آیه وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزيزٌ حَكيمٌ [27]
صلی الله علیه و آله) و اگر همه‌ی درختان روى زمين قلم شود، و دريا براى آن مركّب گردد، و هفت دريا به آن افزوده شود، [اين‌ها همه تمام مى‌شود ولى] كلمات خدا پايان نمى‌گيرد؛ خداوند توانا و حكيم است.
الهادی (علیه السلام)- سَأَلَ یَحْیَی بْنُ أَکْثَمَ أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ مَا هِیَ فَقَالَ هِیَ عَیْنُ الْکِبْرِیتِ وَ عَیْنُ الْیَمَنِ وَ عَیْنُ الْبَرَهُوتِ وَ عَیْنُ الطَّبَرِیَّهًِْ وَ حَمَّهًُْ ماسیدان {مَاسَبَذَانَ} وَ حَمَّهًُْ إِفْرِیقِیَهًَْ وَ عَیْنُ بَاجُورَانَ وَ نَحْنُ الْکَلِمَاتُ الَّتِی لَا تُدْرَکُ فَضَائِلُهَا وَ لَا تُسْتَقْصَی.
امام هادی (علیه السلام)- یحیی‌بن‌اکثم از امام هادی (علیه السلام) درباره‌ی معنای آیه: سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللهِ پرسید. امام (علیه السلام) فرمود: «آن‌ها عبارتند از: چشمه‌ی کبریت و چشمه‌ی یمن و چشمه‌ی برهوت و چشمه‌ی طبریّه و چشمه‌ی آبگرم ماسیدان و چشمه آبگرم افریقا و چشمه‌ی باجوران، و مائیم آن کلمات خدا که [پایان نمی‌پذیریم و] فضائلمان درک نمی‌گردد».
الهادی (علیه السلام)- قَالَ مُوسَی‌بْنُ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌الرِّضَا لَقِیتُ یَحْیَی‌بْنَ‌أَکْثَمَ فِی دَارِ الْعَامَّهًِْ فَسَأَلَنِی عَنْ مَسَائِلَ فَجِئْتُ إِلَی أَخِی عَلِیِّ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) ... قال (علیه السلام) ... و امّا: قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ مَا هَذِهِ الْأَبْحُرُ وَ أَیْنَ هِیَ ... قَالَ اکْتُبْ إِلَیْهِ قُلْتُ وَ مَا أَکْتُبُ قَالَ اکْتُب ... وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ فَهُوَ کَذَلِکَ لَوْ أَنَّ أَشْجَارَ الدُّنْیَا أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ سَبْعَهًُْ أَبْحُرٍ وَ انْفَجَرَتِ الْأَرْضُ عُیُوناً لَنَفَدَتْ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِمَاتُ اللَّهِ وَ هِیَ عَیْنُ الْکِبْرِیتِ وَ عَیْنُ النَّمِرِ وَ عَیْنُ الْبَرَهُوتِ وَ عَیْنُ طَبَرِیَّهًَْ وَ حَمَّهًُْ مَاسَبَذَانَ وَ حَمَّهًُْ َائِلُنَا.
امام هادی (علیه السلام)- موسی‌بن‌محمّد نوه‌ی حضرت رضا (علیه السلام) (برادر حضرت هادی) گوید: در دارالعامّه به یحیی‌بن‌اکثم برخوردم و از من سؤالاتی نمود. پس به خدمت برادرم علی‌بن‌محمّد (علیه السلام) رسیدم ... و درباره‌ی این کلام خداوند: وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ؛ پرسیده است: نام این دریاها چیست و در کجا واقع شده‌اند؟ ... فرمود: «بنویس». گفتم: «چه بنویسم»؟ ... فرمود: این آیه: وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ؛ همین طور هم هست. اگر درختان دنیا تمامی قلم گردد و دریا مرکّب و هفت دریای دیگر به آن بیفزایند و همه‌ی چشمه‌ها از زمین بجوشد، همه و همه تمام شوند، کلمات خدا پایان نمی‌یابد، و آن‌ها مانند چشمه کبریت، و چشمه نمر، و چشمه برهوت، و چشمه طبریّه، و چشمه آب گرم ماسبذان، و چشمه آب گرم افریقیّه مشهور به لسنان، و چشمه بحرون است. و ماییم آن کلمات خدا که نه پایان می‌پذیریم و نه فضایلمان درک می‌گردد».
العسکری (علیه السلام)- إِنَّ الصَّادِقَ (علیه السلام) عَلَّمَ مَا أُرِیدُ أَنْ أُعَلِّمَکُمَا بَعْضَ أَصْحَابِهِ فَفَرِحَ بِذَلِکَ وَ قَالَ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَدْ جَمَعْتَ عِلْمَ الْقُرْآنِ کُلَّهُ فَقَالَ (علیه السلام): قَدْ جَمَعْتُ خَیْراً کَثِیراً، وَ أُوتِیتُ فَضْلًا وَاسِعاً، لَکِنَّهُ مَعَ ذَلِکَ أَقَلُّ قَلِیلٍ {مِنْ} أَجْزَاءِ عِلْمِ الْقُرْآنِ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ ... وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ وَ هَذَا عِلْمُ الْقُرْآنِ وَ مَعَانِیهِ، وَ مَا أَوْدَعَ مِنْ عَجَائِبِهِ، فَکَمْ تَرَی مِقْدَارَ مَا أَخَذْتَهُ مِنْ جَمِیعِ هَذَا {الْقُرْآنِ} وَ لَکِنَّ الْقَدْرَ الَّذِی أَخَذْتَهُ، قَدْ فَضَّلَکَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ عَلَی کُلِّ مَنْ لَا یَعْلَمُ کَعِلْمِکَ، وَ لَا یَفْهَمُ کَفَهْمِک.
امام عسکری (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) هرچه که من می‌خواهم به شما بیاموزم را به بعضی از شاگردانش آموخت، یاران امام [از اینکه امام (علیه السلام) می‌خواهند مطالبی را به آن‌ها بیاموزد] خوشحال شدند و گفتند: «ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! تو در این علوم، تمام علم قرآن را جمع‌آوری کرده‌ای». امام (علیه السلام) فرمود: «من خیر فراوان را جمع کرده‌ام و فضیلت‌های بسیار زیاد به من عطا شده امّا بااین‌حال این علوم من جزء بسیار کوچکی از علم قرآن است، خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ که منظور از آن، علم قرآن و معنای آن و عجایبی است که در آن نهاده است. با این حال مقدار علمی که شما در برابر علوم قرآن دارید را چقدر می‌دانید؟! امّا همین مقدار هم که دارید، فضل خداوند تعالی بر شما بوده در مقابل کسانی که همین مقدار را نیز نمی‌دانند و معلومات شما را ندارند و آنچه شما می‌فهمید را نمی‌فهمند».
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ وَرَاءِ هَذِهِ الْأَرْضِ بَحْراً مُحِیطاً بِهَا ثُمَ خَلَقَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ جَبَلًا یُقَالُ لَهُ ق السَّمَاءُ الدُّنْیَا مُتَرَفْرِفَهًٌْ عَلَیْهِ ثُمَّ خَلَقَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ الْجَبَلِ أَیْضاً مِثْلَ تِلْکَ الْأَرْضِ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ خَلَقَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ بَحْراً مُحِیطاً بِهَا ثُمَّ خَلَقَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ جَبَلًا یُقَالُ لَهُ ق السَّمَاءُ الثَّانِیَهًُْ مُتَرَفْرِفَهًٌْ عَلَیْهِ حَتَّی عَدَّ سَبْعَ أَرَضِینَ وَ سَبْعَهًَْ أَبْحُرٍ وَ سَبْعَهًَْ أَجْبُلٍ قَالَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- خداوند متعال در پس این زمین، دریایی به گردش آفریده است و در پس آن کوهی به نام «ق» آفریده است که آسمان دنیا بر آن می‌چرخد و در پس آن نیز کوهی هفت برابر این زمین است و خدا در پس آن هم دریایی اطرافش آفریده است و پس از آن هم کوهی به نام «ق» است که آسمان دوّم بر آن می‌چرخد و تا هفت زمین، هفت دریا، هفت کوه شمرد. و گفت این است معنی قول خدا که می‌فرماید: وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: ... وَ الْمُحْکَمُ لَیْسَ بِشَیْئَیْنِ إِنَّمَا هُوَ شَیْءٌ وَاحِدٌ فَمَنْ حَکَمَ بِمَا لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَحُکْمُهُ مِنْ حُکْمِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ حَکَمَ بِأَمْرٍ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَرَأَی أَنَّهُ مُصِیبٌ فَقَدْ حَکَمَ بِحُکْمِ الطَّاغُوتِ إِنَّهُ لَیَنْزِلُ فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ إِلَی وَلِیِّ الْأَمْرِ تَفْسِیرُ الْأُمُورِ سَنَهًًْ سَنَهًًْ یُؤْمَرُ فِیهَا فِی أَمْرِ نَفْسِهِ بِکَذَا وَ کَذَا وَ فِی أَمْرِ النَّاسِ بِکَذَا وَ کَذَا وَ إِنَّهُ لَیَحْدُثُ لِوَلِیِّ الْأَمْرِ سِوَی ذَلِکَ کُلَّ یَوْمٍ عِلْمُ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ الْخَاصُّ وَ الْمَکْنُونُ الْعَجِیبُ الْمَخْزُونُ مِثْلَ مَا یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَهًِْ مِنَ الْأَمْرِ ثُمَّ قَرَأَ وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.
امام باقر (علیه السلام)- حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: «خداوند درباره‌ی شب قدر می‌فرماید در آن شب هر امری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد. (دخان/۴). هر امر حکیم در شب قدر نازل میشود. آنچه محکم است دو چیز نمی شود، محکم فقط یک چیز است. هرکس به چیزی حکم کند که در آن اختلاف نباشد، حکمش، حکم خداوند عزّوجلّ است و هرکس به چیزی حکم کند که در آن اختلاف است و مدّعی باشد که صحیح است، به حکم طاغوت حکم کرده است. در شب قدر، امور کل سال تا سال دیگر، به ولیّ امر نازل میشود، به او دستور می دهند که در مورد خود چنین و چنان کن و در مورد مردم چنان و چنین، و برای ولیّ امر در غیر از این شب هم، هر روز علم خدا که خاصّ و مخزون و مکنون عجیب است، مانند همان شب قدر، بازگو می شود. سپس این آیه را قرائت کرد: وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ».
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ الْآیَهًَْ یَقُولُ عِلْمُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ ذَلِکَ وَ مَا أُوتِیتُمْ کَثِیرٌ عِنْدَکُمْ قَلِیلٌ عِنْدَ اللَّه.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ ... یعنی اینکه علم خدا بیش از این است و آنچه به شما داده شد، نزد شما زیاد، امّا نزد خدا اندک است.
السّجّاد (علیه السلام)- مُحَمَّدُ‌بْنُ‌سِنَانٍ عَنْ جَابِرِ‌بْنِ‌یَزِیدَ الْجُعْفِی قال: ... قالَ جَابِرٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلَیَّ بِمَعْرِفَتِکُمْ وَ أَلْهَمَنِی فَضْلَکُمْ وَ وَفَّقَنِی لِطَاعَتِکُمْ مُوَالَاهًَْ مَوَالِیکُمْ وَ مُعَادَاهًَْ أَعْدَائِکُمْ قَالَ (علیه السلام) یَا جَابِرُ أَ وَ تَدْرِی مَا الْمَعْرِفَهًُْ الْمَعْرِفَهًُْ إِثْبَاتُ التَّوْحِیدِ أَوَّلًا ثُمَّ مَعْرِفَهًُْ الْمَعَانِی ثَانِیاً ثُمَّ مَعْرِفَهًُْ الْأَبْوَابِ ثَالِثاً ثُمَّ مَعْرِفَهًُْ الْأَنَامِ رَابِعاً ثُمَّ مَعْرِفَهًُْ الْأَرْکَانِ خَامِساً ثُمَّ مَعْرِفَهًُْ النُّقَبَاءِ سَادِساً ثُمَّ مَعْرِفَهًُْ النُّجَبَاءِ سَابِعاً وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً وَ تَلَا أَیْضاً وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ یَا جَابِرُ إِثْبَاتُ التَّوْحِیدِ وَ مَعْرِفَهًُْ الْمَعَانِی أَمَّا إِثْبَاتُ التَّوْحِیدِ مَعْرِفَهًُْ اللَّهِ الْقَدِیمِ الْغَائِبِ الَّذِی لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ هُوَ غَیْبٌ بَاطِنٌ سَتُدْرِکُهُ کَمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَمَّا الْمَعَانِی فَنَحْنُ مَعَانِیهِ وَ مَظَاهِرُهُ فِیکُمْ اخْتَرَعَنَا مِنْ نُورِ ذَاتِهِ وَ فَوَّضَ إِلَیْنَا أُمُورَ عِبَادِهِ فَنَحْنُ (علیهم السلام) نَفْعَلُ بِإِذْنِهِ مَا نَشَاءُ وَ نَحْنُ إِذَا شِئْنَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِذَا أَرَدْنَا أَرَادَ اللَّهُ وَ نَحْنُ أَحَلَّنَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ هَذَا الْمَحَلَّ وَ اصْطَفَانَا مِنْ بَیْنِ عِبَادِهِ وَ جَعَلَنَا حُجَّتَهُ فِی بِلَادِهِ فَمَنْ أَنْکَرَ شَیْئاً وَ رَدَّهُ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ وَ کَفَرَ بِآیَاتِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ (علیهم السلام) وَ رُسُلِهِ (علیهم السلام) یَا جَابِرُ مَنْ عَرَفَ اللَّهَ تَعَالَی بِهَذِهِ الصِّفَهًِْ فَقَدْ أَثْبَتَ التَّوْحِیدَ لِأَنَّ هَذِهِ الصِّفَهًَْ مُوَافِقَهًٌْ لِمَا فِی الْکِتَابِ الْمُنْزَلِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ.
امام سجّاد (علیه السلام)- محمدبن‌سنان نقل می‌کند: جابربن‌یزید جعفی گفت: ... «حمد خدا را که بر من به معرفت شما منّت نهاد و فضل و مقام شما را فهماند و توفیق اطاعت از شما و دوستی با دوستان شما و دشمنی با دشمنانتان را به من عنایت کرد». فرمود: «جابر! می‌دانی معرفت چیست؟ معرفت در درجه‌ی اوّل اثبات توحید و یکتایی خداست. بعد معرفت معانی در مرحله‌ی دوّم قرار دارد. سپس معرفت ابواب در درجه‌ی سوّم و آنگاه معرفت و شناسایی مردم در درجه‌ی چهارم قرار دارد و بعد شناختن ارکان در مرتبه‌ی پنجم و در مرتبه‌ی ششم شناختن نقباء و پاکان است و در مرحله‌ی هفتم شناختن نجباء است و این تفسیر این آیه: اگر دریاها برای [نوشتن] کلمات پروردگارم مرکّب شود، دریاها پایان می‌گیرد. پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان یابد هرچند همانند آن (دریاها) را کمک آن قرار دهیم. (کهف/۱۰۹) است. آنگاه این آیه‌ی دیگر را نیز قرائت فرمود: لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ؛ جابر! اثبات توحید و معرفت معانی؛ امّا اثبات توحید عبارت است از شناختن خدای قدیم و پنهان؛ چشم‌ها او را نمی‌بینند؛ ولی او همه چشم‌ها را می‌بیند؛ و او بخشنده [انواع نعمت‌ها، و با خبر از دقایق موجودات،] و آگاه [از همه] چیز است. (انعام/۱۰۳) و او غیب است و باطن و به آن طوری که خود را ستوده، او را در می‌یابی. امّا معانی، ما معانی خدا و مظاهر او در میان شماییم. ما را از نور ذات خویش آفرید و امور بندگان خود را به ما واگذارد. ما به اجازه‌ی او هرچه بخواهیم انجام می‌دهیم. ما وقتی بخواهیم، خدا می‌خواهد و هرگاه اراده کنیم، خدا اراده می‌کند. ما را خداوند به این مقام رسانیده و از بین بندگان خود برگزیده و ما را حجّت خویش در زمین قرار داده است. هرکسی یکی از این‌ها را منکر شود و رد کند، خدای بلند آوازه را رد کرده و کافر به آیات و انبیاء (علیهم السلام) و پیامبران او شده. جابر! هرکه خدا را با این صفت بشناسد، توحید را اثبات کرده است، چون این صفت موافق قرآن مجید در این آیه: چشم‌ها او را نمی‌بینند ولی او همه‌ی چشم‌ها را می‌بیند. (انعام/۱۰۳) و هیچ‌چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست!. (شوری/۱۱) و این آیه: هیچ‌کس نمی‌تواند بر کار او خرده بگیرد ولی در کارهای آن‌ها، جای سؤال و ایراد است!. (انبیاء/۲۳) است.