آیه أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً ذالِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ [3]
آيا هنگامى‌كه مُرديم و خاك شديم [دوباره به زندگى باز مى‌گرديم]؟! اين بازگشتى است بعيد!
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- نَزَلَتْ فِی أُبَیِّ‌بْنِ‌خَلَفٍ قَالَ لِأَبِی‌جَهْلٍ تَعَالَ إِلَیَّ لِأُعْجِبَکَ مِنْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ أَخَذَ عَظْماً فَفَتَّهُ ثُمَّ قَالَ یَزْعُمُ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) أَنَّ هَذَا یُحْیَا فَقَالَ اللَّهُ بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِ لَمَّا جاءَهُمْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- این آیه در مورد ابیّ‌بن‌خلف نازل شد که به ابوجهل گفت: «به نزد من بیا تا تو را درباره‌ی محمّد (صلی الله علیه و آله) به تعجّب وادارم»! سپس استخوانی را گرفت و آن را ریز کرد و سپس گفت: «محمّد (صلی الله علیه و آله) می‌پندارد که این استخوان زنده می‌شود»! پس خدای متعال فرمود: بَل کَذَّبُوا بِالحَقِّ لمَّا جَاءهُمْ.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا احْتِجَاجُهُ عَلَی الْمُلْحِدِینَ فِی دِینِهِ وَ کِتَابِهِ وَ رُسُلِهِ فَإِنَّ الْمُلْحِدِینَ أَقَرُّوا بِالْمَوْتِ وَ لَمْ یُقِرُّوا بِالْخَالِقِ فَأَقَرُّوا بِأَنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا ثُمَّ کَانُوا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ إِلَی قَوْلِهِ بَعِید.
امام علی (علیه السلام)- امّا احتجاج خدا علیه ملحدان در دین و کتاب و رسولان اوست. زیرا ملحدان به مرگ اقرار کردند امّا به خالق اقرار نکردند؛ در آن هنگام اقرار کردند به اینکه نبودند و سپس هستی پیدا کردند. خداوند متعال فرمود: ق وَ الْقُرْءَانِ الْمَجِیدِ* بَلْ عجَبُواْ أَن جَاءَهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا شَی‌ْءٌ عجَیبٌ* أَ ءِذَا مِتْنَا وَ کُنَّا تُرَابًا ذَالِکَ رَجْعُ بَعِید.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی الدَّهْرِیَّهًِْ‌الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّ الدَّهْرَ لَمْ یَزَلْ أَبَداً عَلَی حَالٍ وَاحِدَهًٍْ وَ أَنَّهُ مَا مِنْ خَالِقٍ وَ لَا مُدَبِّرٍ وَ لَا صَانِعٍ وَ لَا بَعْثٍ وَ لَا نُشُورٍ قَالَ تَعَالَی حِکَایَهًًْ لِقَوْلِهِمْ وَ قالُواما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ. وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیداً قُلْ کُونُوا حِجارَةً أَوْ حَدِیداً أَوْ خَلْقاً مِمَّا یَکْبُرُ فِی صُدُورِکُمْفَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنا قُلِ الَّذِی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ مِثْلُ هَذَا فِی الْقُرْآنِ کَثِیرٌ وَ ذَلِکَ رَدٌّ عَلَی مَنْ کَانَ فِی حَیَاهًِْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ هَذِهِ الْمَقَالَهًَْ مِمَّنْ أَظْهَرَ لَهُ الْإِیمَانَ وَ أَبْطَنَ الْکُفْرَ وَ الشِّرْکَ وَ بَقُوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ کَانُوا سَبَبَ هَلَاکِ الْأُمَّهًِْ فَرَدَّ اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلِهِ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ إِلَی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ: لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً ثُمَّ ضَرَبَ لِلْبَعْثِ وَ النُّشُورِ مَثَلًا. فَقَالَ تَعَالَی: وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی وَ مَا جَرَی ذَلِکَ ... قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ فِی سُورَهًِْ‌ق رَدّاً عَلَی مَنْ قَالَ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً ذلِکَ رَجْعٌ بَعِیدقَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُم.
امام علی (علیه السلام)- امّا ردّ بر دهریّون که تصوّر می‌کنند روزگار همیشه در یک حال است و هیچ خالق و مدبّر و صانع و بعث و حیات پس از مرگی وجود ندارد، خداوند متعال کلام آن‌ها را این‌گونه بیان می‌کند: ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ؛ آن‌ها گفتند: چیزی جز همین زندگی دنیا در کار نیست؛ گروهی از ما می‌میرد و گروهی جای آن‌ها را می‌گیرند و جز طبیعت و روزگار ما را هلاک نمی‌کند، آن‌ها به این سخن که می‌گویند، یقین ندارند، (جاثیه/۲۴) و گفتند: آیا هنگامی‌که ما استخوان‌های پوسیده و پراکنده‌ای شدیم دگر بار آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت؟ بگو شما سنگ و آهن باشید یا هر مخلوقی که در نظر شما از این هم سخت‌تر است [باز خدا قادر است شما را به زندگی مجدّد بازگرداند] آن‌ها به‌زودی می‌گویند: چه کسی ما را باز می‌گرداند؟ بگو همان کسی‌که روز نخست شما را آفرید، (اسراء/۵۱ -۴۹) که امثال آن در قرآن فراوان است. و این ردّ بر سخن کسی است که در زمان حیات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این سخن را می‌گفت و کفر و شرک خود را در درون مخفی کرده و ادّعای ایمان می‌کرد که پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) باقی مانده و سبب هلاکت امّت شدند، خداوند متعال با این سخن در مقابل او دلیل می‌آورد: ای مردم اگر در رستاخیز شک دارید [به این نکته توجّه کنید که] ما شما را از خاک آفریدیم سپس از نطفه (حج/۵) ... سپس برای مبعوث شدن و زندگی پس از مرگ مثالی آورده و می‌فرماید: وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً؛ زمین را [در فصل زمستان] خشک و مرده می‌بینی ... (حج/۵) مانند این در قرآن آمده است و خداوند سبحان در سوره ق در ردّ بر این افراد چنین می‌فرماید: أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً ذلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ ... وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ. این آیه و امثال آن رد بر دهریّون و ملاحده است که انکار مبعوث‌شدن و حیات پس از مرگ را می‌کنند.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ، جَوَابٌ لِقَوْلِهِمْ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً ذلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ فَقَالَ اللَّهُ کَمَا أَنَ الْمَاءَ إِذَا أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَیَخْرُجُ النَّبَاتُ کَذَلِکَ أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ مِنَ الْأَرْضِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- رِزْقًا للعِبَادِ و أَحْیَیْنَا بِهِ بَلدَةً مَّیْتًا کَذَلکَ الخُرُوجُ؛ [این پاسخی است] برای سخن کافران که گفتند: أَئِذَا مِتْنَا و کُنَّا تُرَابًا ذَلکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ یعنی خداوند می‌فرماید: «همان‌گونه که آب را از آسمان نازل کرده و با آن از زمین گیاه می‌رویانیم، به همین شکل از زمین بیرون آورده می‌شوید».