آیه أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللهَ عَليمٌ بِما يَصْنَعُونَ [8]
آيا كسى كه زشتى عملش براى او آراسته شده و آن را زيبا مىبيند [همانند كسى است كه واقع را مىيابد]؟! خداوند هركس را بخواهد [و سزاوار باشد] گمراه مىسازد و هركس را بخواهد [و شايسته ببيند] هدايت مىكند؛ پس جانت به خاطر شدّت تأسّف بر آنان از دست نرود؛ خداوند به آنچه انجام مىدهند داناست.
الرّسول ( بَیْنَمَا مُوسَی (جَالِساً إِذْ أَقْبَلَ إِبْلِیسُ وَ عَلَیْهِ بُرْنُسٌ ذُو أَلْوَانٍ فَلَمَّا دَنَا مِنْ مُوسَی (خَلَعَ الْبُرْنُسَ وَ قَامَ إِلَی مُوسَی (فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ مُوسَی (مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا إِبْلِیسُ قَالَ أَنْتَ فَلَا قَرَّبَ اللَّهُ دَارَکَ قَالَ إِنِّی إِنَّمَا جِئْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْکَ لِمَکَانِکَ مِنَ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی (فَمَا هَذَا الْبُرْنُسُ قَالَ بِهِ أَخْتَطِفُ قُلُوبَ بَنِی آدَمَ (فَقَالَ مُوسَی (فَأَخْبِرْنِی بِالذَّنْبِ الَّذِی إِذَا أَذْنَبَهُ ابْنُ آدَمَ (اسْتَحْوَذْتَ عَلَیْهِ قَالَ إِذَا أَعْجَبَتْهُ نَفْسُهُ وَ اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ صَغُرَ فِی عَیْنِهِ ذَنْبُه.
پیامبر ( هنگامیکه موسیبنعمران (نشسته بود ناگهان شیطان رسید و درحالیکه لباسی رنگارنگ بر تن کرده بود کنار موسی (قرار گرفت. شیطان لباس خود را در آورد و در کنار موسی (نشست و بر او سلام نمود، موسی (گفت: «که هستی»؟ گفت: «من ابلیس هستم». گفت: «تو ابلیس هستی! خداوند خانهات را خراب کند». شیطان اظهار داشت آمدهام به شما سلام کنم چون در نزد خداوند مقام داری. موسی (به او گفت: «این کلاه چیست که بر سرت گذاشتهای». گفت: «با این دل فرزندان آدم را به طرف خودم جلب میکنم». موسی (گفت: «به من بگو آن کدام گناه است که اگر فرزند آدم مرتکب شد بر او مسلّط میگردی». گفت: «هرگاه خودبین شود و گناهانش را کوچک بشمارد».
الکاظم ( عَنْ عَلِیِّبْنِسُوَیْدٍ الْمَدِینِی: سَأَلَهُ أَحْمَدُبْنُنَجْمٍ عَنِ الْعُجْبِ الَّذِی یُفْسِدُ الْعَمَلَ فَقَالَ (لِلْعُجْبِ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ یُزَیَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ فَیَرَاهُ حَسَناً فَیُعْجِبَهُ وَ یَحْسَبَ أَنَّهُ یُحْسِنُ صُنْعاً.
امام کاظم ( علیبن سوید مدینی گوید: از امام کاظم (دربارهی خودبینی و تکبّر که کردار را تباه میسازد پرسیدم. فرمود: «خودپسندی مراتبی دارد و یکی از آنها این است که رفتار بد و نادرست خودپسند در نظرش خوب و پسندیده و زیبا جلوه میکند، و او چنان خوشش میآید که گمان میکند کار شایستهای انجام میدهد، و مورد دیگر اینکه؛ بنده به پروردگارش ایمان آورده و بر خدای عزّوجلّ منّت میگذارد، درصورتیکه خدا باید بر او منّت بگذارد».
الصّادق ( إِنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا ابْتُلِیَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَداً.
امام صادق ( همانا خداوند دانست که گناه برای مؤمن از خودبینی بهتر است و اگر چنین نبود خداوند هرگز مؤمن را مبتلا به گناه نمیکرد.
الهادی ( فِی الِاحْتِجَاجِ: عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ (فِی رِسَالَتِهِ إِلَی أَهْلِ الْأَهْوَازِ حِینَ سَأَلُوهُ عَنِ الْجَبْرِ وَ التَّفْوِیضِ وَ ذَکَرَ الرِّسَالَهًَْ إِلَی أَنْ قَالَ (یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ قُلْنَا فَعَلَی مَجَازِ هَذِهِ الْآیَهًِْ یَقْتَضِی مَعْنَیَیْنِ أَحَدُهَمَا عَنْ کَوْنِهِ تَعَالَی قَادِراً عَلَی هِدَایَهًِْ مَنْ یَشَاءُ وَ ضَلَالَهًِْ مَنْ یَشَاءُ وَ لَوْ أَجْبَرَهُمْ عَلَی أَحَدِهِمَا لَمْ یَجِبْ لَهُمْ ثَوَابٌ وَ لَا عَلَیْهِمْ عِقَاب.
امام هادی ( در کتاب احتجاج از امام هادی (در نامهای به مردم اهواز که از ایشان در مورد جبر و تفویض پرسیده بودند آمده است: «اگر بگویند: حجّت و دلیل در این کلام الهی که یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ و مانند آنها چیست»؟ گوییم: «تفسیر این آیات همگی بر دو معنا است، امّا معنای نخست: که قدرت او را اعلام میدارد، یعنی: او به هدایت و گمراهی هرکس که خواهد قادر و توانا است، پس هرگاه با قدرت خود آنان را وادار بر یکی از آن دو کند نه ثواب میبرند و نه عذاب میکشند».
أمیرالمومنین ( وَ قَدْ شَقَّ عَلَی النَّبِیِّ (مَا یَئُولُ إِلَیْهِ عَاقِبَهًُْ أَمْرِهِمْ وَ اطِّلَاعُ اللَّهِ إِیَّاهُ عَلَی بَوَارِهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَیْهِ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ وَ فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ.
امام علی ( و این سرانجام کار بر رسول خدا (بسی گران آمد، و چون خداوند، عالم به ضمیر او بود در این آیه خطاب به او فرمود: فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ، و «فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ (مائده/۶۸)
أمیرالمومنین ( وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ (لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ وَ قَدْ سَأَلَهُ کَیْفَ دَفَعَکُمْ قَوْمُکُمْ عَنْ هَذَا الْمَقَامِ وَ أَنْتُمْ أَحَقُّ بِهِ فَقَالَ ... أَحْمِلْهُمْ مِنَ الْحَقِّ عَلَی مَحْضِهِ، وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی، فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ.
امام علی ( و از سخنان آن حضرت است: یکی از یاران او پرسید: «چگونه مردم شما، شما را از این مقام بازداشتند، درحالیکه شما به آن سزاوارتر بودید»؟ ... اگر از ما سختیهای غم واندوهها برطرف شود، آنها را به راه حقّ محض خواهم کشید؛ پس ای برادر بنی دودانی، باکی بر این قوم فاسق و فاجر نیست و از من دور شو (خود را برای ایشان هلاک مکن).