آیه يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنينَ عَلَى الْقِتالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ [65]
اى پيامبر! مؤمنان را به جنگ [با دشمنان خطرناك] برانگيز. هرگاه از شما بيست نفر با استقامت باشند، بر دويست نفر غلبه مى‌كنند و اگر صد نفر باشند، بر هزار نفر از كسانى‌كه كافر شدند، پيروز مى‌گردند، چراكه آنها گروهى هستند كه نمى‌فهمند.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) فِی بَیَانِ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ قَالَ ... وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ فَرَضَ الْقِتَالَ عَلَی الْأُمَّهًِْ فَجَعَلَ عَلَی الرَّجُلِ الْوَاحِدِ أَنْ یُقَاتِلَ عَشَرَهًًْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ نَسَخَهَا سُبْحَانَهُ فَقَالَ الْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ فَنَسَخَ بِهَذِهِ الْآیَهًِْ مَا قَبْلَهَا فَصَارَ فَرْضُ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْحَرْبِ إِذَا کَانَ عِدَّهًُْ الْمُشْرِکِینَ أَکْثَرَ مِنْ رَجُلَیْنِ لِرَجُلٍ لَمْ یَکُنْ فَارّاً مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْ کَانَ الْعِدَّهًُْ رَجُلَیْنِ لِرَجُلٍ کَانَ فَارّاً مِنَ الزَّحْفِ.
امام علی ( امام صادق (از پدرانش، از امام علی (در بیان ناسخ و منسوخ روایت کرد و فرمود: «... و از جمله‌ی این آیات آن است که خداوند جنگیدن را بر امّت اسلامی واجب کرد و یک مرد را مکلّف نمود با ده‌تن از مشرکان پیکار نماید و فرمود: إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا، سپس خداوند [حکمِ] این آیه را نسخ کرده و فرمود: الْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللهِ وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرینَ؛ پس خدا با این آیه، [حکمِ] آیه‌ی قبلش را نسخ کرد و وظیفه‌ی مؤمنان در جنگ این شد که اگر تعداد مشرکان بیشتر از دو برابر بود [و کسی از مسلمانان فرار کرد] مصداقِ فرار از میدان نبرد [که در آیه‌ی ۱۵ از همین سوره مذمّت شده] نیست و اگر تعداد مشرکان دو برابر بود مصداق فرار از میدان نبرد خواهد بود».
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ ... قَالَ کَانَ الْحُکْمُ فِی أَوَّلِ النُّبُوَّهًِْ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّ الرَّجُلَ الْوَاحِدَ وَجَبَ عَلَیْهِ أَنْ یُقَاتِلَ عَشَرَهًًْ مِنَ الْکُفَّارِ فَإِنْ هَرَبَ مِنْهُ فَهُوَ الْفَارُّ مِنَ الزَّحْفِ وَ الْمِائَهًَْ یُقَاتِلُونَ أَلْفاً ثُمَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّ فِیهِمْ ضَعْفاً لَا یَقْدِرُونَ عَلَی ذَلِکَ فَأَنْزَلَ الْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنْکُمْ الآیهًْ فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَنْ یُقَاتِلَ رَجُلٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رَجُلَیْنِ مِنَ الْکُفَّارِ فَإِنْ فَرَّ مِنْهُمَا فَهُوَ الْفَارُّ مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْ کَانُوا ثَلَاثَهًًْ مِنَ الْکُفَّارِ وَ وَاحِدٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَفَرَّ الْمُسْلِمُ مِنْهُمْ فَلَیْسَ هُوَ الْفَارَّ مِنَ الزَّحْفِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ المُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ، ... حکم در آغاز پیامبری در میان اصحاب رسول خدا (چنین بود که بر هریک از آنان واجب بود که با ده نفر از کفّار بجنگد و اگر از [جنگ با] آنان فرار کند، [حکم او] مصداق همان کسی است که از پیشروی به‌سوی دشمن فرار کرده است و هر صد نفر باید با هزار نفر بجنگد. خدا می‌دانست که در آنان ضعف و سستی وجود دارد و نمی‌توانند از عهده‌ی جنگ با آن شرایط برآیند، بنابراین این آیه را نازل کرد: الآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ. خداوند بر آنان واجب کرد که هر مردی از مؤمنان با دو مرد از کفّار بجنگد، پس اگر از [جنگ با] آنان فرار کند، [حکم او] مصداق فرار از پیشروی خواهد بود و اگر سه نفر از کفّار و یک نفر از مسلمانان رو در رو باشند و مسلمان از آنان فرار کند، این مصداق فرار از پیشروی نخواهد بود.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا مَنْ أَنْکَرَ الْبَدَاءَ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِه ... إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ بَدَا لَهُ تَعَالَی فَقَالَ الْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللهِ وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرِینَ وَ هَکَذَا یَجْرِی الْأَمْرُ فِی النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ وَ هُوَ یَدُلُّ عَلَی تَصْحِیحِ الْبَدَاءِ.
امام علی ( امّا کسی که منکر بَداء باشد [نمونه‌اش این است که] خداوند در قرآن فرموده است: ... إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا سپس برای خدا بداء حاصل شده و فرمود: الْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللهِ وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرینَ و مسأله در ناسخ و منسوخ هم به همین‌صورت جریان دارد [یعنی وقتی آیه‌ای نازل میشود به گمان مسلمانان، حکمش برای همیشه است، وقتی آیه‌ی دیگری نازل شده و آن را نسخ می‌کند معلوم میشود آیه‌ی نسخ شده از اوّل برای مدّت مشخّصی بوده است] و مسأله‌ی ناسخ و منسوخ دلالت بر صحّت [عقیده‌ی] بداء دارد.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- مَنْ فَرَّ مِنْ رَجُلَیْنِ فِی الْقِتَالِ مِنَ الزَّحْفِ، فَقَدْ فَرَّ مِنَ الزَّحْفِ؛ وَ مَنْ فَرَّ مِنْ ثَلَاثَهًٍْ فِی الْقِتَالِ مِنَ الزَّحْفِ، فَلَمْ یَفِر مِنَ الزَّحْفِ.
امام علی ( هرکه در [بحبوحه‌ی] جنگ، در مقابل دو مرد فرار کند، پس او فراری است و هرکه در جنگ در مقابل سه نفر از لشکر فرار کند، فراری محسوب نمی‌شود.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- عَنْ عَمْرِوبْنِ‌أَبِی‌الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: مَا أَتَی عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) یَوْمٌ قَطُّ أَعْظَمُ مِنْ یَوْمَیْنِ أَتَیَاهُ فَأَمَّا أَوَّلُ یَوْمٍ فَیَوْمَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَمَّا الْیَوْمُ الثَّانِی فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَجَالِسٌ فِی سَقِیفَهًِْ بَنِی‌سَاعِدَهًَْ عَنْ یَمِینِ أَبِی‌بَکْرٍ وَ النَّاسُ یُبَایِعُونَه ... وَ جَلَسَ أَبُوبَکْرٍ فِی سَقِیفَهًِْ بَنِی‌سَاعِدَهًَْ وَ قَدِمَ عَلِیٌّ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بَایِعْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) فَإِنْ أَنَا لَمْ أَفْعَلْ فَمَهْ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ إِذاً أَضْرِبَ وَ اللَّهِ عُنُقَکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِذاً وَ اللَّهِ أَکُونَ عَبْدَ‌اللَّهِ الْمَقْتُولَ وَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ‌اللَّهِ الْمَقْتُولُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُورَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَلَا حَتَّی قَالَهَا ثَلَاثاً فَبَلَغَ ذَلِکَ الْعَبَّاسَ‌بْنَ‌عَبْدِ‌الْمُطَّلِبِ (رحمة الله علیه) فَأَقْبَلَ مُسْرِعاً یُهَرْوِلُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ ارْفُقُوا بِابْنِ أَخِی وَ لَکُمْ عَلَیَّ أَنْ یُبَایِعَکُمْ فَأَقْبَلَ الْعَبَّاسُ (رحمة الله علیه) وَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ (علیه السلام) فَمَسَحَهَا عَلَی یَدِ أَبِی‌بَکْرٍ ثُمَّ خَلَّوْهُ مُغْضَباً فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَدْ قَالَ لِی إِنْ تَمُّوا عِشْرِینَ فَجَاهِدْهُمْ وَ هُوَ قَوْلُکَ فِی کِتَابِکَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ اللَّهُمَّ وَ إِنَّهُمْ لَمْ یَتِمُّوا عِشْرِینَ حَتَّی قَالَهَا ثَلَاثاً ثُمَّ انْصَرَفَ.
امام علی ( از عمروبن‌ابی‌المقدام روایت است: شدیدترین و سخت‌ترین روزهایی که با آن مواجه شدم دو روز بود؛ روز اوّل همان روزی بود که رسول خدا (در آن روز رحلت کرد و روز دوّم؛ روزی که زیر سقیفه‌ی بنی‌ساعده نشسته بودم و در سمت راست ابوبکر بودم، درحالی‌که مردم با او بیعت می‌کردند. ... ابوبکر در سقیفه‌ی بنی‌ساعده نشست و علی (آمد. عمر به وی گفت: «بیعت کن». علی (به او فرمود: «اگر این کار را نکنم، چه خواهد شد»؟ عمر گفت: «به خدا قسم! گردنت را خواهم زد». علی (به او فرمود: «در این صورت، بنده‌ی کُشته شده‌ی خدا و برادر رسول خدا (خواهم بود». عمر گفت: «اینکه بنده‌ی کُشته شده‌ی خدا می شوی درست است و امّا اینکه برادر رسول خدا (شوی، خیر»! او این عبارت را سه بار تکرار کرد. این خبر به عبّاس‌بن‌عبدالمطلّب رسید و شتابان آمد و شنیدم که گفت: «با برادرزاده‌ام مهربان باشید و من تضمین می‌کنم که با شما بیعت کند». سپس عبّاس آمد و دست علی (را گرفت و آن را به‌دست ابوبکر مالید. سپس او را درحالی‌که خشمگین بود، رها کردند. از علی (شنیدم که میفرمود: «خدایا! تو می‌دانی که پیامبر (به من فرمود: «هرگاه یاران تو به بیست نفر برسند، با آنان جهاد کن و این همان سخن توست که در کتابت فرمودی: إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ خداوندا! تعداد آنان به بیست نفر نرسید». این را سه‌بار گفت و سپس آنجا را ترک کرد.
أمیرالمومنین (علیه السلام)- فِی کِتَابِهِ إلَی مُعَاوِیَهًَْ ... إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَدْ کَانَ خَبَّرَنِی أَنَّهُ رَأَی عَلَی مِنْبَرِهِ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا أَئِمَّهًَْ ضَلَالَهًٍْ مِنْ قُرَیْشٍ یَصْعَدُونَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ یَنْزِلُونَ عَلَی صُورَهًِْ الْقُرُودِ یَرُدُّونَ أُمَّتَهُ عَلَی أَدْبَارِهِمْ عَنِ الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ ... وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ بَنِی‌أَبِی‌الْعَاصِ إِذَا بَلَغُوا ثَلَاثِینَ رَجُلًا جَعَلُوا کِتَابَ اللَّهِ دَخَلًا وَ عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا وَ مَالَ اللَّهِ دُوَلًا وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا أَخِی إِنَّکَ لَسْتَ کَمِثْلِی إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَصْدَعَ بِالْحَقِّ وَ أَخْبَرَنِی أَنَّهُ یَعْصِمُنِی مِنَ النَّاسِ فَأَمَرَنِی أَنْ أُجَاهِدَ وَ لَوْ بِنَفْسِی فَقَالَ فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ قَالَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ وَ قَدْ مَکَثْتُ بِمَکَّهًَْ مَا مَکَثْتُ لَمْ أُومَرْ بِقِتَالٍ ثُمَّ أَمَرَنِی بِالْقِتَالِ لِأَنَّهُ لَا یُعْرَفُ الدِّینُ إِلَّا بِی وَ لَا الشَّرَائِعُ وَ لَا السُّنَنُ وَ الْأَحْکَامُ وَ الْحُدُودُ وَ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ وَ إِنَّ النَّاسَ یَدَعُونَ بَعْدِی مَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ مَا أَمَرَهُمْ فِیکَ مِنْ وَلَایَتِکَ وَ مَا أَظْهَرْتُ مِنْ مَحَبَّتِکَ مُتَعَمِّدِینَ غَیْرَ جَاهِلِینَ مُخَالِفَهًًْ لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکَ فَإِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً عَلَیْهِمْ فَجَاهِدْهُمْ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاکْفُفْ یَدَکَ وَ احْقِنْ دَمَکَ فَإِنَّکَ إِنْ نَابَذْتَهُمْ قَتَلُوکَ وَ إِنْ تَابَعُوکَ وَ أَطَاعُوکَ فَاحْمِلْهُمْ عَلَی الْحَقِّ وَ إِلَّا فَادْعُ النَّاسَ فَإِنِ اسْتَجَابُوا لَکَ وَ وَازَرُوکَ فَنَابِذْهُمْ وَ جَاهِدْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاکْفُفْ یَدَکَ وَ احْقِنْ دَمَک.
امام علی ( نامه‌ی امام (به معاویه: ... و به راستی رسول خدا (به من خبر داده است که دوازده مرد از ائمّه ضلالت از قریش را دید که از منبرش بالا میروند و درصورت میمون پایین میآیند، امّت او را از صراط مستقیم منحرف میکنند». ... از او شنیدم که میفرمود: «فرزندان ابو العاص زمانیکه به سی مرد برسند کتاب خدا را درآمد و بندگان او را برده و اموال خدا را سلسله وار قرار میدهند» و رسول خدا (فرمود: «ای برادرم! تو مثل من نیستی که خداوند به من امر کرده است که حق را اجرا کنم و به من خبر داده است که برخی از مردم از من سرکشی میکنند و به من امر کرده است که جهاد کنم ولو با جانم. فرمود: در راه خدا پیکار کن! تنها مسئول وظیفه خود هستی! (نساء/۸۴) و فرموده است: حَرِّضِ المُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ. و در مدتی که در مکه اقامت کردم به جنگ امر نشدم؛ بعد از آن به جنگ امر کرد زیرا نه دین جز با من شناخته میشود و نه شرایع، سنّتها، احکام، حدود، حلال و حرام، و اینکه مردم پس از من آنچه که خداوند به آنان امر کرده است و آنچه که در خصوص ولایت تو امر کرده است و آنچه که از محبت تو اظهار کردم را به متعمّدانه و از روی آگاهی و در مخالفت با آنچه که خداوند درباره تو امر کرده است رها میکنند پس اگر با آنان ستیز کنی تو را به قتل میرسانند و اگر از تو پیروی و اطاعت کنند آنان را بر حق وادار کن و در غیر اینصورت مردم را دعوت کن اگر استجابتت کردند و تو را یاری کردند با آنها ستیز کن و جهاد کن و اگر یاریگری نیافتی دست بکش و خونت را نریز».
الصّادق (علیه السلام)- رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کُلِّفَ مَا لَمْ یُکَلَّفْ أَحَدٌ أَنْ یُقَاتَلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَحْدَهُ وَ قَالَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ وَ قَالَ إِنَّمَا کُلِّفْتُمُ الْیَسِیرَ مِنَ الْأَمْرِ أَنْ تَذْکُرُوا اللَّهَ.
امام صادق ( رسول خدا (ملزم به دستور سختی شد که کس دیگری ملزم به آن نشده است و آن دستور این است که به تنهایی در راه خدا پیکار کند و خداوند فرمود: حَرِّضِ المُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ؛ شما مکلّف به دستور آسانی شده‌اید و آن اینکه پیوسته خدا را یاد کنید.