آیه وَ ما كانَ اللهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فيهِمْ وَ ما كانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ [33]
ولى [اى پيامبر]! تا تو در ميان آنها هستى، خداوند آنها را مجازات نخواهد كرد و [نيز] تا [گروهى از آنها] استغفار مى‌كنند، خدا عذابشان نمى‌كند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ أَبِی‌عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ لَکُمْ فِی حَیَاتِی خَیْراً وَ فِی مَمَاتِی خَیْراً قَالَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَمَّا حَیَاتَکَ فَقَدْ عَلِمْنَا فَمَا لَنَا فِی وَفَاتِکَ فَقَالَ أَمَّا فِی حَیَاتِی فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ أَمَّا فِی مَمَاتِی فَتُعْرَضُ عَلَیَّ أَعْمَالُکُمْ فَأَسْتَغْفِرُ لَکُمْ.
پیامبر ( از امام صادق (روایت است: رسول خدا (فرمود: «تردیدی نیست که حیاتم برای شما خیر است و در مرگم نیز خیری برای شماست». پس گفته شد: «ای رسول خدا (! خیر حیات تو را می‌شناسیم، پس چه خیری در درگذشت تو برای ما خواهد بود»؟ پس فرمود: «امّا در حیاتم، خدای عزّوجلّ فرمود: ولی [ای پیامبر]! تا تو در میان آنها هستی، خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد و امّا پس از مرگم، اعمال شما بر من عرضه خواهد شد و از خدا برای شما طلب آمرزش خواهم کرد».
الصّادق (علیه السلام)- کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَهْتَمُّ لِعَشَرَهًِْ أَشْیَاءَ فَآمَنَهُ اللَّهُ مِنْهَا وَ بَشَّرَهُ بِهَا ... وَ لِأُمَّتِهِ مِنَ الْعَذَابِ فَنَزَلَ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ.
امام صادق ( پیامبر اسلام (درباره‌ی ده موضوع خائف و مضطرب بود و خدای توانا آن حضرت (را در امان خود نگه داشت و به وی بشارت داد. ... و درباره‌ی عذاب امّت آن حضرت (آیه: وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ را نازل کرد
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِنَّ مُقَامِی بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنَّ مُفَارَقَتِی إِیَّاکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِلَی أَنْ قَالَ أَمَّا مُقَامِی بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ یَعْنِی یُعَذِّبُهُمْ بِالسَّیْفِ وَ أَمَّا مُفَارَقَتِی إِیَّاکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ فَإِنَّ أَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ عَلَیَّ کُلَّ إِثْنَیْنِ وَ خَمِیسٍ فَمَا کَانَ مِنْ حَسَنٍ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ مَا کَانَ مِنْ سَیِّئٍ اسْتَغْفَرْتُ لَکُمْ.
پیامبر ( امام باقر (فرمود: رسول خدا (درحالی‌که میان گروهی از یارانش بود، فرمود: «همانا ماندنم در میان شما برای شما خیر است و دورشدن من از شما نیز برای شما خیر است». پس جابربن‌عبدالله انصاری از جا بلند شد و گفت: «ای رسول خدا (! ما می‌دانیم که ماندن شما میان ما خیر است، امّا چگونه دورشدن شما از ما برای ما خیر است»؟ پس فرمود: «خداوند درباره‌ی ماندن من میان شما می‌فرماید: وَ مَا کَانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنتَ فِیهِمْ وَ مَا کَانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ، پس آنان را با شمشیر عذاب داده است و امّا اینکه دورشدن من از شما برای شما بهتر است، زیرا که اعمالتان هر دوشنبه و پنجشنبه بر من عرضه می‌شود. پس هرگاه کاری نیک بر من عرضه شود، خدا را ستایش می‌گویم و اگر کار بدی بر من عرضه شود، برای شما طلب مغفرت می‌کنم».
الباقر (علیه السلام)- کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ الِاسْتِغْفَارُ لَکُمْ حِصْنَیْنِ حَصِینَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ فَمَضَی أَکْبَرُ الْحِصْنَیْنِ وَ بَقِیَ الِاسْتِغْفَارُ فَأَکْثِرُوا مِنْهُ فَإِنَّهُ مِمْحَاهًٌْ لِلذُّنُوبِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ.
امام باقر ( رسول خدا (و استغفار برای شما به‌منزله‌ی دو قلعه و حصار محکم در برابر عذاب الهی بودند، بزرگترین این دو حصار (رسول خدا () درگذشت و استغفار باقی مانده است پس زیاد استغفار کنید زیرا استغفار پاک‌کننده‌ی گناهان است، خدای عزّوجلّ فرموده است: وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُون.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- فِی الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَکُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِی فَالاسْتِغْفَارُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُون.
امام علی ( در روی زمین دو امان از عذاب خدای سبحان وجود داشت که یکی از آن دو برداشته شده؛ پس بر شما باد به التزام به دیگری؛ پس بدان متمسک شوید؛ اما آن امانی که برداشته شد، رسول خدا (است و اما آن امانی که باقی است، استغفار کردن است؛ خداوند عزّوجلّ فرمود: وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ لِأَیِّ شَیْءٍ یُحْتَاجُ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ الْإِمَامِ فَقَالَ لِبَقَاءِ الْعَالَمِ عَلَی صَلَاحِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَرْفَعُ الْعَذَابَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ إِذَا کَانَ فِیهَا نَبِیٌّ (صلی الله علیه و آله) أَوْ إِمَامٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ أَتَی أَهْلَ السَّمَاءِ مَا یَکْرَهُونَ وَ إِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَیْتِی أَتَی أَهْلَ الْأَرْضِ مَا یَکْرَهُونَ یَعْنِی بِأَهْلِ بَیْتِهِ الْأَئِمَّهًَْ (علیهم السلام) الَّذِینَ قَرَنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِه.
امام باقر ( جابر (گوید: از امام باقر (پرسیدم: «به چه جهت مردم احتیاج به پیامبر و امام دارند». فرمود: «برای برقراری عالم به مصلحتش. از این روست که خداوند عذاب را از اهل زمینی که نبی یا امامی میان آنها باشد بر می‌دارد خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ؛ پیغمبر اکرم (نیز فرمود: «ستارگان سبب آرامش و آسایش اهل آسمان هستند و اهل‌بیت من سبب آسایش اهل زمینند، وقتی ستارگان از میان بروند اهل آسمان دچار ناراحتی می‌شوند وقتی اهل بیت من نیز از میان بروند اهل زمین دچار ناراحتی خواهند شد». منظور پیامبر (از اهل بیت؛ ائمّه (هستند که اطاعت از آنها را قرین و همراه اطاعت خود قرار داده است».
ابن‌عباس (رحمة الله علیه)- إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُعَذِّبِ قَوْمَهُ حَتَّی أَخْرَجُوهُ مِنْهَا وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ أَیْ وَ فِیهِمْ بَقِیَّهًُْ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدَ خُرُوجِکَ مِن مَکَّهًَْ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا خَرَجَ مِنَ مکهًْ بَقِِیَت فِیهَا بقیهًْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لم‌یهاجروا لِعُذْرٍ وَ کَانُوا عَلَی عَزمِ الهِجرَهًِْ فَرَفَعَ اللَّهُ الْعَذَابَ عَنْ مُشْرِکِی مکهًْ لِحُرمَهًِْ اسْتِغْفَارِهِمْ فَلَمَّا خَرَجُوا أَذِنَ اللَّهُ فِی فَتْحِ مکهًْ.
ابن‌عبّاس ( خداوند اهل مکّه را عذاب نفرمود تا اینکه پیامبر (را از مکّه بیرون کردند وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ، مقصود این است که بعد از بیرون‌کردن تو از مکّه هم، با بودن گروهی از مؤمنان در میان ایشان خداوند اهل مکّه را عذاب نخواهد کرد. جریان از این قرار است که بعد از آنکه پیامبر (از مکّه خارج شد، گروهی از مؤمنان با اینکه قصد هجرت داشتند ولی به خاطر داشتن عذر موفّق به هجرت نشدند، خداوند به احترام استغفار آنان، عذاب را از مشرکان مکّه [که به خاطر اخراج پیامبر (از مکّه مستحقّ آن شده بودند] برطرف فرمود، ولی پس از اینکه آن گروه از مؤمنان هم از مکّه خارج شدند خداوند اجازه‌ی فتح مکّه را صادر فرمود.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- أَرْبَعٌ لِلْمَرْءِ لَا عَلَیْهِ الْإِیمَانُ وَ الشُّکْرُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ ما یَفْعَلُ اللهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ وَ الِاسْتِغْفَارُ فَإِنَّهُ قَالَ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ وَ الدُّعَاءُ فَإِنَّهُ قَالَ تَعَالَی قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ.
امام علی ( چهار چیز به نفع مرد است و بر او زیان ندارد، ایمان و سپاسگزاری؛ همانگونه که خداوند متعال فرمود: خدا چه نیازی به مجازات شما دارد اگر شکرگزاری کنید و ایمان آورید (نساء/۱۴۷) سوّم؛ استغفار [و طلب آمرزش کردن] است؛ می‌فرماید: وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ چهارم؛ دعا می‌باشد که خدا می‌فرماید: بگو: «پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد» (فرقان/۷۷).
أمیرالمومنین (علیه السلام)- قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَمَّا مَنْ أَنْکَرَ الْبَدَاءَ ... وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ ثُمَّ بَدَا لَهُ وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرام.
امام علی ( امّا کسی که منکر بَداء است ... و مانند آن، این آیه است: وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ، آنگاه بداء حاصل شد [و فرمود] وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمسْجِدِ الحَرام.
الصّادق (صلی الله علیه و آله)- أَبُو بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام) ... فَقَالَ {الْحَارِثُ‌بْنُ‌عُمَرَ الْفِهْرِی} إِذَا کُنْتَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَصِیَّکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ فَاطِمَهًُْ (سلام الله علیها) بِنْتَکَ سَیِّدَهًَْ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ (علیها السلام) ابْنَاکَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهًِْ وَ حَمْزَهًُْ (رحمة الله علیه) عَمُّکَ سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ وَ جَعْفَرٌ الطَّیَّارُ ابْنَ‌عَمِّکَ یَطِیرُ مَعَ الْمَلَائِکَهًِْ فِی الْجَنَّهًِْ وَ السِّقَایَهًُْ لِلْعَبَّاسِ عَمِّکَ فَمَا تَرَکْتَ لِسَائِرِ قُرَیْشٍ وَ هُمْ وُلْدُ أَبِیک فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَیْلَکَ یَا حَارِثُ مَا فَعَلْتُ ذَلِکَ بِبَنِی‌عَبْدِ‌الْمُطَّلِبِ لَکِنَّ اللَّهَ فَعَلَهُ بِهِمْ فَقَالَ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ ... فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْحَارِثَ فَقَالَ إِمَّا أَنْ تَتُوبَ أَوْ تَرْحَلَ عَنَّا قَالَ فَإِنَّ قَلْبِی لَا یُطَاوِعُنِی إِلَی التَّوْبَهًِْ لَکِنِّی أَرْحَلُ عَنْکَ فَرَکِبَ رَاحِلَتَهُ فَلَمَّا أَصْحَرَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ طَیْراً مِنَ السَّمَاءِ فِی مِنْقَارِهِ حَصَاهًٌْ مِثْلُ الْعَدَسَهًِْ فَأَنْزَلَهَا عَلَی هَامَتِهِ وَ خَرَجَتْ مِنْ دُبُرِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَفَحَصَ بِرِجْلِه.
امام صادق ( ابوبصیر از امام صادق (روایت می‌کند که فرمود: ... حارث‌بن‌نعمان به پیامبر (گفت: «اگر شما رسول خدا (و علی (جانشین توست، دخترت فاطمه (سرور زنان عالَم، دو فرزندت حسن و حسین (سرور جوانان اهل بهشت، عمویت حمزه (سرور شهیدان، پسر عمویت جعفرطیّار در بهشت با فرشتگان پرواز می‌کند و مقام سقّاییِ حاجیان برای عمویت عبّاس (است در نتیجه برای دیگران از قریش که آنها نیز با تو رابطه‌ی خویشاوندی دارند چه چیزی باقی گذاشته‌ای»؟! رسول خدا (فرمود: «وای بر تو حارث! من از جانب خودم چنین رفتاری با خاندان عبدالمطلّب نکردم بلکه همه از طرف خدا بوده است». حارث گفت: إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلیمٍ ... خداوند در جواب او این آیه را نازل فرمود: وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ؛ رسول خدا (حارث را خوانده و به او فرمود: «یا باید [از گفته‌ی خود] توبه کنی و یا از نزد ما بروی». حارث گفت: «دلم میلی به توبه‌کردن ندارد ولی از نزد شما می‌روم»؛ سوار بر شترش شد و چون به بیابان رسید خداوند پرنده‌ای از آسمان بر او فروفرستاد که در منقارش سنگ‌ریزه‌ای همچون یک دانه‌ی عدس داشت و آن را بر سرش فرو انداخت و از پشتش خارج‌گردید و حارث به دست‌وپا زدن [و جان‌کندن] افتاد.
الجواد (علیه السلام)- قَالَ یَحْیَی‌بْنُ‌أَکْثَمَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ لَوْ نَزَلَ الْعَذَابُ لَمَا نَجَا مِنْهُ إِلَّا عُمَرُ فَقَالَ (علیه السلام) وَ هَذَا مُحَالٌ أَیْضاً إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ فَأَخْبَرَ سُبْحَانَهُ أَنْ لَا یُعَذِّبَ أَحَداً مَا دَامَ فِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ مَا دَامُوا یَسْتَغْفِرُونَ اللَّهُ تَعَالَی.
امام جواد ( یحیی‌بن‌اکثم گوید: روایت شده که رسول خدا (فرموده: «اگر عذاب نازل شود جز عمر کسی نجات نخواهد یافت». امام جواد (فرمود: «و این نیز محال است، زیرا خداوند متعال می‌فرماید: وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ در این آیه تصریح می‌کند که تا پیامبر (میان ایشان باشد آنها را عذاب نمی‌کند همچنین تا موقعی که استغفار می‌کنند نیز ایشان را عذاب نخواهد کرد».