آیه قالَ يا إِبْليسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالينَ [75]
فرمود: «اى ابليس! چه‌چيز مانع تو شد كه بر مخلوقى كه با قدرت خود او را آفريدم سجده كنى؟! آيا تكبّر كردى يا از برترين‌ها بودى؟! [برتر از اينكه فرمان سجود به تو داده شود]»!
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عن أَبِی‌سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزّوجلّ لِإِبْلِیسَ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الَّذِینَ هُمْ أَعْلَی مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ الْمُقَرَّبِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَهًُْ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ (علیهم السلام) کُنَّا فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَهًُْ بِتَسْبِیحِنَا قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ عزّوجلّ آدَمَ (علیه السلام) بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عزّوجلّ آدَمَ (صلی الله علیه و آله) أَمَرَ الْمَلَائِکَهًَْ أَنْ یَسْجُدُوا وَ لَمْ یُؤْمَرُوا بِالسُّجُودِ إِلَّا لِأَجْلِنَا فَسَجَدَتِ الْمَلَائِکَهًُْ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَهُ یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ أَیْ مِنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَهًِْ الْمَکْتُوبَهًِْ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ فَنَحْنُ بَابُ اللَّهِ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ وَ بِنَا یَهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ فَمَنْ أَحَبَّنَا أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا أَبْغَضَهُ اللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ نَارَهُ وَ لَا یُحِبُّنَا إِلَّا مَنْ طَابَ مَوْلِدُهُ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ابوسعید خدری گوید: ما در خدمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نشسته بودیم دراین‌موقع مردی وارد شده گفت: «از معنی این آیه که خداوند به شیطان می‌فرماید: أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ، مرا مطّلع فرما! کدام دسته هستند کسانی که از ملائکه [ی مقرّب] برترند»؟ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آن‌ها من و علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) و حسن و حسین (علیها السلام) هستیم، که ما در سرادق عرش خدا را تسبیح می‌کردیم و ملائکه به‌واسطه‌ی تسبیح ما به تسبیح مشغول شدند دوهزار سال قبل از آفرینش آدم (علیه السلام) پس از خلقت آدم (علیه السلام) خداوند به ملائکه دستور داد او را سجده کنند امّا ما را چنین دستوری نداد. همه‌ی ملائکه سجده کردند به جز ابلیس که از سجده امتناع ورزید خداوند فرمود: یا إِبْلیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالین، کبر ورزیدی یا خود را از آن پنج نفر به حساب آوردی که نامشان در سرادق عرش نوشته شده!؟ ما در به‌سوی خدا هستیم که هرکس بخواهد باید از جانب ما وارد شود به‌واسطه‌ی ما هدایت یافته‌اند هدایت‌شده‌ها هرکه ما را دوست بدارد خدا او را دوست می‌دارد و در بهشت جایش خواهد داد و هرکه با ما کینه ورزد خدا او را دشمن می‌دارد و در جهنّم جایش می‌دهد ما را دوست نخواهند داشت مگر کسانی که ولادت پاکی داشته باشند».
الصّادق (علیه السلام)- یُونُسَ‌بْنِ‌ظَبْیَانَ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنِّی دَخَلْتُ عَلَی مَالِکٍ وَ أَصْحَابِهِ فَسَمِعْتُ بَعْضَهُمْ یَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ وَجْهاً کَالْوُجُوهِ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ لَهُ یَدَانِ وَ احْتَجُّوا لِذَلِکَ بِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ هُوَ کَالشَّابِّ مِنْ أَبْنَاءِ ثَلَاثِینَ سَنَهًًْ فَمَا عِنْدَکَ فِی هَذَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً وَ قَالَ اللَّهُمَّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ (علیه السلام) مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ وَجْهاً کَالْوُجُوهِ فَقَدْ أَشْرَکَ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ جَوَارِحَ کَجَوَارِحِ الْمَخْلُوقِینَ فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ فَلَا تَقْبَلُوا شَهَادَتَهُ وَ لَا تَأْکُلُوا ذَبِیحَتَهُ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ بِصِفَهًِْ الْمَخْلُوقِینَ فَوَجْهُ اللَّهِ أَنْبِیَاؤُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ (علیهم السلام) وَ قَوْلُهُ خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ الْیَدُ الْقُدْرَهًُْ کَقَوْلِهِ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فِی شَیْءٍ أَوْ عَلَی شَیْءٍ أَوْ یَحُولُ مِنْ شَیْءٍ إِلَی شَیْءٍ أَوْ یَخْلُو مِنْهُ شَیْءٌ أَوْ یَشْتَغِلُ بِهِ شَیْءٌ فَقَدْ وَصَفَهُ بِصِفَهًِْ الْمَخْلُوقِینَ وَ اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ لَا یُقَاسُ بِالْقِیَاسِ وَ لَا یُشَبَّهُ بِالنَّاسِ لَا یَخْلُو مِنْهُ مَکَانٌ وَ لَا یَشْتَغِلُ بِهِ مَکَانٌ قَرِیبٌ فِی بُعْدِهِ بَعِیدٌ فِی قُرْبِهِ ذَلِکَ اللَّهُ رَبُّنَا لَا إِلَهَ غَیْرُهُ فَمَنْ أَرَادَ اللَّهَ وَ أَحَبَّهُ بِهَذِهِ الصِّفَهًِْ فَهُوَ مِنَ الْمُوَحِّدِینَ وَ مَنْ أَحَبَّهُ بِغَیْرِ هَذِهِ الصِّفَهًِْ فَاللَّهُ مِنْهُ بَرِیءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَءَاءُ.
امام صادق (علیه السلام)- از یونس‌بن‌ظَبیان روایت شده است که گفت: خدمت امام صادق (علیه السلام) رسیدم و عرض کردم: «ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! نزد مالک و یارانش رفتم و شنیدم یکی از آنان میگفت: خداوند چهره ای همچون همه‌ی چهره ها دارد، یکی دیگر از آنان می گفت: او دو دست دارد. آن‌ها دراین‌باره، کلام خداوند متعال: بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ، را حجّت می گرفتند. یکی دیگر از آنان می گفت: او همچون جوانی سی‌ساله است. ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! نظر شما چیست»؟ ایشان تکیه زده بود، ناگاه راست شد و نشست و فرمود: «خدایا! ببخش، ببخش». سپس فرمود: «ای یونس! هرکس بپندارد خداوند چهره ای همچون همه‌ی چهره ها دارد، شرک ورزیده است و هرکس بپندارد خداوند اندامی همچون اندام آفریدگان دارد، او به خدا کفر ورزیده است. پس گواهی او را نپذیرید و از حیوانی که او سر بریده نخورید. خداوند از صفات آفریدگانی که تشبیه‌کنندگان او را به آن‌ها وصف می کنند، منزّه است. چهره‌ی خداوند، پیامبران و دوستداران اویند و در کلام خداوند خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ منظور، دست قدرت است. همچون آنجا که فرمود: و با یاری خود تقویت کرد. (انفال/۲۶). بنابراین هرکس بپندارد خداوند درون چیزی یا روی چیزی است یا از چیزی به چیزی دگرگون می شود یا از چیزی تهی است یا از چیزی پر شده است، او را به صفت آفریدگان وصف کرده، حال آنکه خداوند همه‌چیز را آفریده و با هیچ مقیاسی اندازه‌گیری نمی شود و به مردم همانند نمی شود و هیچ‌جایی از او تهی نیست و هیچ‌جایی از او پر نشده است. در دوری اش نزدیک است و در نزدیکی اش دور است. او خداوند و پروردگار ماست که هیچ خدایی جز او نیست، پس هرکس خدا را با این صفت بخواند و بخواهد، او در شمار یکتاپرستان است و هرکس او را به غیر این صفت بخواهد، خداوند از او منزّه است و ما از او به دوریم. [خداوند از او بیزار است و ما هم از او بیزاریم]».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیر عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ بِیَدِهِ لَمْ یَحْتَجَّ فِی آدَمَ (علیه السلام) أَنَّهُ خَلَقَهُ بِیَدِهِ فَیَقُولَ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَ‌فَتَرَی اللَّهَ یَبْعَثُ الْأَشْیَاءَ بِیَدِهِ.
امام صادق (علیه السلام)- ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: اگر خداوند متعال همه‌ی آفریدگان را با دست خود می آفرید، آفرینش آدم (علیه السلام) را با دست خود، حجّت نمی گرفت تا بگوید: مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ، آیا می‌پنداری خداوند همه‌چیز را با دست خود برمی انگیزد؟
الباقر (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقُلْتُ قَوْلُهُ عزّوجلّ یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ فَقَالَ الْیَدُ فِی کَلَامِ الْعَرَبِ الْقُوَّهًُْ وَ النِّعْمَهًْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ وَ قَالَ وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ أَیْ بِقُوَّهًٍْ وَ قَالَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ أَیْ قَوَّاهُمْ وَ یُقَالُ لِفُلَانٍ عِنْدِی یَدٌ بَیْضَاءُ أَیْ نِعْمَهًٌْ.
امام باقر (علیه السلام)- محمّدبن‌مسلم گوید: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «معنای یَد در سخن خداوند: یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَ چیست»؟ فرمود: «ید در لغت عرب به‌معنای نیرومندی و برکت آمده است، چنانچه فرموده است: و به خاطر بیاور بنده ما داود صاحب قدرت را. (ص/۱۷). و در آیه‌ی دیگر فرموده: و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم. (ذاریات/۴۷) در اینجا نیز یعنی به قدرت و نیرومندی و در آیه‌ی دیگر فرموده است: با روحی از ناحیه خودش آن‌ها را تقویت فرموده. (مجادله/۲۲). [یعنی آن‌ها را نیرو بخشید] و می‌گویند [و برای فلان کس نزد من دستی سپید است] معنی نعمت و برکت را می‌رساند».
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عُبَیْدَهًَْ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزّوجلّ لِإِبْلِیسَ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ قَالَ یَعْنِی بِقُدْرَتِی وَ قُوَّتِی.
امام رضا (علیه السلام)- محمّدبن‌عبیده گوید: از امام رضا (علیه السلام) درباره‌ی کلام خداوند عزّوجلّ خطاب به ابلیس: مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ پرسیدم، ایشان فرمود: «یعنی با قدرت و نیرومندی خود».
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْمُفَضَّلِ‌بْنِ‌عُمَرَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تَوَحَّدَ بِمُلْکِهِ فَعَرَّفَ عِبَادَهُ نَفْسَهُ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِمْ أَمْرَهُ وَ أَبَاحَ لَهُمْ جَنَّتَهُ فَمَنْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُطَهِّرَ قَلْبَهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ عَرَّفَهُ وَلَایَتَنَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَطْمَسَ عَلَی قَلْبِهِ أَمْسَکَ عَنْهُ مَعْرِفَتَنَا. ثُمَّ قَالَ: یَا مُفَضَّلُ وَ اللَّهِ مَا اسْتَوْجَبَ آدَمُ (علیه السلام) أَنْ یَخْلُقَهُ اللَّهُ بِیَدِهِ وَ یَنْفُخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ إِلَّا بِوَلَایَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ مَا کَلَّمَ اللَّهُ مُوسَی (علیه السلام) تَکْلِیماً إِلَّا بِوَلَایَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ لَا أَقَامَ اللَّهُ عِیسَی‌بْنَ‌مَرْیَمَ (علیه السلام) آیَهًًْ لِلْعَالَمِینَ إِلَّا بِالْخُضُوعِ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) ثُمَّ قَالَ: اجْمَلِ الْأَمْرَ مَا اسْتَأْهَلَ خَلْقٌ مِنَ اللَّهِ النَّظَرَ إِلَیْهِ إِلَّا بِالْعُبُودِیَّهًِْ لَنَا.
امام صادق (علیه السلام)- مفضّل‌بن‌عمر گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: خداوند تبارک‌وتعالی در فرمانروایی یکتا است، خود را به بندگان معرّفی نمود سپس امر خود را به آن‌ها واگذار کرد و بهشت را برایشان ارزانی داشت هرکه را بخواهد از جنّ و انس دلِ پاک دهد، او را آشنا به ولایت ما می‌نماید و هرکه را بخواهد کوردل نماید، معرفت ما را از او جلوگیری می‌نماید». سپس فرمود: «مفضّل! به خدا قسم! آدم (علیه السلام) شایسته‌ی آفریده‌شدن به‌دست خدا و دمیدن روح خویش در او نشد مگر به‌واسطه‌ی ولایت علی (علیه السلام)، خدا با موسی (علیه السلام) سخن نگفت مگر به ولایت علی (علیه السلام)، و عیسی‌بن‌مریم (علیه السلام) را آیت برای جهانیان قرار نداد مگر به‌واسطه‌ی خضوع نسبت به علی (علیه السلام)». سپس فرمود: «بالاتر بگویم برای نظرکردن به خدا احدی از جانب او اهلیّت پیدا نکرد مگر به‌واسطه‌ی بندگی و عبودیّت برای ما».