آیه فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لكِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللهَ رَمى وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً إِنَّ اللهَ سَميعٌ عَليمٌ [17]
اين شما نبوديد كه آن‌ها را كشتيد؛ بلكه خداوند آن‌ها را كشت. و اين تو نبودى [اى پيامبر كه خاك و سنگ به صورت آن‌ها] افكندى؛ بلكه خدا افكند. و [خدا مى‌خواست] تا مؤمنان را از اين طريق به خوبى امتحان كند؛ خداوند شنوا و داناست.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- مِنْهَا (مِنْ مُعْجِزَاتِهِ (صلی الله علیه و آله)) أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) قَالَ انْقَطَعَ سَیْفِی یَوْمَ أُحُدٍ فَرَجَعْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقُلْتُ إِنَّ الْمَرْءَ یُقَاتِلُ بِسَیْفِهِ وَ قَدِ انْقَطَعَ سَیْفِی فَنَظَرَ إِلَی جَرِیدَهًِْ نَخْلٍ عَتِیقَهًٍْ یَابِسَهًٍْ مَطْرُوحَهًٍْ فَأَخَذَهَا بِیَدِهِ ثُمَّ هَزَّهَا فَصَارَتْ سَیْفَهُ ذَا الْفَقَارِ فَنَاوَلَنِیهِ فَمَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلَّا وَ قَدَّهُ بِنِصْفَیْنِ وَ مِنْهَا أَنَّ جَابِراً قَالَ کَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) بِمَکَّهًَْ وَ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ یُرَبِّی مُهْراً کَانَ إِذَا لَقِیَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ الْمُهْرُ مَعَهُ یَقُولُ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) عَلَی هَذَا الْمُهْرِ أَقْتُلُکَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَقْتُلُکَ عَلَیْهِ قَالَ بَلْ أَقْتُلُکَ فَوَافَی أُحُداً فَأَخَذَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) حَرْبَهًَْ رَجُلٍ وَ خَلَعَ سِنَانَهُ وَ رَمَی بِهِ فَضَرَبَهَا عَلَی عُنُقِهِ فَقَالَ النَّارَ النَّارَ وَ سَقَطَ مَیِّتاً وَ مِنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) انْتَهَی إِلَی رَجُلٍ قَدْ فَوَّقَ سَهْماً لِیَرْمِیَ بَعْضَ الْمُشْرِکِینَ فَوَضَعَ (صلی الله علیه و آله) یَدَهُ فَوْقَ السَّهْمِ وَ قَالَ ارْمِهِ فَرَمَی ذَلِکَ الْمُشْرِکَ بِهِ فَهَرَبَ الْمُشْرِکُ مِنَ السَّهْمِ وَ جَعَلَ یَرُوغُ مِنَ السَّهْمِ یَمْنَهًًْ وَ یَسْرَهًًْ وَ السَّهْمُ یَتْبَعُهُ حَیْثُمَا رَاغَ حَتَّی سَقَطَ السَّهْمُ فِی رَأْسِهِ فَسَقَطَ الْمُشْرِکُ مَیِّتاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی.
امام علی ( [از جمله معجزات پیامبر (این است:] امیرالمؤمنین (فرمود: در جنگ اُحد شمشیرم شکست، به رسول خدا (رو کردم و گفتم: «مرد با شمشیرش می‌جنگد و الآن شمشیر من شکسته است». چشم حضرت (به بوته‌ی خشکیده‌ی خرمایی افتاد. آن را برداشت و حرکت داد که به صورت شمشیر ذوالفقار درآمد و به من داد و به هرکس می‌زدم، دو نیم می‌شد». جابر می‌گوید: «وقتی که پیامبر اکرم (در مکّه بود، شخصی از قریش، کرّه اسبی را می‌پروراند. وقتی پیامبر (را می‌دید می‌گفت: «ای محمّد (! این کرّه اسب را پرورش می‌دهم تا بر آن سوار شوم و تو را بکُشم»! حضرت (در جواب فرمود: «بلکه من تو را می‌کُشم»! وقتی جنگ اُحد پیش آمد، پیامبر (نیزه‌ی شخصی را گرفت و با آن ضربه‌ای بر گردن آن مرد زد که زخمی شد و آن مرد پیوسته می‌گفت: «آتش، آتش! و لحظاتی بعد، افتاد و مُرد». در جنگی پیامبر اکرم (به فردی برخورد کرد که تیری درآورده بود تا تیراندازی کند، حضرت (دست مبارک را بر روی تیر گذاشت و فرمود: «پرتاب کن». [وقتی‌که تیر را به‌سوی یک مشرک پرتاب نمود] آن مشرک فرار کرد و مُدام به چپ و راست می‌دوید و تیر دنبال او می‌رفت تا اینکه به سر او اصابت کرد و هلاکش ساخت. در این‌هنگام این آیه نازل شد: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌کُلَیْبٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) نَاوَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْقَبْضَهًَْ الَّتِی رَمَی بِهَ.
امام صادق ( محمّدبن‌کُلَیب اسدی از پدرش نقل می‌کند که گفته است: «از امام صادق (درباره‌ی این سخن خدای تبارک‌وتعالی: وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لَکِنَّ اللهَ رَمَی سؤال کردم». فرمود: «علی (مُشتی خاک به رسول خدا (داد تا آن را پرتاب کرد».
السّجّاد (علیه السلام)- نَاوَلَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) کَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ قَبْضَهًًْ مِنْ تُرَابٍ الَّتِی رَمَی بِهَا فِی وُجُوهِ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ اللَّهُ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی.
امام سجّاد ( رسول خدا (مُشتی خاک را به علی (داد، پس خدا فرمود: وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللهَ رَمَی.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) فِی قَوْلِهِ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْت أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) نَاوِلْنِی کَفّاً مِنْ حَصْبَاءٍ فَنَاوَلَهُ فَرَمَی بِهِ فِی وُجُوهِ الْقَوْمِ فَمَا بَقِیَ أَحَدٌ إِلَّا امْتَلَأَتْ عَیْنُهُ مِنَ الْحَصْبَاءِ.
پیامبر ( از ابن‌عبّاس (روایت است: پیامبر (به علی (فرمود: «مُشتی از سنگریزه به من بده»! علی (چنین کرد و پیامبر (سنگ‌ریزه‌ها را به‌سوی مشرکان پرتاب نمود و کسی از آن‌ها باقی نماند مگر اینکه چشمش آکنده از سنگریزه گردید».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ثُمَّ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَفّاً مِنْ حَصًی فَرَمَی بِهِ فِی وُجُوهِ قُرَیْشٍ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَبَعَثَ اللَّهُ رِیحاً فَضَرَبَتْ وُجُوهَ قُرَیْشٍ وَ کَانَتِ الْهَزِیمَهًُْ عَلَیْهِمْ.
پیامبر ( پیامبر اکرم (مُشتی از سنگ‌ریزه‌ها را برداشت و در چهره‌ی قریش پاشید و فرمود: «زشت باد این چهره‌ها»! خداوند بادی فرستاد و بر صورت قریش زد و شکست خوردند.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ أیْ أنْزَلَ الْمَلَائِکَهًَْ حَتَّی قَتَلُوهُم ثُمَّ قَالَ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی یَعْنِی الْحَصَی الَّذِی حَمَلَهُ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ رَمَی بِهِ فِی وُجُوهِ قُرَیْشٍ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ یعنی خداوند فرشتگان را نازل فرمود تا مشرکان را به هلاکت برسانند آنگاه فرمود: وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی؛ مراد سنگ‌ریزه‌هایی است که رسول خدا (برداشته و به‌سوی قریش پرتاب نمود.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- قَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) ... فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَجَّهَنِی یَوْمَ بَدْرٍ فَقَالَ ائْتِنِی بِکَفِّ حَصَیَاتٍ مَجْمُوعَهًٍْ فِی مَکَانٍ وَاحِدٍ فَأَخَذْتُهَا ثُمَّ شَمِمْتُهَا فَإِذَا هِیَ طَیِّبَهًٌْ تَفُوحُ مِنْهَا رَائِحَهًُْ الْمِسْکِ فَأَتَیْتُهُ بِهَا فَرَمَی بِهَا وُجُوهَ الْمُشْرِکِینَ وَ تِلْکَ الْحَصَیَاتُ أَرْبَعٌ مِنْهَا کُنَّ مِنَ الْفِرْدَوْسِ وَ حَصَاهًٌْ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ حَصَاهًٌْ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ حَصَاهًٌْ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ مَعَ کُلِّ حَصَاهًٍْ مِائَهًُْ أَلْفِ مَلَکٍ مَدَداً لَنَا لَمْ یُکْرِمِ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ بِهَذِهِ الْفَضِیلَهًِْ أَحَداً قَبْلُ وَ لَا بَعْدُ.
امام علی ( امام علی (می‌فرماید: رسول خدا (روز جنگ بدر مرا فرستاد و فرمود: «یک مُشت از ریگ‌هایی که در یکجا جمع شده بیاور». من آن ریگ‌ها را برداشتم و سپس بوییدم و متوجّه شدم که خوش‌بوست و بوی مُشک از آن بلند است من آن ریگ‌ها را به نزد رسول خدا (آوردم آن حضرت (آن‌ها را به صورت مشرکین پرتاب کرد و از آن سنگ‌ریزه‌ها چهار عدد از فردوس بود و یک سنگریزه از مشرق و یکی از مغرب و یکی از زیر عرش با هر سنگ‌ریزه‌ای صدهزار فرشته بود که یار و یاور ما بودند خداوند با این فضیلت هیچ‌کس را نه پیش از این و نه بعد از این گرامی نداشته است».
ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ إِنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ لِعَلِیٍّ (علیه السلام): نَاوِلْنِی کَفّاً مِنْ حَصْبَاءَ. فَنَاوَلَهُ و َرَمَی فِی وُجُوهِ قُرَیْشٍ فَمَا بَقِیَ أَحَدٌ إِلَّا امْتَلَأَتْ عَیْنُهُ مِنَ الْحَصْبَاءِ.
ابن‌عبّاس ( وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ؛ پیامبر (به علی (فرمود: «مُشتی از سنگریزه به من بده». آن حضرت (به ایشان داد و آن را به‌سوی چهره‌ی مشرکان انداختند. کسی از آنان باقی نماند، مگر اینکه چشمش از آن سنگ‌ریزه‌ها پُر شد.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمَی فَسَمَّی فِعْلَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فِعْلًا لَهُ أَ لَا تَرَی تَأْوِیلَهُ عَلَی غَیْرَ تَنْزِیلِهِ.
امام علی ( فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللهَ رَمَی، خداوند متعال کار پیامبر (را کار خود خوانده است. مگر نمی‌بینی که تأویل آن با تنزیل آن تفاوت دارد.
ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً یَعْنِی وَ هَزَمَ الْکُفَّارَ لِیَغْنَمَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ الْوَصِیُّ (علیه السلام) ... وَ کَانَ الْأَسْرَی سَبْعِینَ وَ یُقَالُ أَرْبَعٌ وَ أَرْبَعُونَ ... وَ لَمْ یُؤْسَرْ أَحَدٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ الشُّهَدَاءُ کَانُوا أَرْبَعَهًَْ عَشَرَ وَ أَخَذَ الْفِدَاءَ مِنْ کُلِّ مُشْرِکٍ أَرْبَعِینَ وُقِیَّهًًْ وَ مِنَ الْعَبَّاسِ مِائَهًًْ وَ قَالُوا کَانَ أَکْثَرَ مِنْ أَرْبَعَهًِْ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ نَزَلَ عِتَاباً فِی الْفِدَاءِ وَ الْأَسْرَی ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری.
ابن‌عبّاس ( وَ لِیُبْلِیَ المُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً یعنی خداوند، کافران را شکست داد تا پیامبر (و وصیّش علی (غنیمت به‌دست آورند و اسیران مشرک، هفتادنفر و طبق نقل دیگر چهل‌وچهار نفر بودند و کسی از مسلمانان به اسارت درنیامد و چهارده نفر به شهادت رسیدند و از هر اسیر مشرک، چهل اوقیه (وزنی معادل یک دوازدهم رِطْل، حدود ۷ مثقال) و از عبّاس [عموی پیامبر (] صد اوقیه فدیه (به آنچه اسیران برای آزادی خود پرداخت می‌کنند فدیه گویند) گرفته شد و نقل کرده‌اند که [در مجموع] بیش از چهارهزار درهم از مشرکان فدیه گرفته شد و در مقام سرزنشِ این فدیه و اسیرگرفتن [توسّط مسلمانان] این آیه نازل‌گردید: هیچ پیامبری حق ندارد اسیرانی [از دشمن] بگیرد. (انفال/۶۷).
ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً یَعْنِی وهَزَمَ الْکُفَّارَ لِیَغْنَمَ النَّبِیُّ وَ الْوَصِیُّ (علیها السلام).
ابن‌عبّاس ( وَ لِیُبْلِیَ المُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاء حَسَناً؛ یعنی کافران را شکست داد تا پیامبر (و وصّی او پیروز شوند.