آیه ۵ - سوره حج

امام علی ( امّا پاسخ به [سخن و اعتقادِ] دهریّون که گمان می‌کنند روزگار پیوسته بر یک حالت بوده و خواهد بود و هیچ آفریننده، تدبیرکننده و سازنده‌ای ندارد و برانگیخته‌شدن و زنده‌شدنی پس از مرگ نخواهد بود؛ خداوند متعال در مقام نقل سخن [و اعتقادِ] آنان فرموده است: آن‌ها گفتند: «چیزی جز همین زندگی دنیای ما در کار نیست، گروهی از ما می‌میرند و گروهی جای آن‌ها را می‌گیرند و جز طبیعت و روزگار ما را هلاک نمی‌کند!» آنان به این سخن که می‌گویند علمی ندارند. (جاثیه/۲۴) و گفتند: «آیا هنگامی که ما، استخوان‌های پوسیده و پراکنده‌ای شدیم، دگر بار آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت؟!». بگو: «شما سنگ باشید یا آهن، یا هر مخلوقی که در نظر شما، از آن هم سخت‌تر است [و از حیات و زندگی دورتر می‌باشد، باز خدا قادر است شما را به زندگی مجدد بازگرداند]. آن‌ها به‌زودی می‌گویند: «چه کسی ما را بازمی‌گرداند؟!» بگو: «همان کسی که نخستین بار شما را آفرید.» (اسراء/۵۱۴۹) و مانند این آیات در قرآن فراوان است و همگی ردّ [عقیده‌ی] کسانی است که در زمان رسول خدا (این اعتقاد را داشتند، همان کسانی‌که در مقابل پیامبر (ابراز ایمان می‌کردند و کفر و شرکِ خویش را نهان می‌داشتند. (یعنی منافقان) و بعد از [رحلتِ] رسول خدا (زنده بودند و باعث گمراهی امّت اسلامی شدند؛ خداوند نیز عقیده‌ی آنان را پاسخ داده و فرمود: یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ... لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً؛ آنگاه برای برانگیخته‌شدن و زنده‌شدن پس از مرگ، مثالی زده و فرمود: وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ و دیگر آیاتی که همین پیام را بیان می‌کند.

امام صادق ( عبدالغفّار جازیّ نقل می‌کند: امام صادق (فرمود: «خداوند مؤمن را از سِرشت بهشتی آفرید و دشمن اهل‌بیت (را از سرشت دوزخی». و [همچنین] فرمود: «هرگاه خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد جان و تنش را پاک سازد، از این‌رو هرگاه کار خیری را بشنود آن‌را نیک داند و چون کار زشتی را بشنود آن‌را ناپسند داند». همچنین شنیدم که می‌فرمود: «سرشت‌ها سه‌گونه‌اند: سرشت پیامبران (که مؤمن نیز از همان سرشت است، جز اینکه پیامبران (از خالص و برگزیده‌ی آن سرشتند و [در این آفرینش] اصل می‌باشند و [بر دیگران] برتری دارند و مؤمنان فرع و شعبه‌ای از گِل چسبنده. (صافات/۱۱) هستند؛ از این‌رو خداوند میان پیامبران (و پیروانشان جدایی نمی‌اندازد». همچنین فرمود: «سرشت دشمن اهل‌بیت (از گِلی بد بوی. (حجر/۲۶) است؛ اما [سرشتِ] مستضعفان (فرودستان و عوام جامعه) از خاک است؛ مؤمن از ایمانش بازنگردد و دشمن اهل‌بیت (از دشمنی‌اش؛ و عاقبت مستضعفان [در روز قیامت] وابسته به خواست و اراده‌ی خداوند است».

ابن‌عبّاس ( ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ یعنی همچون تکّه‌ای از گوشت جویده شده؛ چراکه «مُضغه» به معنای تکه‌ای از گوشت است که جویده شده باشد؛ مُخلّقةٍ وَ غَیْرِ مُخلّقةٍ یعنی آفرینشی کامل یا غیر کامل.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُون (معارج/۳۹) [یعنی آن‌ها را] از «نطفه» و سپس از «علقه» [آفریده‌ایم].

امام باقر ( سلّام‌بن‌مستنیر گوید: «از امام باقر (درباره‌ی این سخن خداوند عزّوجلّ [که فرموده است]: مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ پرسیدم». حضرت فرمود: «منظور از مخلّقه همان نسلی هستند که خداوند آنان را در صُلب آدم (آفرید و از آنان پیمان (بر توحید و...) گرفت؛ سپس آنان را در صلبهای مردان و رحِم‌های زنان روان ساخت و آن‌ها همانهایی هستند که به دنیا می‌آیند تا درباره‌ی آن پیمان، مورد پرسش قرار گیرند. امّا منظور از وَغَیْرِ مُخَلَّقَة همان کسانی هستند که چون خداوند، عالَم ذرّ را آفرید و از آنان پیمان گرفت، اینان را در صلب آدم (نیافرید؛ آن‌ها نطفههایی هستند که بیرون از رحم ریخته می‌شوند و [همچنین] جنین‌هایی که قبل از دمیده‌شدن روح، سقط می‌گردند و زندگی و زیستن، نصیب آنان نمی‌شود.

امام باقر ( لِنُبَیِّنَ لَکُم [یعنی ما این مراحلِ آفرینش را بیان می‌کنیم تا برایتان روشن سازیم] شما در رحِم‌ها این‌چنین بوده‌اید، وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ [جنینی را که بخواهیم زنده به دنیا بیاید تا مدتی معیّن در رحم مستقر می‌کنیم] پس چنین جنینی، سقط نخواهد شد.

امام باقر ( عبدالرّحمن‌بن‌سیابه از کسی که از امام باقر (برایش روایت کرده نقل می‌کند که گفت: «از امام باقر (پرسیدم: بیشترین زمانی که نوزاد در شکم مادرش می‌ماند چقدر است، چراکه [برخی از] مردم معتقدند امکان دارد نوزاد سال‌ها در شکم مادرش باقی بماند»؟! حضرت فرمود: «پندار باطلی دارند؛ نهایت مدّت بارداری نُه ماه است که لحظه‌ای بیشتر نخواهد شد و اگر نوزاد ساعتی بیشتر بماند مادرش را قبل از بیرون آمدن، خواهد کشت».

امام علی ( مردی نزد امیرالمؤمنین (آمد... حضرت فرمود: ...از پیامبر خدا (شنیدم که می‌فرمود: «خداوند، آفریدگان را سه گروه آفریده و ایشان را در سه درجه و مقام جایگزین نموده است؛ و این همان سخن خداوند است [که فرمود:] [نخست] سعادتمندان و خجستگان [هستند] چه سعادتمندان و خجستگانی! * گروه دیگر شقاوتمندان و شومانند، چه شقاوتمندان و شومانی! * و [سومین گروه] پیشگامانِ پیشگامند* آن‌ها مقرّبانند. (واقعه/۱۱ ۸) ... امّا سابقون عبارتند از انبیاء، چه آن‌ها که رسول هم هستند و چه غیر رسولان، که خداوند در آن‌ها پنج روح قرار داده: روحالقدس و روحالایمان و روحالقوهًْ و روحالشهوهًْ و روحالبدن. رسولان با روحالقدس به مقام پیامبری مبعوث شده‌اند، با روحالایمان خدا را پرستش میکنند و شریکی برایش قرار نمیدهند، و با روحالقوهًْ به پیکار دشمنان و امور زندگی خود می‌پردازند، و با روحالشهوهًْ از غذاهای لذیذ بهره میبرند و با زنان جوان از راه حلال نکاح میکنند، و با روحالبدن در رفت و آمدند. سپس فرمود: بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم برخی از آنها، خدا با او سخن می‌گفت و بعضی را درجاتی برتر داد و به عیسی بن مریم، نشانه‌های روشن دادیم و او را با «روح القدس» تأیید نمودیم. (بقره/۲۵۳) و درباره همه پیامبران می‌فرماید: و با روحی از ناحیه خودش آنها را تقویت فرموده است. (مجادله/۲۲) به وسیله آن روح ایشان را گرامی داشته و بر دیگران فضیلت بخشیده است. اما اصحاب میمنه، همان مؤمنین واقعی هستند که در آن‌ها چهار روح قرار داده شده است: روحالایمان و روحالقوهًْ و روحالشهوهًْ و روحالبدن. و پیوسته این ارواح در عبد کاملتر میشود تا حالاتی در او پیدا شود. آن مرد عرض کرد: آن حالات چیست؟ علی (فرمود: اولین حالت همان است که خداوند می‌فرماید: بعضی از شما به نامطلوب‌ترین سنین بالای عمر می‌رسند، تا بعد از علم و آگاهی، چیزی ندانند (و همه چیز را فراموش کنند). (نحل/۷۰)، به سبب این حالت همه روح‌ها در او رو به نقصان میرود، اما نه این که از ایمان خارج شود؛ زیرا خداوند چنین کاری را با او کرده و او را به دوره فرتوتی زندگی رسانیده است که نه وقت نماز را میداند و نه قدرت تهجد و نافله نیمه شب را دارد و نه میتواند روزه بگیرد و نه در صف با مردم بایستد. این نقصان در روحالایمان است، اما إن شاء اللَّه موجب زیان برای او نخواهد شد. روحالقوهًْ نیز به سبب آن حالت کم می‌شود، که دیگر نه قادر به جهاد و نه توانا بر جستجوی روزی است. روحالشهوهًْ نیز در او کم می‌شود، که اگر زیباترین دختران آدم از جلو او بگذرد، اشتیاقی به او ندارد و حرکتی نمیکند. و فقط روحالبدن باقی میماند که رفت و آمدی دارد، تا وقتی فرشته مرگ به سراغش آید. این حال خوبی است، زیرا خداوند این حالت را به او داده است. و گاهی در حال قدرت و جوانی برایش حالاتی پیش می‌آید که به سوی گناه میرود، روحالقوهًْ او را تشویق میکند و روح‌الشهوهًْ برایش جلوه میدهد و روحالبدن او را می‌کشاند، تا بالاخره گناه میکند، وقتی گناه کرد از ایمان او کاسته می‌گردد و این ایمان دیگر باز نمیگردد، مگر اینکه توبه کند. اگر توبه کرد و ولایت را بازشناخت خدا از او می‌گذرد. اگر باز تکرار کرد و ولایت را ترک کرد، خداوند او را داخل در آتش جهنم می‌کند.

علیّ‌بن‌ابراهیم ( آنگاه خداوند برای برانگیخته‌شدن و زنده‌شدن پس از مرگ، مثالی زده و فرمود: وَ تَرَی الارْضَ هَامِدَةً یعنی [زمین را] خشک و مرده [می‌بینی] فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاءَ اهْتزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنبَتَتْ مِن کُلّ‌ِ زَوْجِ بَهِیجٍ؛ یعنی [از هر نوع گیاهان] نیکو [می‌رویاند].