آیه وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ [26]
ما انسان را از گل خشكيده‌اى [همچون سفال] كه از گل بدبوى [تيره رنگى] گرفته شده بود آفريديم.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- ثُمَّ جَمَعَ سُبْحَانَهُ مِنْ حَزْنِ الْأَرْضِ وَ سَهْلِهَا وَ عَذْبِهَا وَ سَبَخِهَا تُرْبَهًًْ سَنَّهَا بِالْمَاءِ حَتَّی خَلَصَتْ وَ لَاطَهَا بِالْبَلَّهًِْ حَتَّی لَزَبَتْ فَجَبَلَ مِنْهَا صُورَهًًْ ذَاتَ أَحْنَاءٍ وَ وُصُولٍ وَ أَعْضَاءٍ وَ فُصُولٍ أَجْمَدَهَا حَتَّی اسْتَمْسَکَتْ وَ أَصْلَدَهَا حَتَّی صَلْصَلَتْ لِوَقْتٍ مَعْدُودٍ وَ أَمَدٍ مَعْلُومٍ ثُمَّ نَفَخَ فِیهَا مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ یُجِیلُهَا وَ فِکَرٍ یَتَصَرَّفُ بِهَا وَ جَوَارِحَ یَخْتَدِمُهَا وَ أَدَوَاتٍ یُقَلِّبُهَا وَ مَعْرِفَهًٍْ یَفْرُقُ بِهَا بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الْأَذْوَاقِ وَ الْمَشَامِّ وَ الْأَلْوَانِ وَ الْأَجْنَاسِ مَعجوناً بِطِینَهًِْ الْأَلْوَانِ الْمُخْتَلِفَهًِْ وَ الْأَشْبَاهِ الْمُؤْتَلِفَهًِْ وَ الْأَضْدَادِ الْمُتَعَادِیَهًِْ وَ الْأَخْلَاطِ الْمُتَبَایِنَهًِْ مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبَلَّهًِْ وَ الْجُمُودِ.
امام علی (علیه السلام)- خداوند سبحان، خاکی از قسمت‌های گوناگون زمین، از قسمت‌های سخت و نرم و شور و شیرین گرد آورد و آب بر آن افزود تا گِلی خالص و آماده شد و با افزودن رطوبت، چسبناک گردید که از آن، اندامی شایسته و عضوهایی جدا و به یکدیگر پیوسته آفرید. آن را خشکانید تا محکم شد. خشکاندن را ادامه داد تا سخت شد تا زمانی معیّن و سرانجامی مشخّص، اندام انسان کامل گردید. آنگاه از روحی که آفرید در آن دمید تا به‌صورت انسانی زنده در آمد، دارای نیروی اندیشه که وی را به تلاش اندازد و دارای افکاری که در دیگر موجودات، تصرّف نماید. به انسان اعضاء و جوارحی بخشید که در خدمت او باشند و ابزاری عطا فرمود که آنها را در زندگی به کار گیرد. قدرت تشخیص به او داد تا حق و باطل را بشناسد و حواسّ چشایی و بویایی، و وسیله‌ی تشخیص رنگ‌ها و اجناس مختلف در اختیار او قرار داد. انسان را مخلوطی از رنگ‌های گوناگون و چیزهای همانند و سازگار و نیروهای متضّاد و مزاج‌های گوناگون گرمی، سردی، تری و خشکی قرار داد.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ جَابِرٍ (رحمة الله علیه) عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) ... قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تَقَدَّمَ إِلَی الْمَلَائِکَهًِْ فِی آدَمَ (علیه السلام) مِنْ قَبْلِ أَنْ یَخْلُقَهُ احْتِجَاجاً مِنْهُ عَلَیْهِمْ قَالَ فَاغْتَرَفَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی غُرْفَهًًْ مِنَ الْمَاءِ الْعَذْبِ الْفُرَاتِ فَصَلْصَلَهَا فَجَمَدَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا مِنْکِ أَخْلُقُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ وَ الْأَئِمَّهًَْ الْمُهْتَدِینَ الدُّعَاهًَْ إِلَی الْجَنَّهًِْ وَ أَتْبَاعَهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ لَا أُبَالِی وَ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ یَعْنِی بِذَلِکَ خَلْقَهُ إِنَّهُ اغْتَرَفَ غُرْفَهًًْ مِنَ الْمَاءِ الْمَالِحِ الْأُجَاجِ فَصَلْصَلَهَا فَجَمَدَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا مِنْکِ أَخْلُقُ الْجَبَّارِینَ وَ الْفَرَاعِنَهًَْ وَ الْعُتَاهًَْ وَ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَ الدُّعَاهًَْ إِلَی النَّارِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ أَتْبَاعَهُمْ وَ لَا أُبَالِی وَ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ قَالَ وَ شَرَطَ فِی ذَلِکَ الْبَدَاءَ وَ لَمْ یَشْرِطْ فِی أَصْحَابِ الْیَمِینِ الْبَدَاءَ ثُمَّ خَلَطَ الْمَاءَیْنِ فَصَلْصَلَهُمَا ثُمَّ أَلْقَاهُمَا قُدَّامَ عَرْشِهِ وَ هُمَا سُلَالَهًٌْ مِنْ طِینٍ ثُمَّ أَمَرَ الْمَلَائِکَهًَْ الْأَرْبَعَهًَْ الشِّمَالَ وَ الدَّبُورَ وَ الصَّبَا وَ الْجَنُوبَ أَنْ جَوِّلُوا عَلَی هَذِهِ السُّلَالَهًِْ وَ أَبْرِءُوهَا وَ انْسِمُوهَا ثُمَّ جَزِّءُوهَا وَ فَصِّلُوهَا وَ أَجْرَوْا إِلَیْهَا الطَّبَائِعَ الْأَرْبَعَهًَْ الرِّیحَ وَ الْمِرَّهًَْ وَ الدَّمَ وَ الْبَلْغَمَ قَالَ فَجَالَتِ الْمَلَائِکَهًُْ عَلَیْهَا وَ هِیَ الشِّمَالُ وَ الصَّبَا وَ الْجَنُوبُ وَ الدَّبُورُ فَأَجْرَوْا فِیهَا الطَّبَائِعَ الْأَرْبَعَهًَْ قَالَ وَ الرِّیحُ فِی الطَّبَائِعِ الْأَرْبَعَهًِْ فِی الْبَدَنِ مِنْ نَاحِیَهًِْ الشِّمَالِ قَالَ وَ الْبَلْغَمُ فِی الطَّبَائِعِ الْأَرْبَعَهًِْ فِی الْبَدَنِ مِنْ نَاحِیَهًِْ الصَّبَا قَالَ وَ الْمِرَّهًُْ فِی الطَّبَائِعِ الْأَرْبَعَهًِْ فِی الْبَدَنِ مِنْ نَاحِیَهًِْ الدَّبُورِ قَالَ وَ الدَّمُ فِی الطَّبَائِعِ الْأَرْبَعَهًِْ فِی الْبَدَنِ مِنْ نَاحِیَهًِْ الْجَنُوبِ قَالَ فَاسْتَقَلَّتِ النَّسَمَهًُْ وَ کَمَلَ الْبَدَنُ قَالَ فَلَزِمَهُ مِنْ نَاحِیَهًِْ الرِّیحِ حُبُّ الْحَیَاهًِْ وَ طُولُ الْأَمَلِ وَ الْحِرْصُ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیَهًِْ الْبَلْغَمِ حُبُّ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ اللِّینُ وَ الرِّفْقُ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیَهًِْ الْمِرَّهًِْ الْغَضَبُ وَ السَّفَهُ وَ الشَّیْطَنَهًُْ وَ التَّجَبُّرُ وَ التَّمَرُّدُ وَ الْعَجَلَهًُْ وَ لَزِمَهُ مِنْ نَاحِیَهًِْ الدَّمِ حُبُّ النِّسَاءِ وَ اللَّذَّاتِ.
امام باقر (علیه السلام)- جابر [جُعفی] از امام باقر (علیه السلام) نقل میکند: امام علی (علیه السلام) فرمود: «چون خداوند اراده فرمود که حضرت آدم (علیه السلام) را بیافریند ... خداوند جلّ‌جلاله خطاب به فرشتگان فرمود: من بشری را از گل خشکیده‌ای که از گل بدبوی [تیره‌رنگی] گرفته شده، می‌آفرینم. هنگامی‌که آن را نظام بخشیدم، و در او از روح خود (روحی شایسته و بزرگ) دمیدم، همگی برای او سجده کنید! (حجر/۲۹۲۸) و این فرمانی از جانب خداوند عزّوجلّ خطاب به فرشتگان پیش از آفریدن آدم (علیه السلام) بود تا حجّت خویش را بر آنان تمام نماید [و آنان مهیّای اطاعت فرمان‌الهی شوند]. پس خداوند تبارک‌وتعالی کفی از آب‌گوارای شیرین برگرفت و آن را با خاک درهم آمیخت تا سفت و سخت شد و خطاب به‌آن فرمود: «از تو پیامبران و رسولان (علیهم السلام)، بندگان‌صالحم، امامان هدایت‌کننده (علیهم السلام) که دعوت‌کنندگان به‌سوی بهشت هستند و پیروان ایشان تا روز قیامت را می‌آفرینم و [از کسی] پروایی ندارم و از آنچه انجام می‌دهم بازخواست نمی‌شوم و آنان [در برابر من] بازخواست خواهند شد»؛ [منظور خداوند این است‌که آفریدگانش بازخواست خواهند شد]. [سپس] کفی دیگر از آب شور و تلخ برگرفت و آن را با خاک درهم آمیخت تا سفت و سخت شد و خطاب به آن فرمود: «از تو زورگویان، طغیانگران، سرکشان، برادران شیاطین، دعوت‌کنندگان به‌سوی جهنّم تا روز قیامت و پیروان ایشان را می‌آفرینم و [از کسی] پروایی ندارم و از آنچه انجام می‌دهم بازخواست نمی‌شوم و آنان [در برابر من] بازخواست خواهند شد». و در مورد سرنوشت آنها با آنها بَداء (بداء یعنی چیزی که در ظاهر و به گمان ما مورد خواست و اراده‌ی خدا بوده پس از گذشت برهه‌ای از زمان، خلافش ظاهر شود که البتّه در امور تشریعی و احکام معمولاً به آن، نَسخ و در امور تکوینی، بداء می‌گویند) را شرط کرد [یعنی آنها نیز می‌توانند با توبه و عبادت و پرهیزگاری به راه‌راست هدایت شده و عاقبت به‌خیر شوند] ولی در مورد سعادتمندان، بداء را شرط نکرد. سپس هر دو آب را با یکدیگر مخلوط کرده و با خاک درهم آمیخت؛ آنگاه آن دو را درحالی‌که عصاره‌ای از گِل بودند در پای‌عرش خویش افکنده و به چهار فرشته‌ی شمال، دبّور، صبا و جنوب فرمان داد که: «بر گِرد این عصاره‌ی گِلی بگردید و آن را [برای آفریدن و حیات‌بخشیدن] آماده کرده و بر آن بدمید، آنگاه آن را قسمت‌قسمت نموده و به‌صورت قطعه‌های از هم جدا درآورید و طبیعت‌های چهارگانه‌ی صفرا، سودا، خون و بلغم را در آن جاری سازید». چهار فرشته یعنی شمال، صبا، جنوب و دبّور نیز بر آن گردیده و طبیعت‌های چهارگانه را در آن جاری ساختند. [بنابراین] طبیعت صفرا که یکی از طبیعت‌های چهارگانه‌ی بدن میباشد از جانب باد شمال است و طبیعت بلغم از جانب باد صبا و طبیعت سودا از جانب باد دبّور و طبیعت‌خون از جانب باد جنوب. پس از جاری‌شدن این‌طبیعت‌ها، بشر پدید آمد و بدن او کامل گردید. بشر از جانب طبیعت صفرا، حسّ دوست‌داشتن زندگی و آرزوی دراز و آزمندی؛ از جانب طبیعت بلغم، دوست‌داشتن خوردنی و نوشیدنی و نرم‌خویی و مدارا؛ از جانب طبیعت سودا، خشم و حماقت و نافرمانی و خود بزرگ‌بینی و سرپیچی‌کردن و عجله‌نمودن؛ و از جانب طبیعت خون، دوست‌داشتن زنان و لذّت‌ها و انجام کارهای حرام و شهوت‌رانی را دارا میباشد».
الباقر (علیه السلام)- عن إسحاق القمّیّ قال: دخلت علی أبی‌جعفر الباقر (علیه السلام) ... فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا کَانَ مُتَفَرِّداً بِالْوَحْدَانِیَّهًِْ ابْتَدَأَ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْءٍ فَأَجْرَی الْمَاءَ الْعَذْبَ عَلَی أَرْضٍ طَیِّبَهًٍْ طَاهِرَهًٍْ سَبْعَهًَْ أَیَّامٍ بِلَیَالِیهَا ثُمَ نَضَبَ الْمَاءَ عَنْهَا فَقَبَضَ قَبْضَهًًْ مِنْ صَفْوَهًِْ ذَلِکَ الطِّینِ وَ هِیَ طِینَهًُْ أَهْلِ الْبَیْتِ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَهًًْ مِنْ أَسْفَلِ ذَلِکَ الطِّینِ وَ هِیَ طِینَهًُْ شِیعَتِنَا ثُمَّ اصْطَفَانَا لِنَفْسِهِ فَلَوْ أَنَّ طِینَهًَْ شِیعَتِنَا تُرِکَتْ کَمَا تُرِکَتْ طِینَتُنَا لَمَا زَنَی أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَا سَرَقَ وَ لَا لَاطَ وَ لَا شَرِبَ الْمُسْکِرَ وَ لَا اکْتَسَبَ شَیْئاً مِمَّا ذَکَرْتَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَجْرَی الْمَاءَ الْمَالِحَ عَلَی أَرْضٍ مَلْعُونَهًٍْ سَبْعَهًَْ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا ثُمَّ نَضَبَ الْمَاءَ عَنْهَا ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَهًًْ وَ هِیَ طِینَهًٌْ مَلْعُونَهًٌْ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ هِیَ طِینَهًُْ خَبَالٍ وَ هِیَ طِینَهًُْ أَعْدَائِنَا فَلَوْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَرَکَ طِینَتَهُمْ کَمَا أَخَذَهَا لَمْ تَرَوْهُمْ فِی خَلْقِ الْآدَمِیِّینَ وَ لَمْ یُقِرُّوا بِالشَّهَادَتَیْنِ وَ لَمْ یَصُومُوا وَ لَمْ یُصَلُّوا وَ لَمْ یُزَکُّوا وَ لَمْ یَحُجُّوا الْبَیْتَ وَ لَمْ تَرَوْا أَحَداً مِنْهُمْ بِحُسْنِ خُلُقٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَمَعَ الطِّینَتَیْنِ طِینَتَکُمْ وَ طِینَتَهُمْ فَخَلَطَهَا وَ عَرَکَهَا عَرْکَ الْأَدِیمِ وَ مَزَجَهَا بِالْمَاءَیْنِ فَمَا رَأَیْتَ مِنْ أَخِیکَ الْمُؤْمِنِ مِنْ شَرِّ لَفْظٍ أَوْ زِنًا أَوْ شَیْءٍ مِمَّا ذَکَرْتَ مِنْ شُرْبِ مُسْکِرٍ أَوْ غَیْرِهِ فَلَیْسَ مِنْ جَوْهَرِیَّتِهِ وَ لَا مِنْ إِیمَانِهِ إِنَّمَا هُوَ بِمَسْحَهًِْ النَّاصِبِ اجْتَرَحَ هَذِهِ السَّیِّئَاتِ الَّتِی ذَکَرْتَ وَ مَا رَأَیْتَ مِنَ النَّاصِبِ مِنْ حُسْنِ وَجْهٍ وَ حُسْنِ خُلُقٍ أَوْ صَوْمٍ أَوْ صَلَاهًٍْ أَوْ حَجِّ بَیْتٍ أَوْ صَدَقَهًٍْ أَوْ مَعْرُوفٍ فَلَیْسَ مِنْ جَوْهَرِیَّتِهِ إِنَّمَا تِلْکَ الْأَفَاعِیلُ مِنْ مَسْحَهًِْ الْإِیمَانِ اکْتَسَبَهَا وَ هُوَ اکْتِسَابُ مَسْحَهًِْ الْإِیمَانِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ فَمَهْ قَالَ لِی یَا إِسْحَاقُ أَ یَجْمَعُ اللَّهُ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ فِی مَوْضِعٍ وَاحِدٍ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ نَزَعَ اللَّهُ تَعَالَی مَسْحَهًَْ الْإِیمَانِ مِنْهُمْ فَرَدَّهَا إِلَی شِیعَتِنَا وَ نَزَعَ مَسْحَهًَْ النَّاصِبِ بِجَمِیعِ مَا اکْتَسَبُوا مِنَ السَّیِّئَاتِ فَرَدَّهَا إِلَی أَعْدَائِنَا وَ عَادَ کُلُّ شَیْءٍ إِلَی عُنْصُرِهِ الْأَوَّلِ الَّذِی مِنْهُ.
امام باقر (علیه السلام)- اسحاق قمی گوید: به حضور امام باقر (علیه السلام) رسیدم ... ایشان فرمود: «ای اسحاق! از آن جایی که خداوند عزّوجلّ در یکتایی خودش یگانه است، موجودات را از هیچ آفرید؛ آب گوارایی را هفت روز و هفت شب بر زمین پاک نهاد و پاکیزه ای جاری کرد و سپس آن آب را از آن بیرون کشید و مشتی از بهترین قسمت آن گِل برداشت، که همان طینت ما اهل بیت بود، و مشتی از زیر آن گِل برداشت که طینت شیعیان ما بود و سپس ما را برای خود برگزید. اگر طینت شیعیانمان مانند طینت ما به حال خود رها می شد، هیچ یک از آنان زنا نمی کردند و دزدی نمی کردند و لواط نمی نمودند و شراب نمی نوشیدند و هیچ یک از این کارهایی که گفتی را انجام نمی دادند. ولی خداوند عزّ و جلّ آب شوری را هفت روز و هفت شب بر زمین ملعونی جاری کرد و آن گاه آن آب را از آن بیرون کشید و مشتی از آن برداشت، که همان طینت لعنت شده ایست که از گل سیاه بدبوست و همان طینت فاسد می باشد که طینت دشمنان ماست؛ اگر خداوند عزّ و جلّ طینت آنان را به همان حالی که آن را برداشت رها می نمود، [اکنون شما] آنان را به شکل آدمی زاد نمی دیدید و به شهادتین اقرار نمی کردند و روزه نمی گرفتند و نماز به جا نمی آوردند و زکات نمی دادند و حج خانه خدا نمی کردند و هیچ یک از آنان را خوش اخلاق نمی دیدید، ولی خداوند تبارک و تعالی آن دو طینت، [یعنی] طینت شما و طینت آنان، را پیش هم آورد و با هم مخلوط کرد و مانند پوست به هم سایید و با آن دو آب مخلوط نمود. آن چه از بدکلامی و زنا و چیزهای دیگری مانند نوشیدن شراب و غیره که گفتی از برادرت دیده ای، به سبب جوهره و ایمان او نیست، بلکه سایش [طینت] دشمن مخالف به اوست که سبب شده است این کارهای بدی که گفتی را مرتکب شود. و آن چه از خوش رویی و خوش اخلاقی و روزه و نماز و حج خانه خدا و صدقه و کارهای خوب که گفتی از دشمن مخالف دیده ای، به سبب جوهره او نیست، این کارها فقط به سبب ساییدن ایمان است و آن ها را به جهت سایش ایمان انجام داده است». عرض کردم: «فدایت شوم! وقتی روز قیامت برسد، چه می شود»؟ ایشان فرمود: «ای اسحاق! آیا خداوند خیر و شر را در یک جا جمع می کند!؟ هنگامی که روز قیامت فرا رسد، خداوند عزّ و جلّ [اثر] سایش ایمان را از آنان خارج می کند و به شیعیان ما باز می گرداند و [اثر] سایش مخالفان و تمام کارهای بدی که کرده اند را از آنان خارج می کند و به دشمنان ما برمی گرداند و [بدین ترتیب] هر چیزی به عنصر اولی که [آفرینشش] از آن شروع شده بود باز می گردد».
الباقر (علیه السلام)- إِنَّا (وَ شِیعَتَنَا خُلِقْنَا مِنْ طِینَهًٍْ مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خُلِقَ عَدُوُّنَا مِنْ طِینَهًِْ خَبَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ.
امام باقر (علیه السلام)- ما و شیعیانمان از سرشت علّیّون آفریده شده‌ایم و دشمنانمان از سرشت تباهی مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ طِینَهًِْ الْجَنَّهًِْ وَ خَلَقَ الْکَافِرَ مِنْ طِینَهًِْ النَّارِ وَ قَالَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً طَیَّبَ رُوحَهُ وَ جَسَدَهُ فَلَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ إِلَّا عَرَفَهُ وَ لَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْمُنْکَرِ إِلَّا أَنْکَرَهُ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الطِّینَاتُ ثَلَاثٌ طِینَهًُْ الْأَنْبِیَاءِ (وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْکَ الطِّینَهًِْ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ (هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ کَذَلِکَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَهًُْ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَمِنْ تُرابٍ لَا یَتَحَوَّلُ مُؤْمِنٌ عَنْ إِیمَانِهِ وَ لَا نَاصِبٌ عَنْ نَصْبِهِ وَ لِلَّهِ الْمَشِیَّهًُْ فِیهِمْ.
امام صادق (علیه السلام)- عبدالغفار جازیّ از امام صادق (علیه السلام) نقل میکند که فرمود: «خداوند عزّوجلّ مؤمن را از سرشت بهشت و کافر را از سرشت جهنّم آفریده است». و فرمود: «هرگاه خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد جان و تنش را پاک کند؛ از این‌رو هر خیری بشنود، آن را بشناسد و هر بد و زشتی بشنود، آن‌را ناپسند شمارد». همچنین شنیدم که می‌فرمود: «سرشت‌ها بر سه گونه‌اند: سرشت پیامبران (علیهم السلام) که مؤمن نیز از همان سرشت است، جز آنکه پیامبران (علیهم السلام) از خالص و برگزیده‌ی آن سرشتند و آنها اصل باشند و فضیلتشان به‌جای خود محفوظ است و مؤمنان فرعی هستند از گِلی چسبنده. (صافات/۱۱) به‌همین‌خاطر خدای عزّوجلّ میان پیامبران (علیهم السلام) و پیروانشان جدایی نیندازد». و فرمود: «سرشت دشمن اهل‌بیت (علیهم السلام) مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ است؛ و سرشت مستضعفان (کسانی که در دنیا به‌ناچار پیرو مستکبران هستند) از خاک است. مؤمن از ایمان‌خویش و دشمن اهل بیت (علیهم السلام) از دشمنی‌اش برنگردد و مستضعفان، وابسته به خواست خداوند هستند».
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- مِنْ صَلْصالٍ قَالَ الْمَاءِ الْمُتَصَلْصِلِ بِالطِّینِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ قَالَ حَمَإٍ مُتَغَیِّر.ٍ
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- مِن صَلْصَالٍ [یعنی] آب آمیخته‌شده با گِل؛ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ [یعنی] گِل‌سیاه دگرگون شده.