آیه ۳۴ - سوره فصلت

آیه وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميمٌ [34]

هرگز نيكى و بدى يكسان نيست؛ بدى را با نيكى دفع كن، ناگاه [خواهى ديد] همان كس كه ميان تو و او دشمنى است، گويى دوستى گرم و صميمى است.

۱
(فصلت/ ۳۴)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- الحسنهًُْ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ السَّیِّئَهًُْ عَدَاوَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.

امام علی (علیه السلام)- حسنه‌ای که در این آیه آمده ولایت ما اهل بیت است و سیّئه عداوت و دشمنی با ما اهل بیت است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۶
بحارالأنوار، ج۲۴، ص۴۱
۲
(فصلت/ ۳۴)

الکاظم (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌فُضَیْلٍ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ فَقَالَ نَحْنُ الْحَسَنَهًُْ وَ بَنُو أُمَیَّهًَْ السَّیِّئَهًُْ.

امام کاظم (علیه السلام)- محمّدبن‌فضیل گوید: از امام کاظم (علیه السلام) در مورد آیه: وَ لا تَسْتَوِی الحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ پرسیدم. فرمود: «حسنه ما خانواده‌ایم و سیّئه بنی‌امیّه هستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۶
بحارالأنوار، ج۲۴، ص۴۷/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص۵۲۶/ البرهان
۳
(فصلت/ ۳۴)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِذَا لَقِیتُمْ إِخْوَانَکُمْ فَتَصَافَحُوا وَ أَظْهِرُوا لَهُمُ الْبَشَاشَهًَْ وَ الْبِشْرَ تَفَرَّقُوا وَ مَا عَلَیْکُمْ مِنَ الْأَوْزَارِ قَدْ ذَهَبَ وَ قَالَ (علیه السلام) صَافِحْ عَدُوَّکَ وَ إِنْ کَرِهَ فَإِنَّهُ مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ بِهِ عِبَادَهُ یَقُولُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.

امام علی (علیه السلام)- هنگامی‌که برادر [دینی] خود را دیدید و با هم دست دادید و خوشرویی کردید و بعد جدا می‌شوید، هر گناهی دارید رفته است و فرمود: «با دشمن خود هم دست بده؛ گرچه بد است. که خدا عزّوجلّ بدان امر کرده و می‌فرماید: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۶
بحارالأنوار، ج۷۳، ص۲۰/ نورالثقلین و البرهان؛ «اذا لقیتم... قد ذهب و قال» محذوف
۴
(فصلت/ ۳۴)

الرّسول (صلی الله علیه و آله)- وَفَدَ الْعَلَاءُ‌بْنُ‌الْحَضْرَمِیِّ عَلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ لِی أَهْلَ بَیْتٍ أُحْسِنُ إِلَیْهِمْ فَیُسِیئُونَ وَ أَصِلُهُمْ فَیَقْطَعُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- علاءبن‌حضرمی بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) وارد شد و عرض کرد: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) من خاندانی دارم که به آن‌ها احسان می‌کنم و در عوض به من بدی می‌کنند با آن‌ها صله می‌کنم و از من می‌برند»، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ* وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۶
بحارالأنوار، ج۶۸، ص۴۱۵/ نورالثقلین؛ «الا الذین... حظ عظیم» محذوف
۵
(فصلت/ ۳۴)

الصّادق (علیه السلام)- وَ لَا کَافَی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِسَیِّئَهًٍْ قَطُّ قَالَ اللَّهُ لَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهًَْ فَفَعَل.

امام صادق (علیه السلام)- و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هیچ‌گاه بدی را با بدی پاسخ نداد، خداوند متعال به او فرمود: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز چنین کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۶
مجموعهًْ ورام، ص۲، ص۱۴۸/ بحارالأنوار، ج۴۱، ص۱۳۰
۶
(فصلت/ ۳۴)

الصّادق (علیه السلام)- یَا حَفْصُ إِنَّ مَنْ صَبَرَ صَبَرَ قَلِیلًا وَ إِنَّ مَنْ جَزِعَ جَزِعَ قَلِیلًا ثُمَّ قَالَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوجَلَّ بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) فَأَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَقَالَ وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهًَْ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیم.

امام صادق (علیه السلام)- ای حفص! هر که صبر کند، اندکی صبر کرده، و هر کس بی‌تابی کند اندکی بی‌تابی نموده. سپس فرمود: حتما در تمام کارهایت صبر را پیشه خود ساز، زیرا خداوند محمّد (صلی الله علیه و آله) را مبعوث نمود و او را به صبر و مدارا امر کرد، و فرمود: و در برابر آنچه [دشمنان] می‌گویند شکیبا باش، و به طرزی شایسته از آنان دوری زین! و مرا با تکذیب‌کنندگان صاحب نعمت واگذار، و آن‌ها را کمی مهلت ده! (مزمل/۱۰) و خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۶
الکافی، ج۲، ص۸۸/ وسایل الشیعهًْ، ج۱۵، ص۲۶۱/ بحارالأنوار، ج۶۸، ص۶۰/ القمی، ج۱، ص۱۹۶/ مشکاهًْ الأنوار، ص۲۱/ نورالثقلین/ مشکاهًْ الأنوار، ص۲۵
۷
(فصلت/ ۳۴)

الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ قَالَ الْحَسَنَهًُْ التَّقِیَّهًُْ وَ السَّیِّئَهًُْ الْإِذَاعَهًُْ وَ قَوْلُهُ عَزَّوجَلَّ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ قَالَ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ التَّقِیَّهًُْ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ.

امام صادق (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) در تفسیر قول خدا و برابر نبودن خوبی و بدی فرمود: «خوبی تقیّه است و بدی فاش‌کردن، و درباره‌ی کلام خدا عزّوجلّ: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ فرمود: آنچه بهتر است، تقیّه می‌باشد. چون کسی که میان تو و او دشمنی است چون دوست مهربان تو می‌گردد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۸
الکافی، ج۲، ص۲۱۸/ وسایل الشیعهًْ، ج۱۶، ص۲۰۶/ المحاسن، ج۱، ص۲۵۷/ نورالثقلین/ البرهان/ الاختصاص، ص۲۵/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص۵۲۶
۸
(فصلت/ ۳۴)

الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُعَاوِیَهًَْ‌بْنِ‌عَمَّارٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ؟ قَالَ: الْحَسَنَهًُْ التَّقِیَّهًُْ وَ السَّیِّئَهًُْ الْإِذَاعَهًُْ. قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؟ قَالَ: الصَّمْتُ. ثُمَّ قَالَ: فَأَنْشَدْتُکَ بِاللَّهِ هَلْ تَعْرِفُ ذَلِکَ فِی نَفْسِکَ أَنَّکَ تَکُونُ مَعَ قَوْمٍ لَا یَعْرِفُونَ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنْ دِینِکَ وَ لَا تَکُونُ لَهُمْ وُدّاً وَ صَدِیقاً فَإِذَا عَرَفُوکَ وَ شَعَرُوکَ أَبْغَضُوکَ. قُلْتُ: صَدَقْتَ. قَالَ: فَقَالَ لِی: فَذَا مِنْ ذَاک.

امام صادق (علیه السلام)- معاویهًْ‌بن‌عمّار گوید: عرض کردم: «فدایت شوم! منظور از لا تَسْتَوِی الحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ چیست»؟ امام صادق (علیه السلام) فرمود: «[مراد از] نیکی، تقیّه (خودداری از اظهار عقیده و مذهب) و [مراد از] بدی، فاش‌کردن [عقیده] است». عرض کردم: «فدایت شوم! منظور از ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ چیست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «منظور خاموش‌بودن [در مقابل دیگران] است». آنگاه فرمود: «تو را به خداوند سوگند می‌دهم! آیا تاکنون برایت پیش آمده همنشین افرادی شده باشی که از اعتقادات تو باخبر نیستند و با آن‌ها دوستی و رفاقتی نداری، هنگامی‌که تو را شناخته و به اعتقاداتت پی‌برند با تو دشمنی کنند»؟ عرض کردم: «آری! درست می‌فرمایی». امام (علیه السلام) به من فرمود: «این از همان موارد است [که آیه دستور به خاموش‌بودن می‌دهد].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۸
فرات الکوفی، ص۳۸۵
۹
(فصلت/ ۳۴)

الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سُفْیَانَ‌بْنِ‌سَعِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ (علیه السلام) وَ کَانَ وَ اللَّهِ صَادِقاً کَمَا سُمِّیَ یَقُولُ: عَلَیْکَ بِالتَّقِیَّهًِْ فَإِنَّهَا سُنَّهًُْ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ (علیه السلام) إِلَی أَنْ قَالَ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ إِذَا أَرَادَ سَفَراً دَارَی بَعِیرَهُ وَ قَالَ (علیه السلام) أَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاهًِْ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِی بِإِقَامَهًِْ الْفَرَائِضِ وَ لَقَدْ أَدَّبَهُ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ بِالتَّقِیَّهًِْ فَقَالَ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا ... یَا سُفْیَانُ مَنِ اسْتَعْمَلَ التَّقِیَّهًَْ فِی دِینِ اللَّهِ فَقَدْ تَسَنَّمَ الذِّرْوَهًَْ الْعُلْیَا مِنَ الْقُرْآنِ وَ إِنَّ عِزَّ الْمُؤْمِنِ فِی حِفْظِ لِسَانِهِ وَ مَنْ لَمْ یَمْلِکْ لِسَانَهُ نَدِمَ.

امام صادق (علیه السلام)- سفیان‌بن‌سعید گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) به خدا همان‌طور که نامیده شده، صادق است می‌فرمود: «ای سفیان! بر تو باد به تقیّه که روش ابراهیم خلیل (علیه السلام) است تا اینکه فرمود: رسول خدا فرمود: پروردگارم به من به مدارا و سازش با مردم فرمان داده چنانچه به انجام واجبات فرمان داده است. و البته که خدای عزّوجلّ او را به تقیّه پرورش داده است. و فرمود: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ* وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا. ای سفیان! هرکه تقیّه را در دین خدا به کار ببندد به کنگره‌ی بلندتر عزّت نشسته است، و به‌راستی عزّت مؤمن در حفظ زبان اوست، و هرکه اختیار زبانش را ندارد پشیمان می‌شود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۸
وسایل الشیعهًْ، ج۱۶، ص۲۰۸/ بحارالأنوار، ج۱۳، ص۱۳۵ و بحارالأنوار، ج۷۲، ص۳۹۶؛ «بتفاوت»/ معانی الأخبار، ص۳۸۵؛ «و ما یلقاها... لسانه ندم» محذوف
۱۰
(فصلت/ ۳۴)

الصّادق (علیه السلام)- نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أُمِرْتُ بِالتَّقِیَّهًِْ فَسَارَّ بِهَا عَشْراً حَتَّی أُمِرَ أَنْ یَصْدَعَ بِمَا أُمِرَ وَ أُمِرَ بِهَا عَلِیٌّ (علیه السلام) فَسَارَّ بِهَا حَتَّی أُمِرَ أَنْ یَصْدَعَ بِهَا ثُمَّ أَمَرَ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَسَارُّوا بِهَا فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا سَقَطَتِ التَّقِیَّهًُْ وَ جَرَّدَ السَّیْفَ وَ لَمْ یَأْخُذْ مِنَ النَّاسِ وَ لَمْ یُعْطِهِمْ إِلَّا بِالسَّیْفِ.

امام صادق (علیه السلام)- زمانی‌که آیه: ادْفَعْ بِالتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الذِی بَینَکَ و بَینَهُ عَدَاوةٌ کَأَنَّهُ ولی حَمِیمٌ نازل شد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به من دستور داده شده است، تقیّه در پیش گیرم». آن حضرت مدّت ده سال به دعوت پنهانی ادامه داد تا اینکه به او دستور داده شد که دعوتش را علنی کند. به حضرت علی (علیه السلام) نیز چنین دستوری داده شده بود. او نیز تا زمانی‌که فرمان علنی‌شدن دعوت داده نشده بود، به‌صورت پنهانی به دعوت می‌پرداخت. اهل بیت (علیهم السلام) همدیگر را به تقیّه سفارش می‌کردند در نتیجه آن‌ها دعوتشان را به‌صورت پنهانی ادامه می‌دادند. امّا زمانی‌که قائم آل محمّد (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور کند، تقیّه کنار گذاشته و شمشیرها برافراشته خواهد شد و فقط با زبان شمشیر با مردمان سخن گفته خواهد شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۳۸
بحارالأنوار، ج۲۴، ص۴۷/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص۵۲۶/ البرهان؛ «ادفع بالتی» محذوف و «فساد» بدل «فسار»
۱۱
(فصلت/ ۳۴)

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- ثُمَّ أَدَّبَ اللَّهُ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ وَ لَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ قَالَ: ادْفَعْ سَیِّئَهًَْ مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ بِحَسَنَتِکَ حَتَّی یَکُونَ الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ ثُمَّ قَالَ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( سپس خداوند، پیامبرش (صلی الله علیه و آله) را تربیت نموده و خطاب به او می‌فرماید: ولا تَسْتَوی الحَسَنَةُ ولا السَّیئَةُ ادْفَعْ بِالتِی هِی أَحْسَنُ یعنی بدی کسی را که به تو بدی کرده است، به‌وسیله‌ی نیکی کردنت از خودت دور کن تا کسی که بین تو و او دشمنی وجود دارد، به دوست صمیمی تو تبدیل شود. خداوند در ادامه می‌فرماید: و مَا یلقَّاهَا إِلا الذِینَ صَبَرُوا و مَا یلقَّاهَا إِلا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۵۴۰
القمی، ج۲، ص۲۶۶/ البرهان/ نورالثقلین
بیشتر