آیه وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمانَ وَ أَلْقَيْنا عَلى كُرْسِيِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ [34]
ما سليمان را آزموديم و بر تخت اوجسدى افكنديم، سپس او [به درگاه خداوند] توبه كرد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ وَ فِی قَوْلِهِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ فِی قَوْلِهِ أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ فِی قَوْلِهِ وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ فِی قَوْلِهِ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ وَ قَوْلِ مُوسَی (علیه السلام) إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ وَ قَوْلِهِ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ وَ قَوْلِهِ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَ قَوْلِهِ إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ وَ قَوْلِهِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ قَوْلِهِ وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ وَ قَوْلِهِ وَ لَوْ یَشاءُ اللهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ إِنَّ جَمِیعَهَا جَاءَتْ فِی الْقُرْآنِ بِمَعْنَی الِاخْتِبَار.
امام علی (علیه السلام)- امام علی (علیه السلام) با ذکر شواهدی از کتاب خدا قرآن که در پی می‌آید مانند: ما همه‌ی شما را قطعاً می‌آزماییم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند، و اخبار شما را بیازماییم!. (محمّد/۳۱) و آیه: به تدریج از جایی که نمی‌دانند، گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد. (اعراف/۱۸۲) و آیه: به حال خود رها می‌شوند و آزمایش نخواهند شد؟!. (عنکبوت/۲) و آیه: وَ لَقَدْ فَتَنَّا سلیمان و [در خطاب به حضرت موسی (علیه السلام) که] ما قوم تو را بعد از تو، آزمودیم و سامری آن‌ها را گمراه ساخت!. (طه/۸۵) و کلام موسی (علیه السلام) که گفت: این، جز آزمایش تو، چیز دیگر نیست. (اعراف/۱۵۵) و آیه: تا شما را به‌وسیله‌ی آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید. (انعام/۱۶۵) و سپس خداوند شما را از آنان منصرف ساخت [و پیروزی شما به شکست انجامید] تا شما را آزمایش کند. (آل عمران/۱۵۲) و ما آن‌ها را آزمودیم، همان‌گونه که «صاحبان باغ» را آزمایش کردیم. (قلم/۱۷) و آیه: تا شما را بیازماید که کدام‌یک عملتان بهتر است!. (هود/۷) و آیه: [به خاطر آورید] هنگامی‌که خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود. (بقره/۱۲۴) و آیه: و اگر خدا می‌خواست خودش آن‌ها را مجازات می‌کرد، امّا می‌خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید. (محمّد/۴)». فرمود: «تمام آن‌ها در قرآن به‌معنای اختبار و آزمون آمده است».
العسکری (علیه السلام)- فَأَمَّا شَوَاهِدُ الْقُرْآنِ عَلَی الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَی بِالاسْتِطَاعَهًِْ الَّتِی تَجْمَعُ الْقَوْلَ بَیْنَ الْقَوْلَیْنِ فَکَثِیرَهًٌْ وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ: لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ وَ قَالَ: سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ قَالَ: الم. أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ قَالَ: فِی الْفِتَنِ الَّتِی مَعْنَاهَا الِاخْتِبَارُ: وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ الْآیَهًَْ وَ قَالَ فِی قِصَّهًِْ مُوسَی (علیه السلام) فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُ وَ قَوْلُ مُوسَی (علیه السلام) إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ أَیْ اخْتِبَارُکَ فَهَذِهِ الْآیَاتُ یُقَاسُ بَعْضُهَا بِبَعْضٍ وَ یَشْهَدُ بَعْضُهَا لِبَعْضِ وَ أَمَّا آیَاتُ الْبَلْوَی بِمَعْنَی الِاخْتِبَارِ قَوْلُهُ: لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ وَ قَوْلُهُ: ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَ قَوْلُهُ: إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ وَ قَوْلُهُ: خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ قَوْلُهُ: وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ وَ قَوْلُهُ: وَ لَوْ یَشاءُ اللهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَ کُلُّ مَا فِی الْقُرْآنِ مِنْ بَلْوَی هَذِهِ الْآیَاتِ الَّتِی شَرَحَ أَوَّلَهَا فَهِیَ اخْتِبَارٌ وَ أَمْثَالُهَا فِی الْقُرْآنِ کَثِیرَهًٌْ فَهِیَ إِثْبَاتُ الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَی إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ یَخْلُقِ الْخَلْقَ عَبَثاً وَ لَا أَهْمَلَهُمْ سُدًی وَ لَا أَظْهَرَ حِکْمَتَهُ لَعِبا.
امام عسکری (علیه السلام)- و امّا شواهد قرآنی درباره‌ی امتحان و آزمایش به‌وسیله‌ی توانایی که جامع بین دو عقیده‌ی جبر و تفویض است فراوان است که از جمله‌ی آن‌ها این فرمایش خداست: ما همه‌ی شما را قطعاً می‌آزمائیم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند، و اخبار شما را بیازماییم!. (محمّد/۳۱). و این فرمایش خدا: به تدریج از جایی که نمی‌دانند، گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد. (اعراف/۱۸۲). و این فرمایش خدا: الم؛ آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می‌شوند و آزمایش نخواهند شد؟!. (عنکبوت/۲). و خداوند متعال درباره‌ی فتنه که به همان معنی امتحان و آزمایش است، فرمود: وَ لَقَدْ فَتَنَّا سلیمان وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ و در داستان موسی (علیه السلام) فرمود: ما قوم تو را بعد از تو، آزمودیم و سامری آن‌ها را گمراه ساخت!. (طه/۸۵). و سخن موسی (علیه السلام): این، جز آزمایش تو، چیز دیگر نیست. (اعراف/۱۵۵). یعنی آزمایش تو. این آیات است که با یکدیگر سنجیده شوند و گواه یکدیگر گردند. امّا آیاتی که لفظ بلوی به معنی آزمون در آن‌ها آمده عبارتند از: تا شما را به‌وسیله‌ی آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید. (انعام/۱۶۵) و این آیه: سپس خداوند شما را از آنان منصرف ساخت [و پیروزی شما به شکست انجامید] تا شما را آزمایش کند. (آل عمران/۱۵۲) و این آیه: ما آن‌ها را آزمودیم، همان‌گونه که «صاحبان باغ» را آزمایش کردیم. (قلم/۱۷) و این آیه: مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام‌یک از شما بهتر عمل می‌کنید. (ملک/۲) و همچنین این آیه: [به خاطر آورید] هنگامی‌که خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود. (بقره/۱۲۴) و نیز این آیه: و اگر خدا می‌خواست خودش آن‌ها را مجازات می‌کرد، امّا می‌خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید. (محمّد/۴) و هرچه در قرآن به لفظ بلوی آمده توضیح آن در آغاز بیان شد که همه به‌معنی آزمایش است و امثال آن‌ها در قرآن بسیار است و همه‌ی این‌ها اثبات آزمایش و امتحان است. حقیقت این است که خدای عزّوجلّ مردم را بیهوده نیافریده و آن‌ها را سر خود رها نساخته و حکمت خود را بازیچه ننموده است.
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ وَ هُوَ أَنَّ سُلَیْمَانَ (علیه السلام) لَمَّا تَزَوَّجَ بِالْیَمَانِیَّهًِْ وُلِدَ مِنْهَا ابْنٌ وَ کَانَ یُحِبُّهُ فَنَزَلَ مَلَکُ الْمَوْتِ عَلَی سُلَیْمَانَ (علیه السلام) وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَنْزِلُ عَلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَی ابْنِهِ نَظَراً حَدِیداً فَفَزِعَ سُلَیْمَانُ (علیه السلام) مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ لِأُمِّهِ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ نَظَرَ إِلَی ابْنِی نَظْرَهًًْ أَظُنُّهُ قَدْ أُمِرَ بِقَبْضِ رُوحِهِ فَقَالَ لِلْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ هَلْ لَکُمْ حِیلَهًٌْ فِی أَنْ تُفِرُّوهُ مِنَ الْمَوْتِ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ أَنَا أَضَعُهُ تَحْتَ عَیْنِ الشَّمْسِ فِی الْمَشْرِقِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ (علیه السلام) إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یُخْرِجُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ أَنَا أَضَعُهُ فِی الْأَرَضِینَ السَّابِعَهًِْ فَقَالَ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یَبْلُغُ ذَلِکَ فَقَالَ آخَرُ أَنَا أَضَعُهُ فِی السَّحَابِ وَ الْهَوَاءِ فَرَفَعَهُ وَ وَضَعَهُ فِی السَّحَابِ فَجَاءَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَبَضَ رُوحَهُ فِی السَّحَابِ فَوَقَعَ مَیِّتاً عَلَی کُرْسِیِّ سُلَیْمَانَ (علیه السلام) فَعَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أَخْطَأَ فَحَکَی اللَّهُ ذَلِکَ فِی قَوْلِهِ وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ فَقَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصاب وَ الرُّخَاءُ اللَّیِّنَهًُْ وَ الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ أَیْ فِی الْبَحْرِ وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ یَعْنِی مُقَیَّدِینَ قَدْ شُدَّ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ هُمُ الَّذِینَ عَصَوْا سُلَیْمَانَ (علیه السلام) حِینَ سَلَبَهُ اللَّهُ عزّوجلّ مُلْکَه.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( وَ لَقَدْ فَتَنَّا سلیمان وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ تا آنجا که فرمود إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ [قضیّه این بود]، چون حضرت سلیمان (علیه السلام) با زنی یمنی وصلت کرد، پسری از آن زن زاده شد که سلیمان (علیه السلام) او را بسیار دوست می داشت. روزی فرشته‌ی مرگ که بسیار بر سلیمان (علیه السلام) نازل می شد نزد وی آمد و نگاه تندی به آن پسر انداخت. سلیمان (علیه السلام) از نگاه او در هراس افتاد و به همسرش گفت: «فرشته‌ی مرگ چنان به پسرم نگریست که گمان می کنم فرمان گرفته تا جان او را بستاند». سپس به جن ها و شیطان ها فرمود: «آیا راه چاره ای در نظر دارید تا این پسر را از مرگ بگریزانید»؟ یکی از آن‌ها عرض کرد: «من او را به زیر چشمه خورشید در شرق می گذارم». سلیمان (علیه السلام) فرمود: «فرشته‌ی مرگ هرآنچه را بین شرق و غرب باشد، بیرون می آورد». دیگری عرض کرد: «من او را در زمین هفتم می گذارم». سلیمان (علیه السلام) فرمود: «فرشته‌ی مرگ به آنجا نیز راه می یابد». دیگری عرض کرد: «من او را در میان ابرها و هوا می گذارم». سپس او را بالا برد و بر ابرها گذاشت. ناگاه فرشته‌ی مرگ آمد و میان ابرها جان آن پسر را گرفت و پیکر بی جانش را بر تخت سلیمان (علیه السلام) گذاشت و آنگاه سلیمان (علیه السلام) دانست که خطا کرده است. خداوند این قصّه را حکایت کرد و فرمود: «وَ أَلْقَیْنَا عَلَی کُرْسِیِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَنَابَ، قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکًا لَّا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ، فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَیْثُ أَصَابَ؛ رخاء یعنی به نرمی، وَ الشَّیَاطِینَ کُلَّ بَنَّاء وَ غَوَّاصٍ؛ یعنی در دریا. وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفَادِ و آن‌ها همان شیطان هایی بودند که وقتی خداوند عزّوجلّ پادشاهی را از سلیمان (علیه السلام) گرفت، از وی نافرمانی کردند.
الصّادق (علیه السلام)- فِی تَفْسِیرِ مَجْمَعِ الْبَیَانِ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام): أَنَّهُ لَمَّا وُلِدَ لِسُلَیْمَانَ (علیه السلام) ابْنٌ قَالَ بَعْضُ الْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ: إِنْ عَاشَ لَهُ وَلَدٌ لَنَلْقَیَنَّ مِنْهُ مَا لَقِینَا مِنْ أَبِیهِ مِنَ الْبَلَاءِ، فَأَشْفَقَ سُلَیْمَانُ مِنْهُمْ عَلَیْهِ فَاسْتَرْضَعَهُ فِی الْمُزْنِ فَلَمْ یُشْعِرْ إِلَّا وَ قَدْ وُضِعَ عَلَی کُرْسِیِّهِ مَیِّتاً تَنْبِیهاً عَلَی أَنَّ الْحَذَرَ لَا یَنْفَعُ عَنِ الْقَدَرِ فَإِنَّمَا عُوتِبَ عَلَی خَوْفِهِ مِنَ الشَّیَاطِین.
امام صادق (علیه السلام)- در تفسیر مجمع البیان از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است: هنگامی‌که برای سلیمان (علیه السلام) پسری زاده شد، جن ها و شیطان ها به یکدیگر گفتند: «اگر پسر او زنده بماند، آزاری که از پدرش دیده ایم از او نیز خواهیم دید». سلیمان (علیه السلام) ترسید که مبادا آن‌ها آسیبی به فرزندش برسانند، ازاین‌رو او را در میان ابرها گذاشت تا آنجا شیر بخورد. ناگهان دید پسرش جان باخته و بر روی تختش افتاده است. او این‌گونه تنبیه شد تا بداند هوشیاری در دفع تقدیر سودمند نخواهد بود و چون از شیطان ها ترسید، مجازات شد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنَّ سُلَیْمَانَ (علیه السلام) قَالَ یَوْماً فِی مَجْلِسِهِ: لَأَطُوفَنَّ اللَّیْلَهًَْ عَلَی سَبْعِینَ امْرَأَهًًْ تَلِدُ کُلُّ امْرَأَهًٍْ مِنْهُنَّ غُلَاماً یَضْرِبُ بِالسَّیْفِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ. وَ لَمْ یَقُلْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَطَافَ عَلَیْهِنَّ فَلَمْ تَحْمِلْ مِنْهُنَّ إِلَّا امْرَأَهًٌْ وَاحِدَهًٌْ جَاءَتْ بِشِقِّ وَلَدٍ وَ الْجَسَدُ الَّذِی أُلْقِیَ عَلَی کُرْسِیِّهِ کَانَ هَذَا، قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَوَالَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِیَدِهِ لَوْ قَالَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فُرْسَاناً.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- روزی سلیمان (علیه السلام) در تخت خود نشسته بود و فرمود: «امشب با هفتاد زن گِرد خواهم آمد و هریک از آن‌ها پسری می زاید که در راه خدا شمشیر به‌دست می‌گیرد». این را گفت، امّا نگفت: «ان‌شاءالله». او با زنان گرد آمد، ولی تنها یکی از آن‌ها باردار شد که او هم پسری ناقص زایید؛ [و جسدی که بر تختش افتاد همین بود] سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «سوگند به آنکه جان محمّد در دست اوست! اگر گفته بود: ان‌شاءالله، آن پسران، سوار بر اسب در راه خدا جهاد می کردند».