آیه الْأَخِلاَّءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقينَ [67]
دوستان در آن روز دشمن يكديگرند، مگر پرهيزگاران.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ أَبُو بَصِیرٍ ... فَلَمَّا أَخَذَ مَجْلِسَهُ قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) ... یَا أَبَا مُحَمَّدٍ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ بِهَذَا غَیْرَکُمْ.
امام صادق (علیه السلام)- سلیمان نقل کرده است: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که ابوبصیر وارد شد ... امام صادق (علیه السلام) به او فرمود: ... ای ابومحمّد! منظور از آیه: الأَخِلاء یومَئِذٍ بَعْضُهُمْ لبَعْضٍ عَدُو إِلا المُتَّقِینَ شما هستید. به خدا با این جز شما را اراده نکرده است.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ الْمُتَوَاخِیَیْنِ فِی اللَّهِ لَیَکُونُ أَحَدُهُمَا فِی الْجَنَّهًِْ فَوْقَ الْآخَرِ بِدَرَجَهًٍْ فَیَقُولُ یَا رَبِّ إِنَّ صَاحِبِی قَدْ کَانَ یَأْمُرُنِی بِطَاعَتِکَ وَ یُثَبِّطُنِی عَنْ مَعْصِیَتِکَ وَ یُرَغِّبُنِی فِیمَا عِنْدَکَ فَاجْمَعْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ فِی هَذِهِ الدَّرَجَهًِْ فَیَجْمَعُ اللَّهُ بَیْنَهُمَا وَ إِنَّ الْمُنَافِقَیْنِ لَیَکُونُ أَحَدُهُمَا أَسْفَلَ مِنْ صَاحِبِهِ بِدَرْکٍ فِی النَّارِ فَیَقُولُ یَا رَبِّ إِنَّ فُلَاناً کَانَ یَأْمُرُنِی بِمَعْصِیَتِکَ وَ یُثَبِّطُنِی عَنْ طَاعَتِکَ وَ یُزَهِّدُنِی فِیمَا عِنْدَکَ وَ لَا یُحَذِّرُنِی لِقَاءَکَ فَاجْمَعْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ فِی هَذَا الدَّرْکِ فَیَجْمَعُ اللَّهُ بَیْنَهُمَا وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًْ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ.
امام باقر (علیه السلام)- جابر گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: دو مؤمنی که در راه خدا با یکدیگر برادر شدند، همین که یکی‌شان در بهشت درجه‌ای از دیگری بالاتر می‌رود، می‌گوید: «پروردگارا! او برادر و دوست من بود، مرا به طاعت تو فرمان می‌داد، مرا از معصیت تو باز می‌داشت و نسبت به پاداش‌هایت، ترغیب و تشویقم می‌نمود. (این سخنان را آن کسی که بالاتر قرار گرفته می‌گوید) [پروردگارا]! او را نیز در همین درجه در کنار من قرار بده». خداوند متعال تقاضایش را پذیرفته هر دو را در یکجا قرار می‌دهد. امّا دو منافق همین که یکی در درجه‌ی پایین‌تری از جهنّم قرار می‌گیرد، می‌گوید: «پروردگارا! فلانی مرا فرمان به معصیتت می‌داد و از اطاعت تو مرا باز می‌داشت، نسبت به اجرهایت مرا بی‌میل می‌کرد و هرگز مرا از دید تو نمی‌هراساند، [حال که چنین است] پس من و او را در این درجه پایین، یکجا قرار بده. خداوند متعال این دو را نیز در یک محل قرار می‌دهد. آنگاه حضرت، این آیه‌ی کریمه را تلاوت فرمود: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا المُتَّقِینَ.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنِ الْحَارِث عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ فِی خَلِیلَیْنِ مُؤْمِنَیْنِ وَ خَلِیلَیْنِ کَافِرَیْنِ وَ مُؤْمِنٍ غَنِیٍّ وَ مُؤْمِنٍ فَقِیرٍ وَ کَافِرٍ غَنِیٍّ وَ کَافِرٍ فَقِیرٍ فَأَمَّا الْخَلِیلَانِ الْمُؤْمِنَانِ فَتَخَالَّا حَیَاتَهُمَا فِی طَاعَهًِْ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ تَبَاذَلَا وَ تَوَادَّا عَلَیْهَا فَمَاتَ أَحَدُهُمَا قَبْلَ صَاحِبِهِ فَأَرَاهُ اللَّهُ مَنْزِلَهُ فِی الْجَنَّهًِْ یَشْفَعُ لِصَاحِبِهِ فَقَالَ یَا رَبِّ خَلِیلِی فُلَانٌ کَانَ یَأْمُرُنِی بِطَاعَتِکَ وَ یُعِینُنِی عَلَیْهَا وَ یَنْهَانِی عَنْ مَعْصِیَتِکَ فَثَبِّتْهُ عَلَی مَا ثَبَّتَّنِی عَلَیْهِ مِنَ الْهُدَی حَتَّی تُرِیَهُ مَا أَرَیْتَنِی فَیَسْتَجِیبُ اللَّهُ لَهُ حَتَّی یَلْتَقِیَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیَقُولُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا لِصَاحِبِهِ جَزَاکَ اللَّهُ مِنْ خَلِیلٍ خَیْراً کُنْتَ تَأْمُرُنِی بِطَاعَهًِْ اللَّهِ وَ تَنْهَانِی عَنْ مَعْصِیَهًِْ اللَّهِ وَ أَمَّا الْکَافِرَانِ فَتَخَالَّا بِمَعْصِیَهًِْ اللَّهِ وَ تَبَاذَلَا عَلَیْهَا وَ تَوَادَّا عَلَیْهَا فَمَاتَ أَحَدُهُمَا قَبْلَ صَاحِبِهِ فَأَرَاهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَنْزِلَهُ فِی النَّارِ فَقَالَ یَا رَبِّ فُلَانٌ خَلِیلِی کَانَ یَأْمُرُنِی بِمَعْصِیَتِکَ وَ یَنْهَانِی عَنْ طَاعَتِکَ فَثَبِّتْهُ عَلَی مَا ثَبَّتَّنِی عَلَیْهِ مِنَ الْمَعَاصِی حَتَّی تُرِیَهُ مَا أَرَیْتَنِی مِنَ الْعَذَابِ فَیَلْتَقِیَانِ عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ یَقُولُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا لِصَاحِبِهِ جَزَاکَ اللَّهُ مِنْ خَلِیلٍ شَرّاً کُنْتَ تَأْمُرُنِی بِمَعْصِیَهًِْ اللَّهِ وَ تَنْهَانِی عَنْ طَاعَهًِْ اللَّهِ قَالَ ثُمَّ قَرَأَ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ.
امام علی (علیه السلام)- حارث از امام علی (علیه السلام) نقل کرده است که درباره‌ی دو نفر مؤمن که با یکدیگر دوست هستند و دو نفر کافر که با یکدیگر پیوند دوستی دارند و همچنین مؤمن نیازمند و کافر ثروتمند و کافر فقیر فرمود: «دو نفر مؤمن که با یکدیگر دوست هستند، در زمان حیاتشان براساس اطاعت از پروردگار با یکدیگر دوست بوده‌اند و در این راه بذل و بخشش کرده و همدیگر را دوست داشته‌اند. هرگاه یکی از آن‌ها قبل از دیگری از دنیا برود، خداوند جایگاهش در بهشت را به او نشان می‌دهد و او برای دوستش شفاعت می‌کند و می‌گوید: «خدایا! فلان دوستم مرا به اطاعت از تو فرا می‌خواند و در این کار به من کمک و از نافرمانی نسبت به تو نهی می‌کرد. پس او را بر هدایتی که مرا بر آن ثابت گرداندی، استوار کن تا آنچه را به من نشان دادی به او هم بنمایانی». خداوند به او پاسخ مثبت خواهد داد تا آن دو در محضر پروردگار با یکدیگر دیدار کنند. دراین‌هنگام آن‌ها با یکدیگر خواهند گفت: «خداوند به تو پاداش نیک بدهد. تو دوست خوبی برای من بودی! مرا به اطاعت از پروردگار و پرهیز از نافرمانی نسبت به او می‌خواندی». امّا دو نفر کافر که براساس نافرمانی با یکدیگر دوست هستند و در این راه به یکدیگر کمک می‌کردند و دوستی‌شان بر این اساس بوده است، هرگاه یکی از آن‌ها قبل از دیگری از دنیا برود، خداوند جایگاهش در آتش را به او نشان خواهد داد. در نتیجه آن شخص می‌گوید: «خدایا! فلان دوستم مرا به نافرمانی نسبت به تو و عدم اجرای اوامرت فرا می‌خواند. پس همان‌طور که او مرا بر گناهان، استوار گرداند، او را همانند من بر انجام گناهان استوار گردان تا عذابی را که به من نمایاندی به او هم نشان بدهی»! آن‌ها در روز قیامت با یکدیگر دیدار می‌کنند و هرکدام از آن‌ها به دیگری می‌گوید: «خداوند تو را به اشدّ مجازات برساند. تو مرا به نافرمانی از خداوند فرا می‌خواندی و از اطاعت از اوامرش باز می‌داشتی»! امام سپس این آیه را خواند: الأَخِلاء یومَئِذٍ بَعْضُهُمْ لبَعْضٍ عَدُو إِلا المُتَّقِینَ».
الصّادق (علیه السلام)- الْمُحِبُّ فِی اللَّهِ مُحِبُّ اللَّهِ وَ الْمَحْبُوبُ فِی اللَّهِ حَبِیبُ اللَّهِ لِأَنَّهُمَا لَا یَتَحَابَّانِ إِلَّا فِی اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ فَمَنْ أَحَبَّ عَبْداً فِی اللَّهِ فَإِنَّمَا أَحَبَّ اللَّهَ وَ لَا یُحِبُّ اللَّهَ تَعَالَی إِلَّا مَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَفْضَلُ النَّاسِ بَعْدَ النَّبِیِّینَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ الْمُحِبُّونَ لِلَّهِ الْمُتَحَابُّونَ فِیهِ وَ کُلُّ حُبٍّ مَعْلُولٌ یُورِثُ بُعْداً فِیهِ عَدَاوَهًٌْ إِلَّا هَذَیْنِ وَ هُمَا مِنْ عَیْنٍ وَاحِدَهًٍْ یَزِیدَانِ أَبَداً وَ لَا یَنْقُصَانِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ لِأَنَّ أَصْلَ الْحُبِّ التَّبَرِّی عَنْ سِوَی الْمَحْبُوبِ.
امام صادق (علیه السلام)- کسی که در راه خدا دوستی می‌کند دوست خدا هم می‌باشد و کسی که برای خدا مورد محبّت قرار می‌گیرد محبوب خدا هم می‌باشد، زیرا آن‌ها برای خداوند همدیگر را دوست می‌دارند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آدمی با کسی که مورد محبّت او هست می‌باشد هرکس بنده‌ای را برای خدا دوست بدارد خداوند را دوست داشته است، و کسی که خدا را دوست بدارد خداوند او را دوست می‌دارد». رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بهترین مردم بعد از پیامبران کسانی هستند که خداوند را دوست می‌دارند و برای او دیگران را هم دوست خود می‌گیرند، هر محبّتی غیر از خدا علّت‌های دیگری دارد که موجب دوری می‌شود مگر این دو محبّت. محبّت خدا و محبّت افراد برای خدا همواره موجب سود و زیادتی فضل می‌گردد و در آن هرگز نقصانی پدید نمی‌آید، خداوند متعال فرموده است: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ زیرا محبّت تبرّی از غیر محبوب می‌باشد».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- یَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَلْیَکُنْ جُلَسَاؤُکَ الْأَبْرَارَ وَ إِخْوَانُکَ الْأَتْقِیَاءَ وَ الزُّهَّادَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ فِی کِتَابِهِ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اعْلَمْ أَنَّهُمْ یَرَوْنَ الْمَعْرُوفَ مُنْکَراً وَ الْمُنْکَرَ مَعْرُوفاً فَفِی ذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَلَا یَکُونُ فِیهِمُ الشَّاهِدُ بِالْحَقِّ وَ لَا الْقَوَّامُونَ بِالْقِسْط.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ای پسر مسعود! باید همنشینانت نیکان، برادرانت پرهیزکاران و پارسایان باشند به جهت اینکه خدای تعالی در کتابش فرموده است: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ. ای پسر مسعود! بدان‌که ایشان معروف را منکر و منکر را معروف می‌بینند پس دراین‌صورت خداوند بر دل‌هایشان مهر می‌نهد لذا در میان ایشان گواه دهنده‌ی به حق و به‌پا دارنده‌ی عدل نمی‌باشد.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ یَعْنِی الْأَصْدِقَاءَ یُعَادِی بَعْضَهُمْ بَعْضاً.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ یعنی دوستان دنیوی در آن روز با یکدیگر دشمن می‌شوند.
الصّادق (علیه السلام)- أَلَا کُلُّ خَلَّهًٍْ کَانَتْ فِی الدُّنْیَا فِی غَیْرِ اللَّهِ فَإِنَّهَا تَصِیرُ عَدَاوَهًًْ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام)- در روز قیامت همه‌ی دوستی‌ها، جز دوستی با خداوند به دشمنی تبدیل خواهد شد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ لِلظَّالِمِ غَداً بِکَفِّهِ عَضَّهًٌْ وَ الرَّحِیلُ وَشِیکٌ وَ لِلْأَخِلَّاءِ نَدَامَهًٌْ إِلَّا الْمُتَّقِینَ.
امام علی (علیه السلام)- فردای روز قیامت ظالم دست خود را گاز می‌گیرد، روز کوچ‌کردن نزدیک می‌باشد، دوستان روز قیامت از دوستی خود پشیمان خواهند شد جز پرهیزکاران.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَسَادُ الْأَخْلَاقِ بِمُعَاشَرَهًِْ السُّفَهَاءِ وَ صَلَاحُ الْأَخْلَاقِ بِمُنَافَسَهًِْ الْعُقَلَاءِ وَ الْخَلْقُ أَشْکَالٌ فَکُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ وَ النَّاسُ إِخْوَانٌ فَمَنْ کَانَتْ إِخْوَتُهُ فِی غَیْرِ ذَاتِ اللَّهِ فَإِنَّهَا تَحُوزُ عَدَاوَهًًْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ.
امام علی (علیه السلام)- فساد اخلاق به‌واسطه‌ی همنشینی با نادانان به وجود می‌آید و اخلاق خوب به‌وسیله‌ی هم‌صحبتی با عقلا. اخلاق عبارت است از شکل‌ها، هر کس طبق روش (و خلق و خوی) خود عمل می‌کند. (اسراء/۸۴) مردم برادر یکدیگرند، هرکس برادر در غیر راه خدا بگیرد موجب عداوت و دشمنی می‌شود و این فرموده‌ی خداست: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمتَّقِین.
الصّادق (علیه السلام)- ثَلَاثَهًُْ أَشْیَاءَ فِی کُلِّ زَمَانٍ عَزِیزَهًٌْ الْأَخُ فِی اللَّهِ وَ الزَّوْجَهًُْ الصَّالِحَهًُْ الْأَلِیفَهًُْ فِی دِینِ اللَّهِ وَ الْوَلَدُ الرَّشِیدُ وَ مَنْ أَصَابَ أَحَدَ الثَّلَاثَهًِْ فَقَدْ أَصَابَ خَیْرَ الدَّارَیْنِ وَ الْحَظَّ الْأَوْفَرَ مِنَ الدُّنْیَا وَ احْذَرْ أَنْ تُوَاخِیَ مَنْ أَرَادَکَ لِطَمَعٍ أَوْ خَوْفٍ أَوْ مَیْلٍ أَوْ لِلْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ اطْلُبْ مُوَاخَاهًَْ الْأَتْقِیَاءِ وَ لَوْ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ إِنْ أَفْنَیْتَ عُمُرَکَ فِی طَلَبِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أَفْضَلَ مِنْهُمْ بَعْدَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْلِیَاءِ وَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی الْعَبْدِ بِمِثْلِ مَا أَنْعَمَ بِهِ مِنَ التَّوْفِیقِ بِصُحْبَتِهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ.
امام صادق (علیه السلام)- سه چیز در هر زمانی کمیاب‌اند: برادر در راه خدا، همسر خوب و مهربان در راه خدا، و فرزند رشید خردمند؛ هرکس به یکی از این سه تا رسد به خیر دو دنیا رسیده و به بهره‌ی کامل از دنیا رسیده، و حذر کن! از کسی که برای طمع یار تو می‌شود، یا از ترس، یا رغبت، یا برای خوردن و آشامیدن. و برادری پرهیزکاران را اگرچه در ظلمات زمین باشد، بجو. و عمرت را در آن به سر برسان که خدای عزّوجلّ در روی زمین بهتر از آنان پس از پیغمبران و اولیاء نیافریده است. و خدای عزّوجلّ نعمتی به بنده‌ی خود مانند توفیق هم‌صحبتی آنان نداده است. خدای عزّوجلّ فرموده است: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا المُتَّقِینَ.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- أَفْضَلُ النَّاسِ بَعْدَ النَّبِیِّینَ (علیهم السلام) فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ الْمُحِبُّونَ لِلَّهِ الْمُتَحَابُّونَ فِیهِ وَ کُلُّ حُبٍّ مَعْلُولٌ یُورِثُ بُعْداً فِیهِ عَدَاوَهًٌْ إِلَّا هَذَیْنِ وَ هُمَا مِنْ عَیْنٍ وَاحِدَهًٍْ یَزِیدَانِ أَبَداً وَ لَا یَنْقُصَانِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ لِأَنَّ أَصْلَ الْحُبِّ التَّبَرُّؤُ عَنْ سِوَی الْمَحْبُوبِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- بهترین مردم بعد از پیامبران کسانی هستند که خداوند را دوست می‌دارند و برای او دیگران را هم دوست خود می‌گیرند، هر محبّتی غیر از خدا علّت‌های دیگری دارد که موجب دوری می‌شود مگر این دو محبّت. محبّت خدا و محبّت افراد برای خدا همواره موجب سود و زیادتی فضل می‌گردد و در آن هرگز نقصانی پدید نمی‌آید، خداوند متعال فرموده است: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا المُتَّقِینَ زیرا محبّت تبرّی (بیزاری جستن) از غیر محبوب می‌باشد.