آیه فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ [88]
[سپس] نگاهى به ستارگان افكند.
الکاظم ( فَلَوْ لَمْ یَکُنْ عَالِماً بِعِلْمِ النُّجُومِ مَا نَظَرَ فِیهَا.
امام کاظم ( اگر عالم به علم نجوم نبود نگاه به ستاره نمی‌کرد.
الرّسول ( عن المفضل‌بن‌عمر، عن الصادق جعفربن‌محمد (قال: فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ قَالَ إِنَّمَا قَیَّدَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِالنَّظْرَهًِْ الْوَاحِدَهًِْ لِأَنَّ النَّظْرَهًَْ الْوَاحِدَهًَْ لَا تُوجِبُ الْخَطَأَ إِلَّا بَعْدَ النَّظْرَهًِْ الثَّانِیَهًِْ بِدَلَالَهًِْ قَوْلِ النَّبِیِّ (لَمَّا قَالَ لِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (یَا عَلِیُّ (أَوَّلُ النَّظْرَهًِْ لَکَ وَ الثَّانِیَهًُْ عَلَیْکَ لَا لَک.
امام صادق ( مفضّل‌بن‌عمر از امام صادق (نقل می‌کند که [ایشان درباره‌ی حضرت ابراهیم (] فرمود: «نگاهی به ستارگان افکند و گفت: «من بیمارم». اینکه خداوند نگاه او را به یک نگاه مقیّد کرده برای آن است که نگاه نخستین موجب خطا نمیشود مگر بعد نگاه دوم. چنانچه پیامبر (به علی (فرمود: «یا علی (! نگاه اول به سود توست و نگاه دوم به ضرر توست و نه به سود تو».
الصّادق ( إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ رُوحَ الْقُدُسِ وَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَقْرَبَ إِلَیْهِ مِنْهَا وَ لَیْسَتْ بِأَکْرَمِ خَلْقِهِ عَلَیْهِ فَإِذَا أَرَادَ أَمْراً أَلْقَاهُ إِلَیْهَا فَأَلْقَاهُ إِلَی النُّجُومِ فَجَرَتْ بِه.
امام صادق ( خداوند تبارک‌وتعالی روح القدس را آفرید درحالی‌که مخلوقی از او نزدیکتر به خدا نیست؛ نه اینکه بهترین مخلوق خدا باشد، پس هرگاه [خداوند] تصمیمی بگیرد به او القا می‌کند آنگاه او تحویل به نجوم (ائمّه () می‌دهد و آن‌ها به آن عمل می‌کنند.
الصّادق ( رُوِیَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (إِنِّی قَدِ ابْتُلِیتُ بِهَذَا الْعِلْمِ فَأُرِیدُ الْحَاجَهًَْ فَإِذَا نَظَرْتُ فِی الطَّالِعِ وَ رَأَیْتُ الطَّالِعَ الشَّرَّ جَلَسْتُ وَ لَمْ أَذْهَبْ فِیهَا وَ إِذَا رَأَیْتُ طَالِعَ الْخَیْرِ ذَهَبْتُ فِی الْحَاجَهًِْ فَقَالَ لِی تَقْضِی قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَحْرِقْ کُتُبَک.
امام صادق ( عبدالملک‌بن‌اعین گوید، به امام صادق (عرض کردم: «من به این علم (نجوم) گرفتارم و چون کاری دارم طالع بلند می‌کنم و به آن می‌نگرم و اگر بد نشان دهد می‌نشینم و به دنبال کار خود نمی‌روم و اگر خیر نشان دهد، می‌روم». امام (فرمود: «حاجتت در این صورت برمی‌آید»؟ گفتم: «آری»! فرمود: «کتاب‌های خود را بسوزان».
الرّسول ( إذَا ذُکِرَ النُّجُومُ فَامسِکُوا.
پیامبر ( هرگاه نام ستارگان به میان آمد، سکوت کنید [و بدون علم حرفی نزنید].
الصّادق ( فِی الْإِحْتِجَاجِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (فِی حَدِیثٍ أَنَّ زِنْدِیقاً قَالَ لَهُ مَا تَقُولُ فِی عِلْمِ النُّجُومِ قَالَ هُوَ عِلْمٌ قَلَّتْ مَنَافِعُهُ وَ کَثُرَتْ مَضَارُّهُ لَا یُدْفَعُ بِهِ الْمَقْدُورُ وَ لَا یُتَّقَی بِهِ الْمَحْذُورُ إِنْ خَبَّرَ الْمُنَجِّمُ بِالْبَلَاءِ لَمْ یُنْجِهِ التَّحَرُّزُ مِنَ الْقَضَاءِ وَ إِنْ خَبَّرَ هُوَ بِخَیْرٍ لَمْ یَسْتَطِعْ تَعْجِیلَهُ وَ إِنْ حَدَثَ بِهِ سُوءٌ لَمْ یُمْکِنْهُ صَرْفُهُ وَ الْمُنَجِّمُ یُضَادُّ اللَّهَ فِی عِلْمِهِ بِزَعْمِهِ أَنَّهُ یَرُدُّ قَضَاءَ اللَّهِ عَنْ خَلْقِهِ.
امام صادق ( در کتاب احتجاج طبرسی حدیثی طولانی از امام صادق (روایت است که برخی فقرات آن چنین است: سؤال‌کننده‌ای به امام عرض کرد: «درباره علم نجوم چه می‌گویید»؟ فرمود: «علمی است که منافع آن کم است و زیان‌هایش بسیار، زیرا نمی‌توان به‌وسیله‌ی آن گرفتاری‌ها را رفع کرد و از ناراحتی‌ها پرهیز نمود. اگر منجم از بلا خبر دهد قدرت فرار از قضا را ندارد و اگر از خیری اطّلاع دهد نمی‌تواند آن را زودتر برساند و از گزند نمی‌تواند وارهد. منجّم به وسیله‌ی علم خود با خدا مبارزه می‌کند. زیرا مدّعی است که قضای خدا را از خلق دفع می‌نماید».
أمیرالمؤمنین ( الْإِحْتِجَاجُ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ: اسْتَقْبَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (دِهْقَانٌ مِنْ دَهَاقِینِ الْفُرْسِ فَقَالَ لَهُ بَعْدَ التَّهْنِئَهًِْ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (تَنَاحَسَتِ النُّجُومُ الطَّالِعَاتُ وَ تَنَاحَسَتِ السُّعُودُ بِالنُّحُوسِ وَ إِذَا کَانَ مِثْلُ هَذَا الْیَوْمِ وَجَبَ عَلَی الْحَکِیمِ الِاخْتِفَاءُ وَ یَوْمُکَ هَذَا یَوْمٌ صَعْبٌ قَدِ انْقَلَبَ فِیهِ کَوْکَبَانِ وَ انْقَدَحَ مِنْ بُرْجِکَ النِّیرَانُ وَ لَیْسَ الْحَرْبُ لَکَ بِمَکَانٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (وَیْحَکَ یَا دِهْقَانُ الْمُنْبِئُ بِالْآثَارِ الْمُحَذِّرُ مِنَ الْأَقْدَارِ مَا قِصَّهًُْ صَاحِبِ الْمِیزَانِ وَ قِصَّهًُْ صَاحِبِ السَّرَطَانِ وَ کَمِ الْمَطَالِعُ مِنَ الْأَسَدِ وَ السَّاعَاتِ مِنَ الْمُحَرَّکَاتِ وَ کَمْ بَیْنَ السَّرَارِیِّ وَ الدَّرَارِیِّ قَالَ سَأَنْظُرُ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی کُمِّهِ وَ أَخْرَجَ مِنْهُ أُسْطُرْلَاباً یَنْظُرُ فِیهِ فَتَبَسَّمَ (فَقَالَ أَ تَدْرِی مَا حَدَثَ الْبَارِحَهًَْ وَقَعَ بَیْتٌ بِالصِّینِ وَ انْفَرَجَ بُرْجُ مَاجِینَ وَ سَقَطَ سُورُ سَرَانْدِیبَ وَ انْهَزَمَ بِطْرِیقُ الرُّومِ بِأَرْمَنِیَّهًَْ وَ فَقَدَ دَیَّانُ الْیَهُودِ بِأَیْلَهًَْ وَ هَاجَ النَّمْلُ بِوَادِی النَّمْلِ وَ هَلَکَ مَلِکُ إِفْرِیقِیَهًَْ أَ کُنْتَ عَالِماً بِهَذَا قَالَ لَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (فَقَالَ الْبَارِحَهًَْ سَعِدَ سَبْعُونَ أَلْفَ عَالَمٍ وَ وُلِدَ فِی کُلِّ عَالَمٍ سَبْعُونَ أَلْفاً وَ اللَّیْلَهًَْ یَمُوتُ مِثْلُهُمْ وَ هَذَا مِنْهُمْ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی سَعْدِ بْنِ مَسْعَدَهًَْ الْحَارِثِیِّ وَ کَانَ جَاسُوساً لِلْخَوَارِجِ فِی عَسْکَرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (فَظَنَّ الْمَلْعُونُ أَنَّهُ یَقُولُ خُذُوهُ فَأَخَذَ بِنَفْسِهِ فَمَاتَ فَخَرَّ الدِّهْقَانُ سَاجِداً فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (أَ لَمْ أَرْوِکَ مِنْ عَیْنِ التَّوْفِیقِ قَالَ بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (فَقَالَ أَنَا وَ صَاحِبِی لَا شَرْقِیٌ وَ لَا غَرْبِیٌّ نَحْنُ نَاشِئَهًُْ الْقُطْبِ وَ أَعْلَامُ الْفَلَکِ أَمَّا قَوْلُکَ انْقَدَحَ مِنْ بُرْجِکَ النِّیرَانُ فَکَانَ الْوَاجِبُ أَنْ تَحْکُمَ بِهِ لِی لَا عَلَیَّ أَمَّا نُورُهُ وَ ضِیَاؤُهُ فَعِنْدِی وَ أَمَّا حَرِیقُهُ وَ لَهَبُهُ فَذَهَبَ عَنِّی فَهَذِهِ مَسْأَلَهًٌْ عَمِیقَهًٌْ احْسُبْهَا إِنْ کُنْتَ حَاسِبا.
امام علی ( از سعید بن جبیر روایت است که دهقانی از دهقانان فارس، با امیرالمؤمنین (روبرو شد و بعد از تهنیت به حضرت گفت: ای امیرالمؤمنین! ستارگان طلوع کننده سرنگون شدند [بد اختر گردیدند] و اختران خوش یُمن هم به وسیله‌ی این نحوس، بد اختر گردیدند و وقتی مثل چنین روزی بیاید، پنهان‌شدن بر حکیم واجب است و امروزِ شما روز سختی است که دو ستاره در آن واژگون گردیده‌اند و از برج شما آتش ها شعله گرفته و جنگ شما بجا نیست. پس امیرالمؤمنین (فرمود: «وای بر تو ای دهقان خبر دهنده از آثار و ترساننده از تقدیرها، داستان صاحب میزان و داستان صاحب سرطان چیست؟ و ستارگان طلوع کننده از اسد چند تایند؟ چند ساعت از طلوع [سائر] متحرکات گذشته است؟ و چقدر است [فاصله] میان اختران نهان و تابان»، گفت: «حساب خواهم کرد» و با دستش به آستینش اشاره کرد و اسطرلابی را از آن خارج کرد، درحالی‌که در آن می نگریست، پس حضرت لبخندی زدند و فرمود: «آیا می دانی دیشب چه اتفاقی افتاد؟ خانه‌ای در چین سقوط کرد و برج ماجین گشوده شد و دیوار سراندیب فروریخت و فرمانده لشکر روم، به سوی ارمنیه، عقب نشینی کرد و پیشوای [حاکم] یهود، در ایله مفقود شد و مورچه ها در واد النمل برانگیخته شده و به جنبش درآمدند و پادشاه افریقا مرد، آیا به این ها عالم بودی»؟ پس گفت: «نه، ای امیرالمؤمنین»!، سپس فرمود: «دیشب هفتاد هزار عالم سعادتمند شدند، در هر عالمی هفتاد هزار متولد شدند و امشب به همین مقدار می میرند و این از جمله آنان است و با دستش به سعد بن مسعده حارثی که جاسوس خوارج، در لشکر امیرالمؤمنین (بود اشاره کردند، پس آن ملعون، گمان کرد که حضرت می گوید: «او را بگیرید»، پس خودش را عقوبت کرد و مرد، پس دهقان به سجده افتاد، سپس امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: آیا تو را از چشمه توفیق، سیراب نکنم؟ گفت: «چرا [حتماً] ای امیرالمومنین»، پس فرمود: «من و همراهم، نه شرقی هستیم و نه غربی، ما پدیدار محور و نشانه‌های فلکیم، اما حرفت که [گفتی:] انْقَدَحَ مِنْ بُرْجِکَ النِّیرَانُ؛ یعنی آتش از برج تو شعله گرفته را واجب است که به وسیله‌ی آن به سود من حکم کنی، نه بر علیه من، اما نور و روشنائی اش نزد من است و اما سوزاندن و زبانه‌هایش از من دور است، که این مسأله‌ای عمیق است که اگر حسابگر هستی، آن را حساب کن».
أمیرالمؤمنین ( لَمَّا أَرَادَ الْمَسِیرَ إِلَی الْخَوَارِجِ قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ إِنْ سِرْتَ فِی هَذَا الْوَقْتِ خَشِیتُ أَنْ لَا تَظْفَرَ بِمُرَادِکَ مِنْ طَرِیقِ عِلْمِ النُّجُومِ فَقَالَ (أَ تَزْعُمُ أَنَّکَ تَهْدِی إِلَی السَّاعَهًِْ الَّتِی مَنْ سَارَ فِیهَا صُرِفَ عَنْهُ السُّوءُ وَ تُخَوِّفُ السَّاعَهًَْ الَّتِی مَنْ سَارَ فِیهَا حَاقَ بِهِ الضُّرُّ فَمَنْ صَدَّقَکَ بِهَذَا فَقَدْ کَذَّبَ الْقُرْآنَ وَ اسْتَغْنَی عَنِ الِاسْتِعَانَهًِْ بِاللَّهِ فِی نَیْلِ الْمَحْبُوبِ وَ دَفْعِ الْمَکْرُوهِ وَ یَنْبَغِی فِی قَوْلِکَ لِلْعَامِلِ بِأَمْرِکَ أَنْ یُولِیَکَ الْحَمْدَ دُونَ رَبِّهِ لِأَنَّکَ بِزَعْمِکَ أَنْتَ هَدَیْتَهُ إِلَی السَّاعَهًِْ الَّتِی نَالَ فِیهَا النَّفْعَ وَ أَمِنَ الضُّرَّ أَیُّهَا النَّاسُ إِیَّاکُمْ وَ تَعَلُّمَ النُّجُومِ إِلَّا مَا یُهْتَدَی بِهِ فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ فَإِنَّهُ یَدْعُو إِلَی الْکِهَانَهًِْ الْمُنَجِّمُ کَالْکَاهِنِ وَ الْکَاهِنُ کَالسَّاحِرِ وَ السَّاحِرُ کَالْکَافِرِ وَ الْکَافِرُ فِی النَّارِ سِیرُوا عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ عَوْنِه.
امام علی ( به هنگام حرکت برای نبرد با خوارج، در ماه صفر سال سی‌وهشت هجری، شخصی با پیشگویی از راه شناخت ستارگان گفت: «اگر در این ساعت حرکت کنید، پیروز نمی‌شوید و من از راه علم ستاره‌شناسی این محاسبه را کردم». امام (فرمود: «گمان می‌کنی تو از آن ساعتی آگاهی که اگر کسی حرکت کند زیان نخواهید دید و می‌ترسانی از ساعتی که اگر کسی حرکت کند ضرری دامن‌گیر او خواهد شد؛ کسی که گفتار تو را تصدیق کند، قرآن را تکذیب کرده است، و از یاری طلبیدن خدا در رسیدن به هدف‌های دوست داشتنی، و محفوظ ماندن از ناگواری‌ها، بی‌نیاز شده است. برای عمل کننده به فرمانت لازم است که به جای خداوند، تو را ستایش کنند چون به گمان خود مردم را به ساعتی آشنا کردی که منافعشان را به دست می‌آورند و از ضرر و زیان در امان می‌مانند». سپس به مردم رو کرد و فرمود: «ای مردم! از فرا گرفتن علم ستاره‌شناسی برای پیشگویی‌های دروغین، بپرهیزید، جز آن مقدار از علم نجوم که در دریانوردی و صحرانوردی به آن نیاز دارید، چراکه ستاره‌شناسی شما را به غیب‌گویی و غیب‌گویی به جادوگری می‌کشاند، و ستاره‌شناس چون غیب‌گو، و غیب‌گو چون جادوگر و جادوگر چون کافر و کافر در آتش جهنّم است. با نام خدا و یاری او حرکت کنید».
الصّادق ( عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَسْبَاطٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (قَال کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ رَجُلٍ قِسْمَهًُْ أَرْضٍ وَ کَانَ الرَّجُلُ صَاحِبَ نُجُومٍ وَ کَانَ یَتَوَخَّی سَاعَهًَْ السُّعُودِ فَیَخْرُجُ فِیهَا وَ أَخْرُجُ أَنَا فِی سَاعَهًِْ النُّحُوسِ فَاقْتَسَمْنَا فَخَرَجَ لِی خَیْرُ الْقِسْمَیْنِ فَضَرَبَ الرَّجُلُ بِیَدِهِ الْیُمْنَی عَلَی الْیُسْرَی ثُمَّ قَالَ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ قَطُّ قُلْتُ وَیْکِ أَ لَا أُخْبِرُکَ ذَاکَ قَالَ إِنِّی صَاحِبُ نُجُومٍ أَخْرَجْتُکَ فِی سَاعَهًِْ النُّحُوسِ فَخَرَجْتُ أَنَا فِی سَاعَهًِْ السُّعُودِ ثُمَّ قَسَمْنَا فَخَرَجَ لَکَ خَیْرُ الْقِسْمَیْنِ فَقُلْتُ أَ لَا أُحَدِّثُکَ بِحَدِیثٍ حَدَّثَنِی بِهِ أَبِی (قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَدْفَعَ اللَّهُ عَنْهُ نَحْسَ یَوْمِهِ فَلْیَفْتَتِحْ یَوْمَهُ بِصَدَقَهًٍْ یُذْهِبُ اللَّهُ بِهَا عَنْهُ نَحْسَ یَوْمِهِ وَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یُذْهِبَ اللَّهُ عَنْهُ نَحْسَ لَیْلَتِهِ فَلْیَفْتَتِحْ لَیْلَتَهُ بِصَدَقَهًٍْ یَدْفَعُ اللَّهُ عَنْهُ نَحْسَ لَیْلَتِهِ فَقُلْتُ إِنِّی افْتَتَحْتُ خُرُوجِی بِصَدَقَهًٍْ فَهَذَا خَیْرٌ لَکَ مِنْ عِلْمِ النُّجُوم.
امام صادق ( علی‌بن‌اسباط نقل می‌کند که امام صادق (فرمود: بین من و مردی منجّم زمینی مشترک بود، او پیوسته برای تقسیم تأخیر می‌انداخت تا ساعتی را انتخاب کند که به نظر خودش برایش خوش یمن باشد و برای من نحس. بالأخره تقسیم کردیم قسمت خوب به من افتاد منجّم از ناراحتی دست بر پشت دست دیگر زده گفت: «مثل امروز ندیده بودم». گفتم: «مگر از علم خود استفاده نکردی»؟ گفت: «من با اطلاع از علم نجوم برای شما ساعت نحس انتخاب کردم و خودم در ساعت سعد خارج شدم باز قسمت بهتر به شما افتاد». گفتم: «می‌خواهی حدیثی را که پدرم از پدر خود برایم نقل کرده برایت بگویم، پدرم گفت: «پیامبراکرم (فرمود: «هرکس مایل است نحسیِ روزش برطرف شود، اول صبح صدقه بدهد؛ خداوند با این صدقه نحسی آن روز را برطرف می‌کند و هرکه می‌خواهد نحسی شبش برطرف گردد شب را با صدقه شروع کند. و من وقتی خارج شدم صدقه دادم».
الصّادق ( عَنْ هِشَامٍ الْخَفَّافِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (کَیْفَ بَصَرُکَ بِالنُّجُومِ قَالَ قُلْتُ مَا خَلَّفْتُ بِالْعِرَاقِ أَبْصَرَ بِالنُّجُومِ مِنِّی فَقَالَ کَیْفَ دَوَرَانُ الْفَلَکِ عِنْدَکُمْ قَالَ فَأَخَذْتُ قَلَنْسُوَتِی عَنْ رَأْسِی فَأَدَرْتُهَا قَالَ فَقَالَ إِنْ کَانَ الْأَمْرُ عَلَی مَا تَقُولُ فَمَا بَالُ بَنَاتِ النَّعْشِ وَ الْجَدْیِ وَ الْفَرْقَدَیْنِ لَا یُرَوْنَ یَدُورُونَ یَوْماً مِنَ الدَّهْرِ فِی الْقِبْلَهًِْ قَالَ قُلْتُ هَذَا وَ اللَّهِ شَیْءٌ لَا أَعْرِفُهُ وَ لَا سَمِعْتُ أَحَداً مِنْ أَهْلِ الْحِسَابِ یَذْکُرُهُ فَقَالَ لِی کَمِ السُّکَیْنَهًُْ مِنَ الزُّهَرَهًِْ جُزْءاً فِی ضَوْئِهَا قَالَ قُلْتُ هَذَا وَ اللَّهِ نَجْمٌ مَا سَمِعْتُ بِهِ وَ لَا سَمِعْتُ أَحَداً مِنَ النَّاسِ یَذْکُرُهُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ فَأَسْقَطْتُمْ نَجْماً بِأَسْرِهِ فَعَلَی مَا تَحْسُبُونَ ثُمَّ قَالَ فَکَمِ الزُّهَرَهًُْ مِنَ الْقَمَرِ جُزْءاً فِی ضَوْئِهِ قَالَ قُلْتُ هَذَا شَیْءٌ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَالَ فَکَمِ الْقَمَرُ جُزْءاً مِنَ الشَّمْسِ فِی ضَوْئِهَا قَالَ قُلْتُ مَا أَعْرِفُ هَذَا قَالَ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ مَا بَالُ الْعَسْکَرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ فِی هَذَا حَاسِبٌ وَ فِی هَذَا حَاسِبٌ فَیَحْسُبُ هَذَا لِصَاحِبِهِ بِالظَّفَرِ وَ یَحْسُبُ هَذَا لِصَاحِبِهِ بِالظَّفَرِ ثُمَّ یَلْتَقِیَانِ فَیَهْزِمُ أَحَدُهُمَا الْآخَرَ فَأَیْنَ کَانَتِ النُّحُوسُ قَالَ فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْلَمُ ذَلِکَ قَالَ فَقَالَ صَدَقْتَ إِنَّ أَصْلَ الْحِسَابِ حَقٌّ وَ لَکِنْ لَا یَعْلَمُ ذَلِکَ إِلَّا مَنْ عَلِمَ مَوَالِیدَ الْخَلْقِ کُلِّهِمْ.
امام صادق ( هشام خفّاف گفت: «امام صادق (به من فرمود: «از علم نجوم چقدر اطّلاع داری»؟ گفتم: «در عراق کسی در علم نجوم از من واردتر نیست». فرمود: «گردش فلک چگونه است»؟ من شب کلاه را از سرم برداشتم و چرخی داده و گفتم: «این‌طور». فرمود: «اگر گردش فلک این‌طور باشد، پس چرا ستاره‌های بنات النعش و جدی و فرقدین از طرف قبله یک روز گردش نکرده‌اند». عرض کردم: «به خدا قسم! تاکنون متوجّه آن نشده‌ام، از کسی هم که به حساب نجوم وارد بوده در این مورد چیزی نشنیده‌ام». فرمود: «نسبت نور ستاره‌ی سکینه و زهره چقدر است»؟ گفتم: «تاکنون نام این ستاره را نشنیده‌ام و کسی هم اسم آن را نبرده است». فرمود: «سبحان اللَّه نام یک ستاره را به کلّی از بین برده‌اید؛ پس چطور حساب میکنید»؟ فرمود: «نسبت نور زهره با ماه چقدر است»؟ گفتم: «جز خدا کسی نمی‌داند». فرمود: «نسبت نور ماه با خورشید چقدر است»؟ عرض کردم: «نمی‌دانم». فرمود: «راست می‌گویی». فرمود: «چطور می‌شود که دو سپاه که در هرکدام یک منجّم هست؛ منجّم این لشکر برای سپاهیان خود پیش‌بینی پیروزی می‌کند؛ منجّم سپاه دیگر نیز برای لشکر خود همینطور». پس از برخورد و جنگ یکی فرار می‌کند و دیگری پیروز می‌شود؛ علم نجوم چه سودی داشت»؟ عرض کردم: «به خدا قسم! این را هم نمی‌دانم». فرمود: «راست می‌گویی، اصل حساب درست است ولی کسی نمی‌تواند به آن پی ببرد مگر تاریخ ولادت تمام مردم را بداند».
الصّادق ( عَنْ عَبْدِ‌الرَّحْمَنِ‌بْنِ‌سَیَابَهًَْ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (جُعِلْتُ لَکَ الْفِدَاءَ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ النُّجُومَ لَا یَحِلُّ النَّظَرُ فِیهَا وَ هِیَ تُعْجِبُنِی فَإِنْ کَانَتْ تُضِرُّ بِدِینِی فَلَا حَاجَهًَْ لِی فِی شَیْءٍ یُضِرُّ بِدِینِی وَ إِنْ کَانَتْ لَا تُضِرُّ بِدِینِی فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَشْتَهِیهَا وَ أَشْتَهِی النَّظَرَ فِیهَا فَقَالَ لَیْسَ کَمَا یَقُولُونَ لَا تُضِرُّ بِدِینِکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّکُمْ تَنْظُرُونَ فِی شَیْءٍ مِنْهَا کَثِیرُهُ لَا یُدْرَکُ وَ قَلِیلُهُ لَا یُنْتَفَعُ بِهِ تَحْسُبُونَ عَلَی طَالِعِ الْقَمَرِ ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی کَمْ بَیْنَ الْمُشْتَرِی وَ الزُّهَرَهًِْ مِنْ دَقِیقَهًٍْ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ قَالَ أَ فَتَدْرِی کَمْ بَیْنَ الزُّهَرَهًِْ وَ بَیْنَ الْقَمَرِ مِنْ دَقِیقَهًٍْ قُلْتُ لَا قَالَ أَ فَتَدْرِی کَمْ بَیْنَ الشَّمْسِ وَ بَیْنَ السُّنْبُلَهًِْ مِنْ دَقِیقَهًٍْ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا سَمِعْتُ مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْمُنَجِّمِینَ قَطُّ قَالَ أَ فَتَدْرِی کَمْ بَیْنَ السُّنْبُلَهًِْ وَ بَیْنَ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مِنْ دَقِیقَهًٍْ قُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا سَمِعْتُهُ مِنَ مُنَجِّمٍ قَطُّ قَالَ مَا بَیْنَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَی صَاحِبِهِ سِتُّونَ أَوْ سَبْعُونَ دَقِیقَهًًْ {شَکَّ عَبْدُ الرَّحْمَنِ} ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ الرَّحْمَنِ هَذَا حِسَابٌ إِذَا حَسَبَهُ الرَّجُلُ وَ وَقَعَ عَلَیْهِ عَرَفَ الْقَصَبَهًَْ الَّتِی فِی وَسَطِ الْأَجَمَهًِْ وَ عَدَدَ مَا عَنْ یَمِینِهَا وَ عَدَدَ مَا عَنْ یَسَارِهَا وَ عَدَدَ مَا خَلْفَهَا وَ عَدَدَ مَا أَمَامَهَا حَتَّی لَا یَخْفَی عَلَیْهِ مِنْ قَصَبِ الْأَجَمَهًِْ وَاحِدَهًٌْ.
امام صادق ( عبدالرّحمن‌بن‌سیابه گوید: به امام صادق (گفتم: «فدایت شوم! مردم می گویند نظر کردن در ستارگان حلال نیست و این مرا به شگفتی وا می دارد و اگر به دینم ضرر می رساند، پس برای من به چیزی که به دینم ضرر می رساند نیازی نیست و اگر به دینم ضرر نمی رساند، پس به خدا سوگند! من میل به آن و میل به نظر کردن در آن را دارم». فرمود: «چنین نیست که میگویند، به دینت ضرر نرساند [یعنی به دینت هم ضرر می رساند]»، سپس فرمود: «شما در چیزی از آن (نجوم) می نگرید که بیشترش درک نمی شود و کمش هم نفعی از آن برده نمی شود و به [همان] طالع ماه، حساب می کنید»؛ سپس فرمود: «آیا می دانی چند دقیقه [فاصله] بین مشتری و زهره است»؟ گفتم: «نه، به خدا سوگند»! فرمود: «پس آیا می دانی چند دقیقه فاصله بین زهره و ماه است»؟ گفتم: «نه، به خدا سوگند»! فرمود: «پس آیا می دانی چند دقیقه فاصله بین خورشید و سکینه است»؟ گفتم: «نه، به خدا سوگند! هرگز از احدی از ستاره‌شناسان نشنیده‌ام». فرمود: «پس آیا می دانی چند دقیقه فالصله بین سکینه و لوح محفوظ است»؟ گفتم: «نه، هرگز از ستاره‌شناسی نشنیده‌ام». فرمود: «فاصله بین هرکدام از این دو با قرینش شصت یا نود دقیقه است». عبدالرّحمن شک نمود سپس فرمود: «ای عبدالرّحمن! این حسابی است که اگر مردی آن را حساب کند و بر آن بیفتد [دقیق حسابش کند]، نیزاری که در وسط بیشه را می شناسد و تعداد آنچه در سمت راست آن و تعداد آنچه در سمت چپ آن و تعدادی که پشت سرش و تعدادی که جلوی آن است را می داند، تا آنجا که یکی از نی‌های بیشه‌زار هم بر او پوشیده نمی ماند».
الصّادق ( عَنْ مُعَلَّی‌بْنِ‌خُنَیْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَنِ النُّجُومِ أَ حَقٌّ هِیَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ الْمُشْتَرِیَ إِلَی الْأَرْضِ فِی صُورَهًِْ رَجُلٍ فَأَخَذَ رَجُلًا مِنَ الْعَجَمِ فَعَلَّمَهُ النُّجُومَ حَتَّی ظَنَّ أَنَّهُ قَدْ بَلَغَ ثُمَّ قَالَ لَهُ انْظُرْ أَیْنَ الْمُشْتَرِی فَقَالَ مَا أَرَاهُ فِی الْفَلَکِ وَ مَا أَدْرِی أَیْنَ هُوَ قَالَ فَنَحَّاهُ وَ أَخَذَ بِیَدِ رَجُلٍ مِنَ الْهِنْدِ فَعَلَّمَهُ حَتَّی ظَنَّ أَنَّهُ قَدْ بَلَغَ وَ قَالَ انْظُرْ إِلَی الْمُشْتَرِی أَیْنَ هُوَ فَقَالَ إِنَّ حِسَابِی لَیَدُلُّ عَلَی أَنَّکَ أَنْتَ الْمُشْتَرِی قَالَ وَ شَهَقَ شَهْقَهًًْ فَمَاتَ وَ وَرِثَ عِلْمَهُ أَهْلُهُ فَالْعِلْمُ هُنَاک.
امام صادق ( معلی‌بن‌خنیس گوید: «از امام صادق (از نجوم پرسیدم که آیا درست است»؟ فرمود: «آری، خداوند عزّوجلّ مشتری را به صورت مردی به زمین فرستاد و مردی از عجم را شاگرد خود ساخت و علم نجوم را به او آموخت تا پنداشت که همه‌ی آن را فرا گرفته است، سپس به او گفت: «بنگر مشتری کجاست»؟ گفت: «من آن را در فلک نمی‌بینم و نمی‌دانم کجاست»، او را از خود دور کرد و یک مرد هندی را گرفت و او را آموخت تا گمان کرد استاد شده و به او گفت: «بنگر مشتری کجاست»؟ گفت: «حسابم دلالت دارد که تو خود مشتری هستی». فریاد کشید و مُرد و علم او به خاندانش رسید و علم نجوم در آنجاست».
الصّادق ( عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (قَالَ: سُئِلَ عَنِ النُّجُومِ فَقَالَ مَا یَعْلَمُهَا إِلَّا أَهْلُ بَیْتٍ مِنَ الْعَرَبِ وَ أَهْلُ بَیْتٍ مِنَ الْهِنْدِ.
امام صادق ( از امام صادق (در مورد علم نجوم سؤال شد. فرمود: «آن را جز خاندان عرب و خاندان هند هیچ کس نداند».
الصّادق ( فِی کِتَابِ الْإِهْلِیلَجَهًِْ الْمَنْقُولِ عَنْ أَبِی عَبْدِاللهِ الصَّادِقِ (-فِی الرَّدِّ عَلَی مَنْ کَانَ مُنْکِراً لِلصَّانِعِ جَلَّ جَلَالُهُ زَعْماً مِنْهُ أَنَّ الْأَشْیَاءَ کُلَّهَا تُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ وَ لَوْ کَانَ مَوْجُوداً لَأُدْرِکَ بِهَا- قَالَ (: قُلْتُ: أَخْبِرْنِی هَلْ یَعْلَمُ أَهْلُ بِلَادِکَ عِلْمَ النُّجُومِ؟ قَالَ: إِنَّکَ لَغَافِلٌ عَنْ عِلْمِ أَهْلِ بِلَادِی بِالنُّجُومِ فَلَیْسَ أَحَدٌ أَعْلَمَ بِذَلِکَ مِنْهُمْ. قُلْتُ: أَخْبِرْنِی کَیْفَ وَقَعَ عِلْمُهُمْ بِالنُّجُومِ وَ هِیَ مِمَّا لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا بِالْفِکْرِ؟ قَالَ: حِسَابٌ وَضَعَتْهُ الْحُکَمَاءُ وَ تَوَارَثَتْهُ النَّاسُ فَإِذَا سَأَلْتَ الرَّجُلَ مِنْهُمْ عَنْ شَیْءٍ قَاسَ الشَّمْسَ وَ نَظَرَ فِی مَنَازِلِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ مَا لِلطَّالِعِ مِنَ النُّحُوسِ وَ مَا لِلْبَاطِنِ مِنَ السُّعُودِ ثُمَّ یَحْسُبُ وَ لَا یُخْطِئُ وَ یُحْمَلُ إِلَیْهِ الْمَوْلُودُ فَیَحْسُبُ لَهُ وَ یُخْبِرُ بِکُلِّ عَلَامَهًٍْ فِیهِ بِغَیْرِ مُعَایَنَهًٍْ وَ مَا هُوَ مُصِیبُهُ إِلَی یَوْمِ یَمُوتُ. قُلْتُ: کَیْفَ دَخَلَ الْحِسَابُ فِی مَوَالِیدِ النَّاسِ؟ قَالَ: لِأَنَّ جَمِیعَ النَّاسِ إِنَّمَا یُولَدُونَ بِهَذِهِ النُّجُومِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَسْتَقِمْ هَذَا الْحِسَابُ فَمِنْ ثَمَّ لَا یُخْطِئُ إِذَا عَلِمَ السَّاعَهًَْ وَ الْیَوْمَ وَ الشَّهْرَ وَ السَّنَهًَْ الَّتِی یُولَدُ فِیهَا الْمَوْلُودُ. قُلْتُ: لَقَدْ تَوَصَّفْتَ عِلْماً عَجِیباً لَیْسَ فِی عِلْمِ الدُّنْیَا أَدَقُّ مِنْهُ وَ لَا أَعْظَمُ إِنْ کَانَ حَقّاً کَمَا ذَکَرْتَ یُعْرَفُ بِهِ الْمَوْلُودُ الصَّبِیُّ وَ مَا فِیهِ مِنَ الْعَلَامَاتِ وَ مُنْتَهَی أَجَلِهِ وَ مَا یُصِیبُهُ فِی حَیَاتِهِ أَ وَ لَیْسَ هَذَا حِسَاباً تُولَدُ بِهِ جَمِیعُ أَهْلِ الدُّنْیَا مَنْ کَانَ مِنَ النَّاسِ؟ قَالَ: لَا أَشُکُّ فِیهِ. قُلْتُ: فَتَعَالَ نَنْظُرْ بِعُقُولِنَا کَیْفَ عَلِمَ النَّاسُ هَذَا الْعِلْمَ وَ هَلْ یَسْتَقِیمُ أَنْ یَکُونَ لِبَعْضِ النَّاسِ إِذَا کَانَ جَمِیعُ النَّاسِ یُولَدُونَ بِهَذِهِ النُّجُومِ؟ وَ إِنْ قُلْتَ: إِنَّ الْحُکَمَاءَ مِنَ النَّاسِ هُمُ الَّذِینَ وَضَعُوا هَذَا الْحِسَابَ وَ عِلْمَ مَجَارِی هَذِهِ النُّجُومِ وَ عَرَفْتَ نُحُوسَهَا مِنْ سُعُودِهَا وَ دُنُوَّهَا مِنْ بُعْدِهَا وَ بَطِیئَهَا مِنْ سَرِیعِهَا وَ مَوَاقِعَهَا مِنَ السَّمَاءِ وَ مَوَاضِعَهَا مِنْ تَحْتِ الْأَرْضِ، فَإِنَّ مِنْهَا سِتَّهًَْ طَالِعَهًٍْ فِی السَّمَاءِ وَ سِتَّهًَْ بَاطِنَهًٍْ تَحْتَ الْأَرْضِ، وَ کَذَلِکَ النُّجُومُ السَّبْعَهًُْ تَجْرِی عَلَی حِسَابِ تِلْکَ النُّجُومِ، وَ مَا یَقْبَلُ الْقَلْبُ وَ لَا یَدُلُّ الْعَقْلُ أَنَّ مَخْلُوقاً مِنَ الْأَرْضِ قَدَرَ عَلَی الشَّمْسِ حَتَّی یَعْلَمَ فِی أَیِّ الْبُرُوجِ هِیَ، وَ أَیِّ بُرُوجٍ الْقَمَرُ وَ أَیِّ بُرُوجٍ هَذِهِ النُّحُوسُ وَ السُّعُودُ، وَ مَتَی الطَّالِعُ وَ مَتَی الْبَاطِنُ، وَ هِیَ مُعَلَّقَهًٌْ فِی السَّمَاءِ وَ هِیَ تَحْتَ الْأَرْضِ، وَ لَا یَرَاهَا إِذَا تَوَارَتْ بِضَوْءِ الشَّمْسِ إِلَّا أَنْ یَزْعُمَ أَنَّ هَذَا الْحَکِیمَ رَقِیَ إِلَی السَّمَاءِ حَتَّی عَلِمَ هَذَا. ثُمَّ قُلْتُ: فَأَنَا أَقُولُ قَوْلَکَ هَبْهُ رَقِیَ إِلَی السَّمَاءِ هَلْ کَانَ لَهُ بُدٌّ مِنْ أَنْ یَجْرِیَ مَعَ کُلِّ بُرْجٍ مِنْ هَذِهِ الْبُرُوجِ وَ نَجْمٍ مِنْ هَذِهِ النُّجُومِ مِنْ حَیْثُ یَطْلُعُ إِلَی حَیْثُ یَغِیبُ ثُمَّ یَعُودَ إِلَی الْآخَرِ حَتَّی یَفْعَلَ مِثْلَ ذَلِکَ حَتَّی یَأْتِیَ عَلَی آخِرِهَا فَإِنَّ مِنْهَا مَا یَقْطَعُ السَّمَاءَ فِی ثَلَاثِینَ سَنَهًًْ وَ مِنْهَا مَا یَقْطَعُ دُونَ ذَلِکَ وَ هَلْ کَانَ لَهُ بُدٌّ مِنْ أَنْ یَجُولَ فِی أَقْطَارِ السَّمَاءِ حَتَّی یَعْرِفَ مَطَالِعَ السُّعُودِ مِنْهَا وَ النُّحُوسِ وَ تَیَقَّنَهُ، وَ هَبْهُ قَدَرَ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی فَرَغَ مِمَّا فِی السَّمَاءِ هَلْ کَانَ یَسْتَقِیمُ لَهُ حِسَابُ مَا فِی السَّمَاءِ حَتَّی یُحْکِمَ حِسَابَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ مَا تَحْتَهَا وَ أَنْ یَعْرِفَ ذَلِکَ مِثْلَ مَا قَدْ عَایَنَ فِی السَّمَاءِ؟ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ مَجَارِیَهَا تَحْتَ الْأَرْضِ عَلَی غَیْرِ مَجَارِیهَا فِی السَّمَاءِ وَ أَنَّهُ لَا یَعْرِفُ حِسَابَهَا وَ دَقَائِقَهَا إِلَّا بِمَعْرِفَهًِْ مَا غَابَ مِنْهَا، لِأَنَّهُ یَنْبَغِی أَنْ یَعْرِفَ أَیَّ سَاعَهًٍْ مِنَ اللَّیْلِ یَطْلُعُ طَالِعُهَا، وَ أَیَّ سَاعَهًٍْ مِنَ اللَّیْلِ یَغِیبُ غَائِبُهَا، وَ أَنَّهُ لَا یَصْلُحُ لِلْمُتَعَلَّمِ أَنْ یَکُونَ وَاحِداً حَتَّی یَصِحَّ الْحِسَابُ وَ کَیْفَ یُمْکِنُهُ ذَلِکَ وَ هِیَ تَحْتَ الْأَرْضِ وَ هُوَ عَلَی ظَهْرِهَا لَا یَرَی مَا تَحْتَهَا؟ إِلَّا أَنْ یُزْعَمَ أَنَّ ذَلِکَ الْحَکِیمَ دَخَلَ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرَضِینَ وَ الْبِحَارِ فَسَارَ مَعَ النُّجُومِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فِی مَجَارِیهَا عَلَی حِسَابِ مَا سَارَ فِی السَّمَاءِ، حَتَّی عَایَنَ مَا تَحْتَ الْأَرْضِ مِنْهَا کَمَا عَایَنَ مِنْهَا مَا فِی السَّمَاءِ. قَالَ: وَ هَلْ قُلْتُ لَکَ: إِنَّ أَحَداً رَقِیَ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَدَرَ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی أَقُولَ إِنَّهُ دَخَلَ الْأَرْضَ وَ الظُّلُمَاتِ وَ حَتَّی نَظَرَ النُّجُومَ وَ مَجَارِیَهَا؟ قُلْتُ: فَکَیْفَ وَقَعَ هَذَا الْعِلْمُ الَّذِی زَعَمْتَ أَنَّ الْحُکَمَاءَ مِنَ النَّاسِ وَضَعُوهُ وَ أَنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ مَوْلُودُونَ بِهِ؟ وَ کَیْفَ عَرَفُوا ذَلِکَ الْحِسَابَ وَ هُوَ أَقْدَمُ مِنْهُمْ؟ قَالَ: مَا أَجِدُهُ یَسْتَقِیمُ أَنْ أَقُولَ إِنَّ أَحَداً مِنَ النَّاسِ یَعْلَمُ عِلْمَ هَذِهِ النُّجُومِ الْمُعَلَّقَهًِْ فِی السَّمَاءِ بِتَعْلِیمِ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ. قُلْتُ: لَا بُدَّ لَکَ أَنْ تَقُولَ: إِنَّمَا عَلَّمَهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ بِأَمْرِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ مُدْبِرُهَا. قَالَ: إِنْ قُلْتُ هَذَا، فَقَدْ أَقْرَرْتُ بِإِلَهِکَ الَّذِی تَزْعُمُ، غَیْرَ أَنِّی أَعْلَمُ أَنَّهُ لَا بُدَّ لِهَذَا الْحِسَابِ مِنْ مُعَلِّمٍ. وَ إِنْ قُلْتُ: إِنَّ أَحَداً مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ عَلِمَ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ مُعَلِّمٍ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ لَقَدْ أَبْطَلْتُ، إِلَّا أَنَّ عِلْمَ الْأَرْضِ لَا یَکُونُ عِنْدَنَا إِلَّا بِالْحَوَاسِّ وَ لَا یَقَعُ عِلْمُ الْحَوَاسِّ فِی عِلْمِ النُّجُومِ وَ هِیَ مُعَلَّقَهًٌْ تَغِیبُ مَرَّهًًْ وَ تَطْلُعُ أُخْرَی، تَجْرِی تَحْتَ الْأَرْضِ کَمَا تَجْرِی فِی السَّماءِ وَ مَا زَادَتِ الْحَوَاسُّ عَلَی أَکْثَرَ مِنَ النَّظَرِ إِلَی طَالِعِهَا إِذَا طَلَعَ وَ إِلَی غَائِبِهَا إِذَا غَابَ؛ فَأَمَّا حِسَابُهَا وَ دَقَائِقُهَا وَ سُعُودُهَا وَ نُحُوسُهَا وَ سَرِیعُهَا وَ بَطِیئُهَا فَلَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ الْحَوَاسُّ، قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی لَوْ کُنْتَ مُتَعَلِّماً مُسْتَوْصِفاً لِهَذَا الْحِسَابِ، مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَنْ تَسْتَوْصِفَهُ وَ تَتَعَلَّمَهُ أَمْ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ؟ قَالَ: مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ إِذَا کَانَتِ النُّجُومُ مُعَلَّقَهًًْ فِیهَا، حَیْثُ لَا یَعْلَمُهَا أَهْلُ الْأَرْضِ. قُلْتُ: فَافْهَمْ أَلْطَفَ النَّظَرِ وَ لَا یَغْلِبَنَّکَ الْهَوَی، أَ لَیْسَ تَعْلَمُ أَنَّهُ إِذَا کَانَ أَهْلُ الدُّنْیَا یُولَدُونَ بِهَذِهِ النُّجُومِ، أَنَّ النُّجُومَ قَبْلَ النَّاسِ، فَإِذَا أَقْرَرْتَ بِذَلِکَ انْکَسَرَ عَلَیْکَ أَنْ تَعْلَمَ عِلْمَهَا مِنْ عَالِمٍ مِنْهُمْ إِذَا کَانَ الْعَالِمُ وَ هُمْ أَنَّمَا وُلِدُوا بِهَا بَعْدَهَا، وَ أَنَّهَا قَبْلَهُمْ خُلِقَتْ؟ قَالَ: بَلَی. قُلْتُ: وَ کَذَلِکَ الْأَرْضُ کَانَتْ قَبْلَهُمْ أَیْضاً؟ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: لِأَنَّهُ وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الْأَرْضُ خُلِقَتْ لَمَا اسْتَقَامَ أَنْ یَکُونَ النَّاسُ وَ لَا غَیْرُهُمْ مِنَ الْخَلْقِ عَلَیْهَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ لَهَا أَجْنِحَهًٌْ، إِذْ لَمْ یَکُنْ لَهَا مُسْتَقَرٌّ تَأْوِی إِلَیْهِ وَ لَا مُلَسَّعَهًٌْ تَرْجِعُ إِلَیْهَا، وَ کَذَلِکَ الْفَلَکُ قَبْلَ النُّجُومِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ لِأَنَّهُ لَولَا الْفَلَکُ لَمْ تَدُرِ الْبُرُوجُ وَ لَمْ تَسْتَقِلَّ مَرَّهًًْ وَ تَهْبِطْ أُخْرَی. قَالَ: نَعَمْ، هُوَ کَمَا قُلْتَ، فَقَدْ أَقْرَرْتُ بَأَنَّ خَالِقَ النُّجُومِ الَّتِی یَتَوَلَّدُ النَّاسُ بِهَا هُوَ خالِقُ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ، لِأَنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنْ سَمَاءٌ وَ لَا أَرْضٌ لَمْ یَکُنْ دَوَرَانُ الْفَلَکِ، إِذْ لَیْسَ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ یَدُلَّکَ عَقْلُکَ عَلَی أَنَّ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاءَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ وَ الْفَلَکَ وَ الدَّوَرَانَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ. قَالَ: أَشْهَدُ أَنَّ الْخَالِقَ وَاحِدٌ، وَ لَکِنْ لَسْتُ أَدْرِی کَیْفَ سَقَطُوا عَلَی هَذَا الْحِسَابِ حَتَّی عَرَفُوهُ وَ عَلَی هَذَا الدَّوْرِ وَ الصَّوَابِ؟ وَ لَوْ أَعْرِفُ مِنَ الْحِسَابِ مَا عَرَفْتَ لَأَخْبَرْتُ بِالْجَهْلِ، وَ کَانَ أَهْوَنَ عَلَیَّ غَیْرَ أَنِّی أُرِیدُ أَنْ تَزِیدَنِی شَرْحاً. قُلْتُ: أُنَبِّئُکَ مِنْ قِبَلِ إِهْلِیلَجَتِکَ هَذِهِ الَّتِی فِی یَدِکَ وَ مَا تَدَّعِی مِنَ الطِّبِّ الَّذِی هُوَ صِنَاعَتُکَ وَ صِنَاعَهًُْ آبَائِکَ إِلَی قَوْلِهِ (قَالَ: فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّهُ خَالِقُ السَّمَائِمِ الْقَاتِلَهًِْ وَ الْهَوَامِّ الْعَادِیَّهًِْ وَ جَمِیعِ النَّبْتِ وَ الْأَشْجَارِ وَ غَارِسُهَا وَ مُنْبِتُهَا وَ بَارِئُ الْأَجْسَادِ وَ سَائِقُ الرِّیَاحِ وَ مُسَخِّرُ السَّحَابِ وَ أَنَّهُ خَالِقُ الْأَدْوَاءِ الَّتِی تُهَیِّجُ بِالْإِنْسَانِ کَالسَّمَائِمِ الْقَاتِلَهًِْ الَّتِی تَجْرِی فِی أَعْضَائِهِ وَ عِظَامِهِ وَ مُسْتَقَرِّ الْأَدْوَاءِ وَ مَا یُصْلِحُهَا مِنَ الدَّوَاءِ الْعَارِفُ بِالرُّوحِ وَ مَجْرَی الدَّمِ وَ أَقْسَامِهِ فِی الْعُرُوقِ وَ اتِّصَالِهِ بِالْعَصَبِ وَ الْأَعْضَاءِ وَ الْعَصَبِ وَ الْجَسَدِ وَ أَنَّهُ عَارِفٌ بِمَا یُصْلِحُهُ مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ عَالِمٌ بِکُلِّ عُضْوٍ بِمَا فِیهِ وَ أَنَّهُ هُوَ الَّذِی وَضَعَ هَذِهِ النُّجُومَ وَ حِسَابَهَا وَ الْعَالِمُ بِهَا وَ الدَّالُّ عَلَی نُحُوسِهَا وَ سُعُودِهَا وَ مَا یَکُونُ مِنَ الْمَوَالِیدِ وَ أَنَّ التَّدْبِیرَ وَاحِدٌ لَمْ یَخْتَلِفْ مُتَّصِلٌ فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهَا.
امام صادق ( امام صادق (در ردّ کسی که آفریننده‌ی جل جلاله را انکار کرد زیرا گمان می‌کرد که همه چیز با حس‌های پنج‌گانه قابل درک است و اگر [آفریننده] وجود داشت باید با آن حواس درک می‌شد فرمود: گفتم: «به من خبر بده که آیا مردم شهرهای تو، از علم ستارگان چیزی می‌دانند». گفت: «تو از علم مردم شهرهای من به ستارگان، غافل هستی، کسی به آن (علم ستارگان) از آن‌ها آگاه‌تر نیست». فرمود: گفتم: «به من خبر بده که چگونه علم به ستارگان پیدا کردند، درحالی‌که آن‌ها (ستارگان) از جمله چیزهایی هستند که نه با حواس درک می‌شوند و نه با فکر و اندیشه». گفت: «از روی محاسبه‌ای است که حکما (دانشمندان) انجام دادند و آن را برای مردم به ارث گذاشتند. پس وقتی که از عالمی درباره‌ی چیزی سؤال کنی، خورشید را در نظر می‌گیرد، و در حال آن و حال ماه و آنچه از شومی‌ها در برج‌ها نمایان است و آنچه از سعادت‌ها، در برج‌ها مخفی است، دقّت می‌کند آنگاه حساب می‌کند که در مورد فرزند خطا نمی‌کند و از هر نشانه‌ای که در آن (فرزند) هست، بدون اینکه او را ببیند خبر می‌دهد». گفتم: «چگونه محاسبه در فرزندان مردم داخل می‌شود»؟ گفت: «چون همه‌ی مردم با [حساب] این ستارگان به دنیا می‌آیند از این جهت وقتی‌که ساعت و روز و ماه و سالی که در آن، بچه متولّّد می‌شود معلوم شود، محاسبه به خطا نمی‌رود». گفتم: «علم عجیبی را توصیف کردی که در دنیا، اگر حق باشد دقیق‌تر و بزرگتر از آن نیست. همانگونه که گفتی، با آن (علم) بچّه کوچکی دنیا می‌آید. و نشانه‌های او و زمان مرگ او و آنچه برای او در زندگی‌اش اتّفاق می‌افتد، شناخته می‌شود. آیا این، محاسبه‌ای نیست که با آن همه‌ی مردم دنیا هرکس از مردم که موجود است؟ متولد شوند»؟ گفت: «در آن شک ندارم». گفتم: «بیا با عقل‌هایمان در آن بنگریم که آیا درست است که این را مردم از یکدیگر بیاموزند که مردم با این ستارگان متولد می‌شوند»؟ اگر بگویی: «دانشمندان همان‌هایی هستند که این محاسبه را انجام داده‌اند و محل‌های جریان این ستارگان معلوم شد و ستارگان شوم از سعید، و نزدیک از دور و کند از تند شناخته شده است وجایگاه‌های آن‌ها (ستارگان) در آسمان و زیر زمین [شناخته شده]. از آن‌ها، شش ستاره در آسمان درخشان است و شش ستاره زیر زمین پنهان است و همینطور ستارگان هفتگانه بر طبق محاسبه‌ی این ستارگان حرکت می‌کنند و قلب نمی‌پذیرد و عقل راهنمایی نمی‌کند از اینکه آفریده‌ای از زمین، بر خورشید تسلّط داشته باشد تا اینکه بداند که آن در کدام برج است و ماه در کدام برج است و این شومی‌ها و سعادت‌ها در کدام برج هستند و طالع (طلوع کننده) و باطن (پنهان) در چه زمانی است؟ درحالی‌که آن‌ها (ستارگان) در آسمان معلّق هستند؛ در زیر زمین هستند و وقتی که نور خورشید آن‌ها را می‌پوشاند، [موجود زمینی] آن‌ها را نمی‌بیند. مگر اینکه گمان شود که این حکیم (دانشمندی که از احوال ستارگان در همه‌ی حال آگاه است) به آسمان رفته و این‌ها را در آنجا دانسته است». آنگاه گفتم: «فرض کنیم [حکیم] به آسمان رفت، آیا چاره‌ای جز این دارد که همراه هریک از برج‌ها، و ستاره‌ها، حرکت کند؛ از جایی‌که غروب می‌کند تا جایی‌که طلوع می‌کند و سپس سراغ دیگری (برج و ستاره دیگر) برود و همه‌ی این کارها را بکند. و حال آنکه بعضی از آن‌ها (ستاره‌ها) در سی‌سال آسمان را طی می‌کنند. و آیا چاره‌ای جز این دارد که در سلسله‌ی آن‌ها (ستارگان) حرکت کند تا اینکه طلوع‌کنندگان سعید و شوم آن‌ها را بشناسد و یقین کند؟ فرض کنیم که[حکیم] بتواند این کارها را انجام دهد تا اینکه از آن فارغ شود. [حال] چگونه برای او آنچه در آسمان بود مستقیم می‌باشد، تا به محاسبه‌ی آنچه در زمین است حکم کند و یقین کند و بشناسد و ببیند همانگونه‌که در آسمان آن را مشاهده کرده است؟ و تو دانستی که محل‌های جریان[ستارگان] در زیر زمین طبق محاسبه محل‌های جریان آن‌ها در آسمان است و محاسبه و ظرافت‌های آن‌ها شناخته نمیشود مگر با شناخت آنچه از آن‌ها که پنهان است. زیرا سزاواراست که شناخته‌شود چه ساعتی از شب، غائب شونده‌ی آن‌ها، غایب و پنهان می‌شود. و [دانستنی] که برای طالب این دانش صلاح نیست که تنها باشد تا اینکه محاسبه صحیح شود و چگونه این امر برای او ممکن است درحالی‌که آن‌ها (ستارگان) در زیر زمین هستند و او روی زمین. آنچه زیر زمین است را نمی‌بیند مگر اینکه گمان شود آن حکیم در تاریکی‌های زمین‌ها و دریا وارد شده است و با ستارگان و خورشید و ماه در محل‌های جریان آن‌ها سیر کرده بر طبق آنچه در آسمان سیر کرده است. تا اینکه آنچه از آن‌ها در زیر زمین است را مشاهده کند همان‌طور که آنچه را از آن‌ها که در آسمان است مشاهده کرده بود». گفت: «آیا من به تو گفتم که کسی به آسمان رفته و بر این‌ها تسلّط پیدا کرده است که می‌گویی: آن‌کس، در زمین و تاریکی‌های آن داخل‌شده و حتی ستارگان و محل‌های جریان و حرکت آن‌ها را دیده است»؟ [امام گوید:] گفتم: «پس چگونه این علمی که گمان کرده‌ای دانشمندان آن را وضع کرده‌اند، به وجود آمده است؟ و همه‌ی مردم با آن (علم) متولّد می‌شوند و چگونه این محاسبه را شناختند و او (حکیم) [در شناخت آن علم] از همه جلوتر است». گفت: «آنچه که درست یافته‌ام این است که بگویم: هر یک از مردم، علمِ این ستارگان که در آسمان معلق هستند را با تعلیم دیگری یاد گرفته است». گفتم: «پس باید اینگونه بگویی این (علم) را موجود حکیمی آموخته است که به کار آسمان و زمین آگاه است و تدبیرکننده آن است». گفت: «من اگر این را بگویم، به خدایی که تو گمان کرده‌ای اقرار کرده‌ام. و فقط این را می‌دانم که این محاسبه‌ی [این علم] باید معلّّمی داشته باشد». و اگر بگویم: «یکی از اهل زمین بدون اینکه معلّمی داشته باشد این را یاد گرفته است، حرف باطلی است. ولی علم زمین نزد ما فقط با حواس حاصل می‌شود و حال آنکه علم حواس در ستارگان که معلّق هستند، واقع نمیشود. گاهی غایب می‌شوند [که با حواس، درک نمی‌شوند] و گاهی طلوع می‌کنند. در زیر زمین همانگونه جریان می‌یابد که در آسمان جریان دارند و حواس بیشتر از اینکه نگاه کنند به طلوع‌کننده‌ی آن‌ها (زمانیکه طلوع می‌کند) و به غایب‌شونده‌ی آن‌ها، (هنگامی‌که پنهان می‌شود) چیزی ندارند. امّا محاسبه‌ی آن‌ها و ظرایف آن‌ها و سعید و شوم آن‌ها و سریع و کند آن‌ها، چیزی است که حواس توانایی بر آن ندارند». گفتم: «به من خبر بده که اگر تو دانش‌آموز و طالبِ این علم بودی و کسی از اهل زمین به تو این علم را می‌آموخت و توصیف می‌کرد نزد تو محبوبتر بود یا کسی از اهل آسمان؟ (دوست داشتی معلمّت زمینی بود یا آسمانی)». گفت: «از اهل آسمان، زیرا که ستارگان در آن معلّق هستند، اهل زمین از آن (ستارگان) آگاهی ندارند». گفتم: «دقّت کن و متوجه باش و هوای نفس بر تو چیره نشود. آیا نمی‌دانی که وقتی اهل دنیا با[حساب] این ستارگان متولد می‌شوند، [پس] ستارگان قبل از انسان‌ها وجود داشته‌اند. وقتی به این اعتراف کردی، پس بر تو واجب است که علم ستارگان را از عالمی از بین مردم اگر عالم وجود داشته باشد فرا بگیری در حالی‌که مردم با[حساب] آن‌ها (ستارگان)، بعد از آن‌ها متولد شده‌اند و آن‌ها پیش از مردم آفریده شده‌اند». گفت: «آری». گفتم: «زمین هم همین‌گونه پیش از مردم بوده است». گفت: «آری». گفتم: «چون‌که اگر زمین آفریده نشده بود امکان نداشت که مردم و غیر مردم از موجودات، بر روی آن واقع شوند مگر اینکه بال داشته باشند. چون [در این‌صورت] برای آن‌ها جایگاه استقراری وجود ندارد جماعتی نیست که به سوی آن‌ها بازگردانده شوند. و همینطور آسمان (فلک) قبل از ستارگان و خورشید و ماه وجود داشت زیرا اگر فلک نبود برج‌ها دور نمی‌زدند (نمی‌گردیدند) و گاهی مستقل و گاهی فرود آمده، نبودند». گفت: «بله، همانگونه است که گفتی. اعتراف‌کردم که آفریننده‌ی ستارگانکه مردم با[حساب] آن‌ها متولّد می‌شوند همان آفریننده‌ی آسمان و زمین است، زیرا اگر آسمان و زمین نبودند، چرخش فلک نبود زیرا بر تو سزاوار نیست که عقلت تو را بر اینکه، آن کس‌که آسمان را آفرید همان است که زمین و فلک و فلک و چرخش (دوران) و خورشید و ماه و ستارگان را آفرید، راهنمایی نکند». گفت: «گواهی می‌دهم که آفریننده یکی است ولی نمی‌دانم چگونه بر این حساب آگاه شدند تا اینکه آن را بشناسد. و بر این دور و درستی [چگونه آگاه شدند]؟ و اگر آنچه از محاسبه که تو میدانی، می‌دانستم به جهل خودم آگاه می‌شدم و این برای من آسان‌تر است، ولی می‌خواهم که برای من بیشتر توضیح و شرح دهی». گفتم: «به تو خبر می‌دهم از جانب اهلیجتک که در دستت هست و طبّی که شغل تو و شغل پدرانت است». تا اینجا که که [امام (فرمود:] [آن شخص] گفت: «من گواهی می‌دهم که خدایی جز الله نیست یکتاست و شریکی ندارد و او آفریننده‌ی زهرهای کُشنده و حیوانات درنده و همه‌ی گیاهان و درختان و وارث آن‌ها و رویاننده‌ی آن‌ها وآفریننده‌ی بدن‌ها و فرستنده‌ی بادها و به تسلّط درآورنده‌ی ابرهاست و او آفریننده‌ی داروهایی است که انسان را به حرکت درمی‌آورد؛ همانگونه که [خالق] زهرهای کشنده‌ای است که در اعضا و استخوان‌های او جاری می‌شود و [او] پایدارکننده‌ی داروها و آن داروهایی است که آن‌ها (زهرها) را مداوا می‌کند و آرامش روح را میشناسد و خون و اقسام آن را در رگ‌ها به جریان می‌اندازد و آن را به عصب و اعضا و عقب و جسد متصل می‌کند و او آنچه از سرما و گرما که آن (بدن) را اصلاح می‌کند، میشناسد و به هر عضو و آنچه در آن است، داناست و او کسی است که این ستارگان و حساب آن‌ها را قرار داد و به آن‌ها داناست و کسی است که بر شومی و سعادت (خوش یُمنی) آن‌ها و بر آنچه از فرزندان وجود دارد راهنمایی می‌کند. و تدبیر یکی است و در بین آسمان و زمین و آنچه در آن‌هاست مختلف نیست. [تدبیر] متّصل است».