آیه وَ الَّذينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ راجِعُونَ [60]
و آن‌ها كه نهايت كوشش را در انجام طاعات به خرج مى دهند و با‌اين‌حال، از اينكه سرانجام به‌سوى پروردگارشان باز مى گردند، دل هايشان ترسان است.
أمیرالمؤمنین ( عَنْ حَفْصِ‌بْنِ‌غِیَاثٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (یَقُولُ ... ثُمَّ قَالَ قَالَ أَبِی عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (لَاخَیْرَ فِی الْعَیْشِ إِلَّا لِرَجُلَیْنِ رَجُلٍ یَزْدَادُ کُلَّ یَوْمٍ خَیْراً وَ رَجُلٍ یَتَدَارَکُ مَنِیَّتَهُ بِالتَّوْبَهًِْ وَ أَنَّی لَهُ بِالتَّوْبَهًِْ وَ اللَّهِ لَوْ سَجَدَ حَتَّی یَنْقَطِعَ عُنُقُهُ مَا قَبِلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهُ إِلَّا بِوَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ أَلَا وَ مَنْ عَرَفَ حَقَّنَا وَ رَجَا الثَّوَابَ فِینَا وَ رَضِیَ بِقُوتِهِ نِصْفِ مُدٍّ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ مَا سَتَرَ عَوْرَتَهُ وَ مَا أَکَنَّ رَأْسَهُ وَ هُمْ وَ اللَّهِ فِی ذَلِکَ خَائِفُونَ وَجِلُونَ وَدُّوا أَنَّهُ حَظُّهُمْ مِنَ الدُّنْیَا وَ کَذَلِکَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ ثُمَّ قَالَ مَا الَّذِی آتَوْا آتَوْا وَ اللَّهِ مَعَ الطَّاعَهًِْ الْمَحَبَّهًَْ وَ الْوَلَایَهًَْ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ خَائِفُونَ لَیْسَ خَوْفُهُمْ خَوْفَ شَکٍّ وَ لَکِنَّهُمْ خَافُوا أَنْ یَکُونُوا مُقَصِّرِینَ فِی مَحَبَّتِنَا وَ طَاعَتِنَا.
امام علی ( حفص‌بن‌غیاث گوید: شنیدم امام صادق (می‌فرمود: ... امام علی (فرمود: دو کس از خیر دنیا بهره مند می‌شوند: اوّل، کسی که کارهای نیک او روزبه‌روز در دنیا افزون می‌گردد و دوّم، کسی که عمل زشت خود را با توبه جبران میکند و کی توبه او پذیرفته می‌شود؟! به خدا سوگند! اگر آنقدر در سجده بماند که گردنش قطع شود، خداوند توبه او را نمی‌پذیرد؛ مگر اینکه به ولایت ما قائل باشد. هم آنان که حقّ ما را شناخته و به‌واسطه‌ی ما امید ثواب و پاداش دارند، به اندک غذای روزانه، به لباسی که ستر عورت کند و سقفی که سایبانش باشد، اکتفا کرده و با این‌حال خائف و ترسان هستند و دوست دارند که بهره‌ی آن‌ها از دنیا همین باشد. خداوند عزّوجلّ نیز ایشان را چنین توصیف میکند: وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ منظور از آنچه که آورده اند در این آیه چیست؟ اطاعت کردن از خداوند به همراه محبّت و ولایت اهل بیت (بااین‌حال آن‌ها از این میترسند که طاعتشان پذیرفته نشود. به خدا سوگند! که ترس آن‌ها ناشی از تردیدشان در دین نیست؛ بلکه از آن میترسند که در دوستی ما و پیروی از ما کوتاهی کرده باشند».
الصّادق ( عَنِ الْقَاسِمِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیٍّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ (: عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ قَال: مِنْ شَفَقَتِهِمْ وَ رَجَائِهِمْ یَخَافُونَ أَنْ تُرَدَّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالُهُمْ إِذَا لَمْ یُطِیعُوا وَ هُمْ یَرْجُونَ أَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْهُمْ.
امام صادق ( وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ؛ به خاطر خوف و رجایی که دارند، میترسند که اگر طاعت خداوند را [به شایستگی] به جا نیاورند اعمالشان مورد قبول واقع نگردد و به سوی خودشان بازگردد و خداوند بر هر چیزی تواناست و آنان امید دارند که اعمالشان پذیرفته شود.
الباقر ( عَنْ أَبِی‌الْجَارُودِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (عَنْ قَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ یَقُول یُعْطُونَ مَا أَعْطَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهًْ.
امام باقر ( ابوالجارود گوید: از امام باقر (در مورد این آیه: وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ پرسیدم، فرمود: «میدهند آنچه را که میدهند و دلهایشان بیمناک است».
الصّادق ( عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهًٌْ قَال: یَأْتِی مَا أَتَی وَ هُوَ خَاشٍ رَاجٍ.
امام صادق ( یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ؛ آنچه را عطا می کند با خوف و رجا می بخشد.
علی بن ابراهیم ( وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا مِنَ الْعِبَادَهًِْ وَ الطَّاعَهًِْ.
علیّ بن ابراهیم ( یعنی اطاعت و بندگی خود را عطا می کنند.
الصّادق ( وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ خَائِفَهًٌْ أنْ لَاتَقْبَلَ مِنْهُمْ.
امام صادق ( از اینکه [عطاهایشان] از آن‌ها پذیرفته نشود دلهایشان ترسان است.
الصّادق ( یَعْمَلُونَ مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ یُثَابُونَ عَلَیْهِ.
امام صادق ( اینان کسانی هستند که اعمال خویش را به انجام می‌رسانند؛ درحالی که آگاهند، پاداش آن اعمال را خواهند یافت.
الرّسول ( رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ (أَنَّهُ سَأَلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ مِمَّا یَأْتُونَ مِنَ السَّیِّئَاتِ قَالَ لَا بَلْ یَعْمَلُونَ الْحَسَنَاتِ وَ یُبَالِغُونَ فِی عَمَلِ الصَّالِحَاتِ وَ هُمْ مَعَ ذَلِکَ وَجِلُونَ خَائِفُونَ أَنْ یَکُونُوا قَصَّرُوا.
پیامبر ( حضرت (درباره‌ی این کلام خداوند تعالی: یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ [از مردم] سؤال کرد، آن‌ها گفتند: «ای رسول خدا (! دل هایشان به خاطر آنچه از بدی ها انجام داده‌اند، ترسناک است». ایشان فرمود: «نه؛ بلکه آن‌ها نیکی ها را انجام می دهند و در انجام کارهای نیک، نهایت تلاششان را می کنند و با وجود این، می ترسند که [در انجام عمل صالح] کوتاهی کرده باشند».
الرّسول ( قَالَ رَجُلٌ لِرَسُولِ اللَّهِ (قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ یَعْنِی بِذَلِکَ الرَّجُلَ الَّذِی یَزْنِی وَ یَسْرِقُ وَ یَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ هُوَ خَائِفٌ قَالَ لَا وَ لَکِنَّ الرَّجُلَ الَّذِی یُصَلِّی وَ یَصُومُ وَ یَتَصَدَّقُ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ یَخَافُ أَنْ لَا یُقْبَلَ مِنْهُ وَ مَتَی سَکَنَ الْخَوْفُ الْقَلْبَ أَحْرَقَ مِنْهُ مَوْضِعَ الشَّهَوَاتِ وَ طَرَدَ عَنْهُ رَغْبَهًَْ الدُّنْیَا وَ أَظْهَرَ آثَارَ الْحُزْنِ عَلَی الْوَجْهِ.
پیامبر ( مردی به حضرت رسول خدا (عرض کرد: «تفسیر آیه: وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ چیست؟ آیا منظور کسی است که زنا میکند و دزدی میکند و شراب می‌نوشد و از [عاقبت] این کارهایش می‌ترسد»؟! حضرت فرمود: «نه؛ بلکه منظور فردی است که روزه می‌گیرد، نماز می‌خواند و صدقه می دهد؛ بااین‌حال باز هم ترسان است که عملش قبول نشود. هرگاه خوف در دلش جا گرفت آن وقت میل به شهوات می سوزد [و ازبین میرود]، میل به دنیا از دلش بیرون می رود و نشانه‌های اندوه و غم بر صورتش آشکار می‌گردد».
الصّادق ( عَنِ الْحَارِثِ‌بْنِ‌الْمُغِیرَهًِْ أَوْ أَبِیهِ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا کَانَ فِی وَصِیَّهًِْ لُقْمَانَ قَال: کَانَ فِیهَا الْأَعَاجِیبُ وَ کَانَ أَعْجَبَ مَا کَانَ فِیهَا أَنْ قَالَ لِابْنِهِ خَفِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خِیفَهًًْ لَوْ جِئْتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَیْنِ لَعَذَّبَکَ وَ ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً لَوْ جِئْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَیْنِ لَرَحِمَکَ.
امام صادق ( حارث‌بن‌مغیره یا پدرش گوید: «به حضرت صادق (عرض کردم: «در وصیت لقمان چه چیز بود»؟ فرمود: «چیزهای عجیبی بوده و عجیب‌ترین چیزهایی که در آن بود، این بود که به پسرش گفت: «ای پسرم! خوف و ترس تو از خدا باید طوری باشد که اگر فرضاً تمام اعمال نیک جن و انس را داشته باشی، باز هم احتمال عذاب را باید بدهی. و امیدت به خداوند باید طوری باشد که اگر فرضا تمام گناهان جن و انس را داشته باشی، باز هم احتمال مشمول رحمت و لطف او قرار گرفتن را بدهی».
الرّسول ( إِنَّ مِمَّا حُفِظَ مِنْ خُطَبِ النَّبِیِّ (أنَّهُ قَالَ: أَلَا إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَعْمَلُ بَیْنَ مَخَافَتَیْنِ بَیْنَ أَجَلٍ قَدْ مَضَی لَا یَدْرِی مَا اللَّهُ صَانِعٌ فِیهِ وَ بَیْنَ أَجَلٍ قَدْ بَقِیَ لَا یَدْرِی مَا اللَّهُ قَاضٍ فِیهِ.
پیامبر ( از جمله خطبه‌های پیامبراکرم (که محفوظ مانده آن است که فرمود: ... آگاه باشید که مؤمن همیشه از دو جهت در خوف و اضطراب است، از جهت گذشته‌ی خود و عمری که صرف کرده و نمی‌داند که خداوند نسبت به گذشته او و کارهایی که انجام داده چه میکند و چگونه نظر خواهد داد.