ یَقْبَلَ لَکَ عُذْراً وَ لَا یَرَی لَکَ حَقّاً وَ لَا تَسْتَعِنْ فِی أُمُورِکَ إِلَّا بِمَنْ یُحِبُّ أَنْ یَتَّخِذَ فِی قَضَاءِ حَاجَتِکَ أَجْراً فَإِنَّهُ إِذَا کَانَ کَذَلِکَ طَلَبَ قَضَاءَ حَاجَتِکَ لَکَ کَطَلَبِهِ لِنَفْسِهِ لِأَنَّهُ بَعْدَ نَجَاحِهَا لَکَ کَانَ رِبْحاً فِی الدُّنْیَا الْفَانِیَهًِْ وَ حَظّاً وَ ذُخْراً لَهُ فِی الدَّارِ الْبَاقِیَهًِْ فَیَجْتَهِدُ فِی قَضَائِهَا لَکَ وَ لْیَکُنْ إِخْوَانُکَ وَ أَصْحَابُکَ الَّذِینَ تَسْتَخْلِصُهُمْ وَ تَسْتَعِینُ بِهِمْ عَلَی أُمُورِکَ أَهْلَ الْمُرُوَّهًِْ وَ الْکَفَافِ وَ الثَّرْوَهًِْ وَ الْعَقْلِ وَ الْعَفَافِ الَّذِینَ إِنْ نَفَعْتَهُمْ شَکَرُوکَ وَ إِنْ غِبْتَ عَنْ جِیرَتِهِمْ ذَکَرُوک.
امام صادق (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) فرمود: «وقتی لقمان پسرش را نصیحت می کرد گفت: من از آن زمان‌که به دنیا آمده‌ام به آن پشت کردم و به آخرت رو کرده‌ام. آن خانهای که تو به‌سوی آن میروی به آن خانه از آن دور میشوی نزدیکتر است. ای پسرم، کاری که تو را به عقب می برد، انجام نده و کاری که تو را به جلو می برد، رد نکن چون این کار، اندیشه را گمراه می کند و عقل را کم‌ارزش می کند. ای پسرم، آنچه که باید با آن خودت را در برابر دشمنت حمایت کنی دوری از گناهان، بزرگی دینت، حفظ مردانگی، بزرگ داشتن نفس خود از آنچه که آن را به عصیان خداوند و اخلاق بد و کارهای زشت آلوده کنی، و رازت را از مردم مخفی کن و سیرتت را نیکو گردان. اگر این کار را انجام دهی، به‌وسیله‌ی پرده‌ی خداوند از اینکه دشمنت عیب تو را بشناسد و تو را دچار لغزش کند درامان می‌مانی. از هیچ مکروهی درامان مباش که در برخی از حالات، غافلگیرانه به آن دچار می شوی و اگر بر تو چیره شود به تو هجوم می آورد و از لغزش تو چشم نمی پوشد و یکی از چیزهایی که باید در برابر دشمنت به آن‌ها مسلح باشی اعلام رضایت از اوست و همیشه فرصت های بزرگ را برای کسب منفعت، کوچک بشمار و فرصت های کوچک را برای ضررکردن، بزرگ بدان. پسرم با مردم براساس روش خودشان همنشینی و صحبت کن و فراتر از ظرفیت آن‌ها به آن‌ها مسئولیتی نده چون دراین‌صورت همنشینت از تو متنفّر می گردد و کسی که کاری بیشتر از ظرفیتش به او داده‌ای از تو دور می شود؛ پس یک‌باره می بینی تو تنها شده ای و کسی نیست که با تو دوستی کند و برادری برایت نمیماند تا یار و یاور تو باشد و اگر تنها بمانی درمانده و ذلیل میشوی؛ از کسی که دوست ندارد عذرت را قبول کند و حقّی برایت قائل نیست عذرخواهی مکن و در کارهایت جز از کسی که فقط به خاطر پاداش اخروی به تو کمک میکند، طلب کمک نکن، چرا که چنین فردی طوری به تو کمک می کند که انگار برای کار خود تلاش می کند، چون بعد از موفقیّت آن کار برای تو، سودی در دنیای فانی و بهره و پاداشی در آخرت برای او می شود، پس برای انجام کارت تلاش میکند؛ برادران و دوستانی که با آن‌ها صادق هستی و در کارهایت از آن‌ها کمک می‌گیری باید اهل مردانگی، درآمد کافی، ثروت و عقل و عفّت باشند که اگر برای آن‌ها نفعی داشته باشی از تو تشکّر میکنند و اگر کنار آن‌ها نباشی ذکر خیر تو را میکنند».
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ إِنْ تَأَدَّبْتَ صَغِیراً انْتَفَعْتَ بِهِ کَبِیراً وَ مَنْ عَنَی بِالْأَدَبِ اهْتَمَّ بِهِ وَ مَنِ اهْتَمَّ بِهِ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ وَ مَنْ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ اشْتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ وَ مَنِ اشْتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ أَدْرَکَ بِهِ مَنْفَعَهًًْ فَاتَّخِذْهُ عَادَهًًْ وَ إِیَّاکَ وَ الْکَسَلَ مِنْهُ وَ الطَّلَبَ بِغَیْرِهِ وَ إِنْ غُلِبْتَ عَلَی الدُّنْیَا فَلَا تُغْلَبَنَّ عَلَی الْآخِرَهًِْ وَ إِنَّهُ إِنْ فَاتَکَ طَلَبُ الْعِلْمِ فَإِنَّکَ لَنْ تَجِدَ تَضْیِیعاً أَشَدَّ مِنْ تَرْکِهِ یَا بُنَیَ اسْتَصْلِحِ الْأَهْلِینَ وَ الْإِخْوَانَ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ إِنِ اسْتَقَامُوا لَکَ عَلَی الْوَفَاءِ وَ احْذَرْهُمْ عِنْدَ انْصِرَافِ الْحَالِ بِهِمْ عَنْکَ فَإِنَّ عَدَاوَتَهُمْ أَشَدُّ مَضَرَّهًًْ مِنْ عَدَاوَهًِْ الْأَبَاعِدِ لِتَصْدِیقِ النَّاسِ إِیَّاهُمْ لِاطِّلَاعِهِمْ عَلَیْکَ.
امام صادق (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) فرمود: «لقمان به پسرش گفت: ای پسرم! اگر در کودکی تربیت شوی در بزرگی از ادبت فایده می بری و هرکس به ادب توجّه کند، به آن اهمیّت می دهد و هرکس به آن اهمیّت بدهد به علم خود متعهّد می شود و هرکس به علم خود متعهّد شود بیشتر در طلب آن می کوشد و هرکس بیشتر در طلب آن بکوشد منفعت آن را درک می کند و آن را عادت خود قرار می دهد. مبادا در رسیدن به آن تنبلی کنی و به‌سراغ غیر آن بروی چون اگر بتوانی بر دنیا چیره شوی بر آخرت چیره نخواهی شد و اگر طلب علم از تو فوت شود هیچ ضایعکردنی را شدیدتر از ترک علم نخواهی یافت. ای پسرم! با خانواده و برادران از اهل علم، درست رفتار کن اگر در دوستی با تو وفادار ماندند و اگر دوستی ایشان با تو ثابت نبود (بی‌وفایی کردند) از آن‌ها دوری کن چون دشمنی‌کردن با آنان از دشمنی کسان دیگر (دورتر) نسبت به تو سخت‌تر است، چون اگر ایشان اطّلاعی را علیه تو بدهند مردم آن‌ها را باور می کنند».
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ الضَّجَرَ وَ سُوءَ الْخُلُقِ وَ قِلَّهًَْ الصَّبْرِ فَلَا یَسْتَقِیمُ عَلَی هَذِهِ الْخِصَالِ صَاحِبٌ وَ أَلْزِمْ نَفْسَکَ التُّؤَدَهًَْ فِی أُمُورِکَ وَ صَبِّرْ عَلَی مَئُونَاتِ الْإِخْوَانِ نَفْسَکَ وَ حَسِّنْ مَعَ جَمِیعِ النَّاسِ خُلُقَکَ یَا بُنَیَّ إِنْ عَدِمَکَ مَا تَصِلُ بِهِ قَرَابَتَکَ وَ تَتَفَضَّلُ بِهِ عَلَی إِخْوَانِکَ فَلَا یَعْدَمَنَّکَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ بَسْطُ الْبِشْرِ فَإِنَّهُ مَنْ أَحْسَنَ خُلُقَهُ أَحَبَّهُ الْأَخْیَارُ وَ جَانَبَهُ الْفُجَّارُ وَ اقْنَعْ بِقَسْمِ اللَّهِ لِیَصْفُوَ عَیْشُکَ فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَجْمَعَ عِزَّ الدُّنْیَا فَاقْطَعْ طَمَعَکَ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ فَإِنَّمَا بَلَغَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الصِّدِّیقُونَ مَا بَلَغُوا بِقَطْعِ طَمَعِهِم.
امام صادق (علیه السلام)- لقمان به پسرش گفت: ای پسرم! از خشمگین شدن و بداخلاقی و کم صبری بپرهیز، زیرا هیچ دوستی با این خصلت‌ها باقی نمی ماند؛ آرامش را در انجام کارهایت پیشه کن و به نفس خودت توصیه کن که بر رنج های مردم صبر پیشه کند، و با همه‌ی مردم خوش اخلاق باش. پسرم! اگر چیزی نداری که آن را به خویشاوندانت هدیه بدهی و به برادرانت بخشش کنی از خوش اخلاقی و گشاده رویی غافل مشو، چون هرکس خوش اخلاق باشد نیکان او را دوست دارند و فاسقان از او دوری می کنند. به تقسیم خدا قانع باش تا زندگی‌ات خوب شود. اگر می خواهی در دنیا عزیز و شریف شوی پس به داشته‌های مردم چشم طمع نداشته باش، چون پیامبران و انسان‌های صادق با قطع کردن طمعشان به آن مقامات رسیده اند.
السّجّاد (علیه السلام)- قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ إِنَّ أَشَدَّ الْعُدْمِ عُدْمُ الْقَلْبِ وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْمَصَائِبِ مُصِیبَهًُْ الدِّینِ وَ أَسْنَی الْمَرْزِئَهًِْ مَرْزِئَتُهُ وَ أَنْفَعَ الْغِنَی غِنَی الْقَلْبِ فَتَلَبَّثْ فِی کُلِ ذَلِکَ وَ الْزَمِ الْقَنَاعَهًَْ وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمَ اللَّهُ وَ إِنَّ السَّارِقَ إِذَا سَرَقَ حَبَسَهُ اللَّهُ مِنْ رِزْقِهِ وَ کَانَ عَلَیْهِ إِثْمُهُ وَ لَوْ صَبَرَ لَنَالَ ذَلِکَ وَ جَاءَهُ مِنْ وَجْهِهِ یَا بُنَیَّ أَخْلِصْ طَاعَهًَْ اللَّهِ حَتَّی لَا تُخَالِطَهَا بِشَیْءٍ مِنَ الْمَعَاصِی ثُمَّ زَیِّنِ الطَّاعَهًَْ بِاتِّبَاعِ أَهْلِ الْحَقِّ فَإِنَّ طَاعَتَهُمْ مُتَّصِلَهًٌْ بِطَاعَهًِْ اللَّهِ تَعَالَی وَ زَیِّنْ ذَلِکَ بِالْعِلْمِ وَ حَصِّنْ عِلْمَکَ بِحِلْمٍ لَا یُخَالِطُهُ حُمْقٌ وَ اخْزُنْهُ بِلِینٍ لَا یُخَالِطُهُ جَهْلٌ وَ شَدِّدْهُ بِحَزْمٍ لَا یُخَالِطُهُ الضِّیَاعُ وَ امْزُجْ حَزْمَکَ بِرِفْقٍ لَا یُخَالِطُهُ الْعُنْفُ.
امام سجاد (علیه السلام)- ای پسرم! سخت‌ترین کمبود، نبود قلب است و بزرگ‌ترین مصیبت‌ها مصیبت دین است و شاخص‌ترین مصیبت بزرگ مصیبت دین است. و بزرگ‌ترین ثروت، بی‌نیازی قلب است. در همه‌ی این‌ها درنگ کن و همواره به آنچه خداوند مقدّر کرده است قانع و راضی باش. دزد وقتی دزدی می کند خداوند رزق و روزیش را از او می گیرد و گناه دزدی بر گردن اوست؛ اگر صبر و تحمّل می کرد به آنچه می خواست می رسید و آن روزی از مسیر خودش به‌سوی او می آمد. ای پسرم در عبادت خداوند خالص و بی‌ریا باش تا چیزی از گناه و معصیت با آن درنیامیزد. عبادتت را با پیروی از اهل حق مزیّن کن زیرا پیرروی از ایشان متّصل به پیروی از خداوند است و طاعت را با علم و آگاهی بیارای و علمت را با آن حلم و بردباری محفوظ کن که حماقت با آن درنیامیزد و با آن نرم‌خویی حفظ کن که با جهالت درنیامیزد و با آن دوراندیشی محکم کن که با گم گشتگی درنیامیزد و دوراندیشی ات را با ملایمتی بیامیز که خشونت با آن همراه نشود.
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ لُقْمَانُ (علیه السلام) حَمَلْتُ الْجَنْدَلَ وَ الْحَدِیدَ وَ کُلَ حِمْلٍ ثَقِیلٍ فَلَمْ أَحْمِلْ شَیْئاً أَثْقَلَ مِنْ جَارِ السَّوْءِ وَ ذُقْتُ الْمَرَارَاتِ کُلَّهَا فَمَا ذُقْتُ شَیْئاً أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ یَا بُنَیَّ لَا تَتَّخِذِ الْجَاهِلَ رَسُولًا فَإِنْ لَمْ تُصِبْ عَاقِلًا حَکِیماً یَکُونُ رَسُولَکَ فَکُنْ أَنْتَ رَسُولَ نَفْسِکَ یَا بُنَیَّ اعْتَزِلِ الشَّرَّ یَعْتَزِلْکَ.
امام صادق (علیه السلام)- لقمان به فرزندش گفت: «پسر جان، من سنگ و آهن و هر بار ثقیلی را به دوشم کشیدم و سنگین‌تر از همسایه‌ی بد ندیدم. و هر تلخی را چشیدم و تلخ‌تر از فقر نیافتم. هرگز فرد نادان را نماینده از طرف خود و رسول قرار نده، چون او نماینده‌ی توست، و اگر فرد عاقل و حکیمی نیافتی، خودت پیغام خود را برسان».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قِیلَ لِلْعَبْدِ الصَّالِحِ لُقْمَانَ أَیُّ النَّاسِ أَفْضَلُ قَالَ الْمُؤْمِنُ الْغَنِیُّ قِیلَ الْغَنِیُّ مِنَ الْمَالِ فَقَالَ لَا وَ لَکِنَ الْغَنِیَ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی إِنِ احْتِیجَ إِلَیْهِ انْتُفِعَ بِعِلْمِهِ فَإِنِ اسْتُغْنِیَ عَنْهُ اکْتُفِیَ وَ قِیلَ فَأَیُّ النَّاسِ أَشَرُّ قَالَ الَّذِی لَا یُبَالِی أَنْ یَرَاهُ النَّاسُ مُسِیئاً قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ کَمَا تَنَامُ کَذَلِکَ تَمُوتُ وَ کَمَا تَسْتَیْقِظُ کَذَلِکَ تُبْعَثُ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ کَذَبَ مَنْ قَالَ إِنَّ الشَّرَّ یُطْفَأُ بِالشَّرِّ فَإِنْ کَانَ صَادِقاً فَلْیُوقِدْ نَارَیْنِ هَلْ تُطْفِئُ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَی وَ إِنَّمَا یُطْفِئُ الْخَیْرُ الشَّرَّ کَمَا یُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ بِعْ دُنْیَاکَ بِآخِرَتِکَ تَرْبَحْهُمَا جَمِیعاً وَ لَا تَبِعْ آخِرَتَکَ بِدُنْیَاکَ تَخْسَرْهُمَا جَمِیعاً وَ کَانَ لُقْمَانُ یُطِیلُ الْجُلُوسَ وَحْدَهُ فَکَانَ یَمُرُّ بِهِ مَوْلَاهُ فَیَقُولُ یَا لُقْمَانُ إِنَّکَ تُدِیمُ الْجُلُوسَ وَحْدَکَ فَلَوْ جَلَسْتَ مَعَ النَّاسِ کَانَ آنَسَ لَکَ فَیَقُولُ لُقْمَانُ إِنَّ طُولَ الْوَحْدَهًِْ أَفْهَمُ لِلْفِکْرَهًِْ وَ طُولَ الْفِکْرَهًِْ دَلِیلٌ عَلَی طَرِیقِ الْجَنَّهًْ.
امام علی (علیه السلام)- از لقمان بنده صالح خدا پرسیدند: «بهترین مردم کیست»؟ گفت: «انسان مؤمن ثروتمند»، پرسیدند: «ثروتمند از لحاظ مال»؟ گفت: «نه. ثروتمند از لحاظ علمی که اگر به آن احتیاج پیدا کنند آن علم فایده داشته باشد و اگر از آن به چیز دیگر بی نیاز باشد آن علم کفایت کند». از او پرسیدند: «بدترین مردم کیست»؟ گفت: «کسی است که اگر مردم او را در حال گناه ببینند، به آن اهمیّت ندهد». لقمان به پسرش گفت: «ای پسرم، آن چنانکه می خوابی، می میری و آن چنانکه از خواب بیدار می شوی دوباره زنده می شوی». و گفت: «ای پسرم! هرکس که بگوید شرّ با شرّ خاموش می شود، دروغ گفته است، اگر راست می گوید، دو تا آتش روشن کند، آیا یکی از آن‌ها با دیگری خاموش میشود!! بلکه خیر است که شرّ را خاموش می کند، آن چنانکه آب، آتش را خاموش می کند». و گفت: «ای پسرم، دنیایت را به آخرتت بفروش در این صورت در هر دوی آن‌ها سود می کنی، ولی آخرتت را به دنیا نفروش چون هر دو را از دست می دهی». لقمان انسانی بود که زیاد با خودش خلوت می کرد و غلامش از کنار او رد می شد و به لقمان می گفت: «ای لقمان، تو همیشه با خودت خلوت می کنی اگر با مردم همنشینی می کردی بیشتر آرامش می گرفتی». لقمان گفت: «خلوت با خود باعث تفکّر می شود و زیاد تفکّر کردن راهنمای راه بهشت است».
الصّادق (علیه السلام)- کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ یَا بُنَیَّ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَکَ لِأَوْلَادِهِمْ فَلَمْ یَبْقَ مَا جَمَعُوا وَ لَمْ یَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ وَ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجِرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ وَ وُعِدْتَ عَلَیْهِ أَجْراً فَأَوْفِ عَمَلَکَ وَ اسْتَوْفِ أَجْرَکَ وَ لَا تَکُنْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَهًِْ شَاهًٍْ وَقَعَتْ فِی زَرْعٍ أَخْضَرَ فَأَکَلَتْ حَتَّی سَمِنَتْ فَکَانَ حَتْفُهَا عِنْدَ سِمَنِهَا وَ لَکِنِ اجْعَلِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَهًِْ قَنْطَرَهًٍْ عَلَی نَهَرٍ جُزْتَ عَلَیْهَا وَ تَرَکْتَهَا وَ لَمْ تَرْجِعْ إِلَیْهَا آخِرَ الدَّهْرِ أَخْرِبْهَا وَ لَا تَعْمُرْهَا فَإِنَّکَ لَمْ تُؤْمَرْ بِعِمَارَتِهَا وَ اعْلَمْ أَنَّکَ سَتُسْأَلُ غَداً إِذَا وَقَفْتَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَنْ أَرْبَعٍ شَبَابِکَ فِیمَا أَبْلَیْتَهُ وَ عُمُرِکَ فِیمَا أَفْنَیْتَهُ وَ مَالِکَ مِمَّا اکْتَسَبْتَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقْتَهُ فَتَأَهَّبْ لِذَلِکَ وَ أَعِدَّ لَهُ جَوَاباً وَ لَا تَأْسَ عَلَی مَا فَاتَکَ مِنَ الدُّنْیَا فَإِنَّ قَلِیلَ الدُّنْیَا لَا یَدُومُ بَقَاؤُهُ وَ کَثِیرَهَا لَا یُؤْمَنُ بَلَاؤُهُ فَخُذْ حِذْرَکَ وَ جِدَّ فِی أَمْرِکَ وَ اکْشِفِ الْغِطَاءَ عَنْ وَجْهِکَ وَ تَعَرَّضْ لِمَعْرُوفِ رَبِّکَ وَ جَدِّدِ التَّوْبَهًَْ فِی قَلْبِکَ وَ اکْمُشْ فِی فِرَاقِکَ قَبْلَ أَنْ یُقْصَدَ قَصْدُکَ وَ یُقْضَی قَضَاؤُکَ وَ یُحَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَا تُرِیدُ.
امام صادق (علیه السلام)- از نصیحت‌هایی که لقمان به پسرش میکرد، این بود که: ای پسرم، مردم قبل از تو برای فرزندانشان مال جمع کردند و از آنچه که جمع کرده بودند چیزی نمانده است و همچنین آن‌هایی که برایشان مال جمع کردند نیز نابود شدند. تو بنده ای هستی که برای انجام کاری اجاره شده ای و به اجری وعده داده شده ای، پس کارت را خوب انجام بده و اجرت را کامل بگیر. در این دنیا به مانند گوسفندی نباش که در یک زمین سرسبز قرار داده شده و آنقدر می‌خورد تا چاق شود و مرگ او با چاق شدنش فرا می‌رسد، بلکه دنیا را به منزله یک پل بدان که به‌وسیله‌ی آن از یک رود عبور می کنی و آن را ترک میکنی و تا آخر روزگار به آنجا بر نمی‌گردی؛ آن را خراب رها کن، و آن را تعمیر نکن چون تو مأمور آبادانی آن نیستی و بدان فردا که جلوی خداوند متعال قرار می‌گیری از چهار چیز از تو سؤال می‌پرسند: جوانیت را بر چه کاری گذراندی؟ عمرت را در چه کاری صرف کردی؟ مالت را از کجا به دست آورده‌ای؟ و آن را چگونه خرج کردهای؟ پس خودت را برآن آماده کن و جوابی را حاضر کن و بر آنچه در دنیا از دست میدهی، حسرت نخور چون مال کم دنیا بقائی ندارد و مال زیاد از بلاء و بدبختی در امان نیست. پس برحذر باش و بر کارهایت تلاش کن و پرده را از روی صورتت کنار بکش و لطف خدا را به یاد آور و توبه را در قلبت تازه کن و قبل از آنکه وقت و فرصتی برایت باقی نماند و هدف گرفته شوی و عمرت به سر آید و بین تو و آنچه می خواهی فاصله انداخته شود، کارهایت را انجام بده».
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَهًِْ أَوْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا کَانَ فِی وَصِیَّهًِْ لُقْمَانَ قَالَ کَانَ فِیهَا الْأَعَاجِیبُ وَ کَانَ أَعْجَبَ مَا کَانَ فِیهَا أَنْ قَالَ لِابْنِهِ خَفِ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خِیفَهًًْ لَوْ جِئْتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَیْنِ لَعَذَّبَکَ وَ ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً لَوْ جِئْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَیْنِ لَرَحِمَکَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) کَانَ أَبِی یَقُولُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا {وَ} فِی قَلْبِهِ نُورَانِ نُورُ خِیفَهًٍْ وَ نُورُ رَجَاءٍ لَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ یَزِدْ عَلَی هَذَا وَ لَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ یَزِدْ عَلَی هَذَا.
امام صادق (علیه السلام)- حارث‌بن مغیره یا پدرش از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده و گوید: به امام (علیه السلام) عرض کردم: «وصیّت لقمان به پسرش چه بود»؟ فرمود: «در این وصیّت، شگفتی‌هایی بود و از همه شگفت‌انگیزتر اینکه به فرزندش گفت: از خدای عزّوجلّ چنان بترس که اگر با اعمال نیک ساکنان آسمان و زمین نزد وی آیی، تو را عذاب خواهد کرد و چنان به رحمتش امید داشته باش که اگر با گناه هر دو عالم نزد وی آیی، تو را می‌بخشد». سپس امام (علیه السلام) فرمود: «پدرم (علیه السلام) می‌فرمود: هیچ بنده‌ی مؤمنی نیست، مگر اینکه در قلبش دو نور باشد: نور بیم و نور امید؛ و اگر این دو وزن شوند، هیچکدام فزون‌تر از دیگری نیستند».
الصّادق (علیه السلام)- کَانَ فِیمَا أَوْصَی بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ نَاتَانَ أَنْ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ لِیَکُنْ مِمَّا تَتَسَلَّحُ بِهِ عَلَی عَدُوِّکَ فَتَصْرَعُهُ الْمُمَاسَحَهًُْ وَ إِعْلَانُ الرِّضَا عَنْهُ وَ لَا تُزَاوِلْهُ بِالْمُجَانَبَهًِْ فَیَبْدُوَ لَهُ مَا فِی نَفْسِکَ فَیَتَأَهَّبَ لَک.
امام صادق (علیه السلام)- یکی از وصیّت هایی که لقمان به پسرش ناتان میکرد این بود که میگفت: «ای پسرم! یکی از مواردی که باید در برابر دشمنت به آن مسلّح شوی تا بتوانی او را شکست دهی مدارا کردن و اعلام رضایت از اوست، و نغمه دورشدن را به گوشش نرسان چون در این صورت مقاصد تو بر او معلوم می شود و خودش را برایت آماده میکند.
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَ اتَّخِذْ أَلْفَ صَدِیقٍ وَ أَلْفٌ قَلِیلٌ وَ لَا تَتَّخِذْ عَدُوّاً وَاحِداً وَ الْوَاحِدُ کَثِیرٌ.
امام صادق (علیه السلام)- لقمان (علیه السلام) به پسرش فرمود: «ای پسرعزیزم! اگر هزار نفر دوست داشته باشی باز هم کم است؛ امّا یک دشمن هم برای خودت ایجاد نکن که [برای دشمنی] یک‌نفر هم زیاد است».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- رُوِیَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ شَقَّ عَلَی النَّاسِ وَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَیُّنَا لَمْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله): إِنَّهُ لَیْسَ الَّذِی تَعْنُونَ أَ لَمْ تَسْمَعُوا إِلَی مَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ابن‌مسعود گوید: وقتی آیه: [آری]، آن‌ها که ایمان آوردند، و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنی تنها از آن آنهاست و آن‌ها هدایت‌یافتگانند!. (انعام/۸۲) نازل شد، برای مردم گران آمد [و بسیار نگران شدند]. و گفتند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! کدام‌یک از ماست که به خودش ظلم نکرده باشد»؟! رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «این آیه به آن معنایی که شما معنا کرده‌اید نیست، مگر نشنیده‌اید که آن بنده‌ی صالح خدا (لقمان (علیه السلام)) گفت: یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیم».