آیه ۲۰ - سوره سبأ

آیه وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْليسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاَّ فَريقاً مِنَ الْمُؤْمِنينَ [20]

[آرى]! به يقين ابليس گمان خود را درباره‌ی آن‌ها محقّق ساخت كه همگى از او پيروى كردند جز گروه اندكى از مؤمنان.

۱
(سبأ/ ۲۰)

الرّسول ( رَوَی أَبُو سَعِیدٍ السَّمَّانُ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ إِبْلِیسَ أَتَی رَسُولَ اللَّهِ (فِی صُورَهًِْ شَیْخٍ حَسَنِ السَّمْتِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (مَا أَقَلَّ مَنْ یُبَایِعُکَ عَلَی مَا تَقُولُ فِی ابْنِ عَمِّکَ عَلِیٍّ (فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

پیامبر ( از ابوسعید سمّان با سندش روایت است: ابلیس در صورت پیرمردی خوش‌ظاهر نزد رسول خدا (آمد و گفت: «ای محمّد (! چقدر اندک هستند کسانی که با تو بر سر آنچه درباره‌ی پسر عمویت علی (می‌گویی، پیمان بستند» که خداوند [این آیه را] نازل کرد: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ المُؤْمِنِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۳۴۲
بحار الأنوار، ج۳۷، ص۱۳۵/ إقبال الأعمال، ص۴۵۸
۲
(سبأ/ ۲۰)

الصّادق ( لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ (أَنْ یَنْصِبَ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (لِلنَّاسِ فِی قَوْلِهِ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ فِی عَلِیٍّ (بِغَدِیرِ خُمٍّ فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَجَاءَتِ الْأَبَالِسَهًُْ إِلَی إِبْلِیسَ الْأَکْبَرِ وَ حَثَوُا التُّرَابَ عَلَی رُءُوسِهِمْ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِیسُ مَا لَکُمْ فَقَالُوا إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ قَدْ عَقَدَ الْیَوْمَ عُقْدَهًًْ لَا یَحُلُّهَا شَیْءٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِیسُ کَلَّا إِنَّ الَّذِینَ حَوْلَهُ قَدْ وَعَدُونِی فِیهِ عِدَهًًْ لَنْ یُخْلِفُونِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ الْآیَهًَْ.

امام صادق ( وقتی خداوند در آیه: ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا [به مردم] برسان!. (مائده/۶۷). در غدیرخم به پیامبر (خود امر فرمود که علی (را به عنوان امیرمؤمنان منصوب نماید، آن حضرت فرمود: «هر که من مولای اویم، علی مولای اوست». پس ابلیسها نزد ابلیس بزرگ آمده و خاک بر سر کردند، و ابلیس به ایشان گفت: «به شما چه شده است»؟ گفتند: «این مرد امروز چنان گرهی بست که تا روز قیامت چیزی قادر به گشودن آن نیست. پس ابلیس به ایشان گفت: هرگز چنین نیست! زیرا کسانی که پیرامون او هستند، چند قول به من دادهاند و آنها خلاف وعدههای خود عمل نمیکنند. پس خداوند آیه: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ را بر رسول خود نازل کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۳۴۲
بحار الأنوار، ج۳۷، ص۱۱۹/ القمی، ج۲، ص۲۰۱/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص۴۶۳؛ فیه: «فجاءت الأبالسهًْ الی ابلیس الأکبر» محذوف/ نورالثقلین/ البرهان
۳
(سبأ/ ۲۰)

الصّادق ( عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخُزَاعِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَال سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (یَذْکُرُ فِی حَدِیثِ غَدِیرِ خُمٍّ أَنَّهُ لَمَّا قَالَ النَّبِیُّ (لِعَلِیٍّ (مَا قَالَ وَ أَقَامَهُ لِلنَّاسِ صَرَخَ إِبْلِیسُ صَرْخَهًًْ فَاجْتَمَعَتْ لَهُ الْعَفَارِیتُ فَقَالُوا یَا سَیِّدَنَا مَا هَذِهِ الصَّرْخَهًُْ فَقَالَ وَیْلَکُمْ یَوْمُکُمْ کَیَوْمِ عِیسَی (وَ اللَّهِ لَأُضِلَّنَّ فِیهِ الْخَلْقَ قَالَ فَنَزَلَ الْقُرْآنُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ صَرَخَ إِبْلِیسُ صَرْخَهًًْ فَرَجَعَتْ إِلَیْهِ الْعَفَارِیتُ فَقَالُوا یَا سَیِّدَنَا مَا هَذِهِ الصَّرْخَهًُْ الْأُخْرَی فَقَالَ وَیْحَکُمْ حَکَی اللَّهُ وَ اللَّهِ کَلَامِی قُرْآناً وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ لَأُلْحِقَنَّ الْفَرِیقَ بِالْجَمِیعِ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ قَالَ صَرَخَ إِبْلِیسُ صَرْخَهًًْ فَرَجَعَتْ إِلَیْهِ الْعَفَارِیتُ فَقَالُوا یَا سَیِّدَنَا مَا هَذِهِ الصَّرْخَهًُْ الثَّالِثَهًُْ قَالَ وَ اللَّهِ مِنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ (وَ لَکِنَّ بِعِزَّتِکَ وَ جَلَالِکَ یَا رَبِّ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمُ الْمَعَاصِیَ حَتَّی أُبَغِّضَهُمْ إِلَیْکَ قَالَ فَقَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (وَ الَّذِی بَعَثَ بِالْحَقِّ مُحَمَّداً (لَلْعَفَارِیتُ وَ الْأَبَالِسَهًُْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَکْثَرُ مِنَ الزَّنَابِیرِ عَلَی اللَّحْمِ وَ الْمُؤْمِنُ أَشَدُّ مِنَ الْجَبَلِ وَ الْجَبَلُ یُسْتَقَلُّ مِنْهُ بِالْفَأْسِ فَیُنْحَتُ مِنْهُ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یُسْتَقَلُّ عَلَی دِینِهِ.

امام صادق ( جعفربن محمّد خزاعی گوید: از امام (شنیدم که درباره‌ی حدیث غدیر فرمود: «چون پیغمبر درباره علی (آنچه را که می‌بایست، فرمود و او را پیشوای مردم ساخت ابلیس یک جیغ کشید که همه عفریتهایش گرد او جمع شدند و گفتند: «ای آقای ما این چه جیغی بود»؟ گفت: «وای بر شما امروز شما مانند روز عیسی است، به خدا که مردم را درباره او گمراه می‌سازم». و فرمود: «سپس در قرآن نازل شد که وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ و فرمود: «سپس ابلیس جیغی کشید و عفریتها دوباره دور او باز گشتند و گفتند: «ای سرور ما این جیغ دیگر چه بود»؟ گفت: «وای بر شما خداوند سخن مرا در قرآن حکایت کرده و بر پایه آن نازل کرد وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ». سپس سر به آسمان برداشت و گفت: به عزت و جلالت سوگند این گروه مؤمن را هم به دیگران ملحق سازم. گوید پس پیغمبر (فرمود: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ فرمود: پس ابلیس جیغی کشید و عفریت هایش به سوی او باز گشتند و گفتند: «ای سرور ما این جیغ سوم برای چیست»؟ گفت: «به خدا از دست اصحاب علی است، پروردگارا به عزّت و جلالت قسم گناهان را برایشان آرایش کنم تا آنان را دشمن تو سازم. گوید: امام جعفر صادق (فرمود: «قسم به خدایی که پیغمبر (را به راستی مبعوث کرده است! همانا عفریت ها و ابلیس ها بر سر مؤمن بیش از زنبورند بر سر گوشت، و مؤمن هم از کوه سخت‌تر است، با تیشه از کوه بکنند اما مؤمن از دینش دست نکشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۳۴۲
بحار الأنوار، ج۳۷، ص۱۶۴/ بحار الأنوار، ج۶۰، ص۲۵۶/ العیاشی، ج۲، ص۳۰۱؛ «عن» بدل «علی»
۴
(سبأ/ ۲۰)

امیرالمؤمنین ( أَ وَ لَمْ یَأْمُرِ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِیَّهُ (بِتَبْلِیغِ مَا عَهِدَهُ إِلَیْهِ فِی وَصِیِّهِ وَ إِظْهَارِ إِمَامَتِهِ وَ وَلَایَتِهِ بِقَوْلِهِ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ فَبَلَّغَ رَسُولُ اللَّهِ (مَا قَدْ سَمِعَ وَ عَلِمَ أَنَّ الشَّیَاطِینَ اجْتَمَعُوا إِلَی إِبْلِیسَ فَقَالُوا لَهُ أَ لَمْ تَکُنْ أَخْبَرْتَنَا أَنَّ مُحَمَّداً (إِذَا مَضَی نَکَثَتْ أُمَّتُهُ عَهْدَهُ وَ نَقَضَتْ سُنَّتَهُ وَ أَنَّ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ یَشْهَدُ بِذَلِکَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ فَکَیْفَ یَتِمُّ هَذَا وَ قَدْ نَصَبَ لِأُمَّتِهِ عَلَماً وَ أَقَامَ لَهُمْ إِمَاماً فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِیسُ لَا تَجْزَعُوا مِنْ هَذَا فَإِنَّ أُمَّتَهُ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُ وَ یَغْدِرُونَ بِوَصِیِّهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ یَظْلِمُونَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ یُهْمِلُونَ ذَلِکَ لِغَلَبَهًِْ حُبِّ الدُّنْیَا عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ تَمَکُّنِ الْحَمِیَّهًِْ وَ الضَّغَائِنِ فِی نُفُوسِهِمْ وَ اسْتِکْبَارِهِمْ وَ عِزِّهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

امام علی ( آیا خداوند عزّوجلّ پیامبرش را امر نکرد تا وصیّ خود را به مردم معرفی کند و امامت و ولایت او را آشکار نماید؟! در قرآن مجید فرمود: «ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا [به مردم] برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده‌ای! خداوند تو را از [خطرات احتمالی] مردم، نگاه می‌دارد (مائده/۵۷) رسول خدا (امر خداوند را به مردم ابلاغ کردند. دراین‌هنگام شیاطین نزد ابلیس جمع شدند و گفتند: «شما به ما گفتید بعد از اینکه محمّد (درگذشت امّت او از هم پراکنده خواهند شد و سنّتش درهم خواهد شکست و کتاب او هم به این موضوع اشاره می‌کند و می‌گوید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ؛ محمّد فقط فرستاده‌ی خداست و پیش از او، فرستادگان دیگری نیز بودند آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود، شما به عقب برمی‌گردید؟. (آل عمران/۱۴۴)». اکنون چگونه پیامبری او تمام خواهد شد و یا امّتش پراکنده می‌گردند درحالی‌که برای خود جانشین معیّن کرده و امامی نصب کرده است»؟ شیطان گفت: «شما ترسی نداشته باشید، امّت او فرمان او را نقض خواهند کرد و با وصیّ او مکر خواهند نمود و به اهل بیت (او ظلم خواهند کرد. حبّ دنیا بر آن‌ها چیره خواهد شد و آن‌ها وصیّت محمّد (را بی‌اثر خواهند نمود، تعصّب‌ها و کینه‌ها در دل آن‌ها پیدا خواهد شد و از روی نخوت و تکبّر، حق را از حق‌دار خواهند گرفت». دراین‌هنگام خداوند این آیه را نازل کرد که وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمؤْمِنِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۳۴۴
بحار الأنوار، ج۶۶، ص۸۲/ بحار الأنوار، ج۹۰، ص۵۹
۵
(سبأ/ ۲۰)

علی‌بن‌ابراهیم ( ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ الْآیَهًَْ أَمَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ فَهُوَ مِنْ قِبَلِ الْآخِرَهًِْ لَأُخْبِرَنَّهُمْ أَنَّهُ لَا جَنَّهًَْ وَ لَا نَارَ وَ لَا نُشُورَ وَ أَمَّا خَلْفَهُمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ دُنْیَاهُمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ آمُرُهُمْ أَنْ لَا یَصِلُوا فِی أَمْوَالِهِمْ رَحِماً وَ لَا یُعْطُوا مِنْهُ حَقّاً وَ آمُرُهُمْ أَنْ لَا یُنْفِقُوا عَلَی ذَرَارِیِّهِمْ وَ أُخَوِّفُهُمْ عَلَی الضَّیْعَهًِْ وَ أَمَّا عَنْ أَیْمَانِهِمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ دِینِهِمْ فَإِنْ کَانُوا عَلَی ضَلَالَهًٍْ زَیَّنْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ کَانُوا عَلَی الْهُدَی أُخْرِجُهُمْ مِنْهُ وَ أَمَّا عَنْ شَمَائِلِهِمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ یَقُولُ اللَّهُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( سپس از پیش‌رو و از پشت‌سر، و از طرف راست و از طرف چپ آن‌ها، به سراغشان می‌روم و بیشتر آن‌ها را شکرگزار نخواهی یافت!. (اعراف/۱۷) از پیش رو یعنی قبل از آخرت آگاهشان میسازم که نه بهشت و نه جهنّم و نه رستاخیزی در کار نیست؛ امّا درپشت سر آنان میگوید: «در دنیایشان به آنان فرمان میدهم که به جمع اموال بپردازند و دستور می‌دهم که در اموالشان، خویشاوندان را در نظر نگیرند و از آن حقّی را ندهند. به آنان فرمان می‌دهم که به برادرانشان انفاق نکنند و آنان را از فقر و تنگدستی میترسانم و امّا درباره ایمانشان میگوید: «درباره‌ی دینشان، اگر در گمراهی باشند آن را برای آنها زینت میدهم و اگر در راه هدایت باشند آنها را از این راه خارج میسازم». و درباره ویژگیهای آنان میگوید: «درباره‌ی شهوات و لذّتها، خداوند میفرماید: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۳۴۴
بحار الأنوار، ج۱۱، ص۱۵۳/ بحار الأنوار، ج۶۰، ص۲۴۳
۶
(سبأ/ ۲۰)

الباقر ( إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (لَمَّا أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ (بِغَدِیرِ خُمٍّ فَقَالَ (مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ کَانَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ حَاضِراً بِعَفَارِیتِهِ فَقَالَتْ لَهُ حَیْثُ قَالَ (مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ اللَّهِ مَا هَکَذَا قُلْتَ لَنَا لَقَدْ أَخْبَرْتَنَا أَنَّ هَذَا إِذَا مَضَی افْتَرَقَ أَصْحَابُهُ وَ هَذَا أَمْرٌ مُسْتَقَرٌّ کُلَّمَا أَرَادَ أَنْ یَذْهَبَ وَاحِدٌ بَدَرَ آخَرُ فَقَالَ افْتَرِقُوا فَإِنَّ أَصْحَابَهُ قَدْ وَعَدُونِی أَنْ لَا یُقِرُّوا لَهُ بِشَیْءٍ مِمَّا قَالَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

امام باقر ( وقتی رسول خدا (دست علی (را در روز غدیر خم در دست خود گرفت و گفت: «هرکس که من مولای او هستم، علی (مولای اوست». ابلیس که خداوند او را لعنت کند، به همراه شیاطین خود در آنجا حاضر بود. آن شیاطین هنگامی‌که رسول خدا (فرمود: «هرکس که من مولای او هستم، علی (مولای اوست»، به او گفتند: «به خداوند سوگند! تو به ما این‌طور نگفته بودی، تو به ما خبر داده بودی که این مرد (رسول خدا () اگر بمیرد، در میان اصحاب او تفرقه می‌افتد؛ امّا این سخن امروز او باعث استواری و ثبات می‌شود و هرگاه کسی بخواهد برود، [و امامی بمیرد] دیگری به‌جای او می‌آید». ابلیس گفت: «پراکنده شوید، چرا که اصحاب او به من وعده داده‌اند که به هیچ‌کدام از سخنانی که او (رسول خدا () گفته است، اقرار و اعتراف نخواهند کرد و این همان سخن خداوند عزّوجلّ است که فرموده است: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقًا مِّنَ المُؤْمِنِینَ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۳۴۶
بحار الأنوار، ج۳۷، ص۱۶۸/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص۴۶۳/ البرهان
بیشتر