آیه هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ [60]
آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟!
الصّادق (علیه السلام)- عَن عَلِیِِّ بنِِ سَالِم قَالَ: سَمِعْتُ أباعبدالله (علیه السلام) یَقُولُ آیَهًٌْ فِی کِتَابِ اللَّهِ مُسَجَّلَهًٌْ قُلْتُ مَا هِیَ قَالَ هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ جَرَتْ فِی الْمُؤْمِنِ وَ الْکَافِرِ وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ مَنْ صُنِعَ إِلَیْهِ مَعْرُوفٌ فَعَلَیْهِ أَنْ یُکَافِئَ بِهِ وَ لَیْسَتِ الْمُکَافَأَهًُْ أَنْ یَصْنَعَ کَمَا صُنِعَ بِهِ بَلْ یَرَی مَعَ فِعْلِهِ لِذَلِکَ أَنَّ لَهُ الْفَضْلَ الْمُبْتَدَأَ.
امام صادق (علیه السلام)- علی‌بن‌سالم گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «آیه‌ای در کتاب خدا مسجّل است (عام و کلّی است)». گفتم: «آن کدام است»؟ فرمود: «آیه‌ی هَل جَزَاء الإِحْسَانِ إِلا الإِحْسَانُ که درباره‌ی مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار صدق می‌کند. به هرکس خوبی و نیکی بشود، به عهده‌ی اوست که به آن شخص پاداش بدهد و پاداش این نیست که همان کاری را بکند که آن شخص برایش انجام داده است، بلکه باید علاوه بر انجام آن کار نیک فضیلت آغازگری را برای او بداند و ببیند تا آن شخص دریابد که حقّ او به‌عنوان آغازکننده‌ی خوبی، محفوظ مانده است».
الکاظم (علیه السلام)- یَا هِشَامُ قَوْلُ اللَّهِ هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ جَرَتْ فِی الْمُؤْمِنِ وَ الْکَافِرِ وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ مَنْ صُنِعَ إِلَیْهِ مَعْرُوفٌ فَعَلَیْهِ أَنْ یُکَافِئَ بِهِ وَ لَیْسَتِ الْمُکَافَأَهًُْ أَنْ تَصْنَعَ کَمَا صَنَعَ حَتَّی تَرَی فَضْلَکَ فَإِنْ صَنَعْتَ کَمَا صَنَعَ فَلَهُ الْفَضْلُ بِالِابْتِدَاءِ.
امام کاظم (علیه السلام)- ای هشام! گفتار خداوند عزّوجلّ: هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ درباره‌ی مؤمن و کافر، نیک و بد همه جاری است، به هرکه احسان کنند باید تلافی کنند و تلافی این نیست که همان کاری را انجام دهی که او کرده، مگر اینکه مزیّت خود را بنمایی وگرنه او بر تو امتیاز دارد که آغاز کرده [و بی‌سابقه دست به محبّت گشوده] است.
الصّادق (علیه السلام)- مَعْنَاهُ مَنِ اصْطَنَعَ إِلَی آخَرَ مَعْرُوفاً فَعَلَیْهِ أَنْ یُکَافِئَهُ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) وَ لَیْسَتِ الْمُکَافَأَهًُْ أَنْ تَصْنَعَ کَمَا یَصْنَعُ حَتَّی تُوَفِّیَ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ مَنْ صَنَعَ کَمَا صُنِعَ إِلَیْهِ کَانَ لِلْأَوَّلِ الْفَضْلُ عَلَیْهِ بِالِابْتِدَاءِ.
امام صادق (علیه السلام)- معنای آیه این است که هرکس به دیگری خوبی کند بر او لازم است که آن را جبران کند ... جبران‌کردن آن نیست که انجام دهی آن‌گونه که انجام می‌دهد تا [بدین‌وسیله حقّش را] کامل بدهی؛ چون کسی که انجام دهد آن‌گونه که در حق او انجام شده، [و به همین مقدار بسنده کند] آنکه اوّل انجام داده به خاطر شروع [کار نیک بر دیگری] برتری دارد».
الباقر (علیه السلام)- أَرْبَعَهًٌْ أَسْرَعُ شَیْءٍ عُقُوبَهًًْ رَجُلٌ أَحْسَنْتَ إِلَیْهِ وَ یُکَافِئُکَ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ إِسَاءَهًْ.
امام باقر (علیه السلام)- چهار چیز زود عقوبت می‌آورند، مردی به دیگری احسان می‌کند و او در برابر آن بدی می‌کند.
الصّادق (علیه السلام)- لَعَنَ اللَّهُ قَاطِعِی سَبِیلِ الْمَعْرُوفِ وَ هُوَ الرَّجُلُ یُصْنَعُ إِلَیْهِ الْمَعْرُوفُ فَیَکْفُرُهُ فَیَمْنَعُ صَاحِبَهُ مِنْ أَنْ یَصْنَعَ ذَلِکَ إِلَی غَیْرِهِ.
امام صادق (علیه السلام)- خدا لعنت کند کسانی را که راه احسان و نیکی را می‌گیرند، گفته شد: «آنان که جلوی احسان را می‌گیرند چه کسانی هستند»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «کسی که درباره‌ی او احسان و نیکی شود و او [در مقابل آن ناسپاسی نماید، که در اثر آن صاحب احسان و نیکی [به‌واسطه‌ی ناسپاسی وی] از احسان به دیگران خودداری می‌کند».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رسول الله (صلی الله علیه و آله) فَسَأَلُوهُ عَنِ الْکَلِمَاتِ الَّتِی اخْتَارَهُنَّ اللَّهُ لِإِبْرَاهِیمَ حَیْثُ بَنَی الْبَیْتَ فَقَالَ النبی (صلی الله علیه و آله) نَعَمْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ إِلَی أَنْ قَالَ الْیَهُودِیُّ أَخْبِرْنِی مَا جَزَاءُ قَائِلِهَا قَالَ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ سُبْحَانَ اللَّهِ سَبَّحَ مَعَهُ مَا دُونَ الْعَرْشِ فَیُعْطَی قَائِلُهَا عَشْرَ أَمْثَالِهَا وَ إِذَا قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِنِعَمِ الدُّنْیَا مَوْصُولًا بِنِعَمِ الْآخِرَهًِْ وَ هِیَ الْکَلِمَهًُْ الَّتِی یَقُولُهَا أَهْلُ الْجَنَّهًِْ إِذَا دَخَلُوهَا وَ یَنْقَطِعُ الْکَلَامُ الَّذِی یَقُولُونَهُ فِی الدُّنْیَا مَا خَلَا الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ (فثمنها) فَالْجَنَّهًُْ جَزَاؤُهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ یَقُولُ هَلْ جَزَاءُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَّا الْجَنَّهًُْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- چند تن از یهود خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: «پاداش کسی که این کلمات را بگوید چیست»؟ حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هنگامی‌که بنده بگوید: سبحان اللَّه، تمام موجودات زیر عرش با او خدا را تسبیح می‌کنند پس حق تعالی به گوینده‌اش ده برابر اجر و ثواب می‌دهد و زمانی‌که بگوید: الحمد اللَّه، حق تعالی نعمت‌های دنیا درحالی‌که وصل به نعمت‌های آخرت شده‌اند را به او ارزانی میفرماید و این کلمه، کلمه‌ای است که هرگاه اهل بهشت داخل آن می‌شوند بر زبان جاری می‌سازند و تمام کلماتی که در دنیا شخص می‌گوید قطع و محو شده مگر الحمدللَّه و همین معنا مراد حق تعالی از آیه است که میفرماید: گفتار [و دعای] آن‌ها در بهشت این است که: «خداوندا، منزّهی تو»! و تحیّت آن‌ها در آنجا: سلام و آخرین سخنشان این است که: «حمد، مخصوص پروردگار عالمیان است»!. (یونس/۱۰) و امّا لا اله الّا اللَّه، پاداش آن بهشت است و همین معنا را حقّ تعالی در قرآن فرموده: هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آیا جزای کسی که بگوید لااله الّا اللَّه غیر از بهشت می‌باشد»!؟
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- التَّوْحِیدُ ثَمَنُ الْجَنَّهًْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- توحید، پاداش بهشت است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنِّی سَمَّیْتُ فَاطِمَهًَْ لِأَنَّهَا فُطِمَتْ وَ ذُرِّیَّتُهَا مِنَ النَّارِ، مَنْ لَقِیَ اللَّهَ مِنْهُمْ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْإِیمَانِ بِمَا جِئْتُ بِه.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- دخترم فاطمه نامیده شده زیرا خداوند متعال او و ذرّیّه‌اش را از آتش جهنّم نجات بخشیده است مشروط بر اینکه در زمان ملاقات پروردگارش به توحید و آنچه از جانب پروردگارشان آمده ایمان داشته باشند.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- هَلْ جَزَاءُ مَنْ قَالَ: لَا إِلهَإِلَّا اللَّهُ وَ عَمِلَ بِمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) إِلَّا الْجَنَّهًُْ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- هَل جَزَاء الإِحْسَانِ إِلا الإِحْسَانُ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آیا پاداشی کسی که به او نعمت اعتقاد به توحید عطا کرده‌ای چیزی جز بهشت می‌باشد»؟!
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ قَالَ سَمِعْتُ رسول الله (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ مَا جَزَاءُ مَنْ أَنْعَمْتُ عَلَیْهِ بِالتَّوْحِیدِ إِلَّا الْجَنَّهًُْ.
امام علی (علیه السلام)- امام علی (علیه السلام) نقل کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره‌ی آیه‌ی هَل جَزَاء الإِحْسَانِ إِلا الإِحْسَانُ، فرمود: «خداوند عزّوجلّ فرموده است: پاداش کسی که نعمت توحید را به او ارزانی داشته‌ای، چیزی جز بهشت نیست».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ أَنَسٍ قَالَ: قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هَذِهِ الْآیَهًَْ فَقَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا یَقُولُ رَبُّکُمْ قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ فَإِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ هَلْ جَزَاءُ مَنْ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ بِالتَّوْحِیدِ إِلَّا الْجَنَّهًُْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- و از انس روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این آیه را تلاوت فرمود و گفت: آیا معنای چیزی را که خداوند می فرماید، می دانید؟ گفتند: «خداوند و رسولش نسبت به آن داناترند». فرمود: «پروردگار شما می فرماید: «آیا جزای کسی که نعمت توحید را به او دادیم، جز بهشت است»»؟
فقه الرّضا (علیه السلام)- إِنَّ أَوَّلَ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ أَوْجَبَ عَلَی خَلْقِهِ مَعْرِفَهًُْ الْوَحْدَانِیَّهًِْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ یَقُولُ مَا عَرَفُوا اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ نَرْوِی عَنْ بَعْضِ الْعُلَمَاءِ (علیهم السلام) أَنَّهُ قَالَ فِی تَفْسِیرِ هَذِهِ الْآیَهًِْ هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ مَا جَزَاءُ مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِالْمَعْرِفَهًِْ إِلَّا الْجَنَّهًُْ وَ أَرْوِی أَنَّ الْمَعْرِفَهًَْ التَّصْدِیقُ وَ التَّسْلِیمُ وَ الْإِخْلَاصُ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَهًْ وَ أَرْوِی أَنَّ حَقَ الْمَعْرِفَهًِْ أَنْ یُطِیعَ وَ لَا یَعْصِیَ وَ یَشْکُرَ وَ لَا یَکْفُر.
فقه‌الرّضا (علیه السلام)- اوّلین چیزی که خداوند بر بندگانش واجب کرد و بر خلقش حتمی نمود شناخت یگانگی [خدا] است. خدای تبارک‌وتعالی فرمود: «خدا را آن‌گونه که باید بشناسند، نشناختند». میفرماید: «خداوند را آن‌گونه که شایسته‌ی شناخت اوست نشناختند». [راوی می‌گوید]: از بعضی از امامان (علیهم السلام) روایت می‌کنیم که در تفسیر آیه: هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ، فرمود: «جزای کسی که خداوند به‌وسیله‌ی معرفت به او نعمت داده است جز بهشت نیست و روایت می‌کنم که معرفت، تصدیق و تسلیم‌شدن و اخلاص در نهان و آشکار است و روایت می‌کنم که حق معرفت [و شناخت واقعی] آن است که [خدا را] اطاعت کند و معصیت نکند و شکرگزار باشد و کفر نورزد».